-- Ενας χρόνος πανδημίας. Τα κρατικά συστήματα Υγείας στην Ελλάδα και όλο τον καπιταλιστικό κόσμο βρίσκονται στην «κόψη του ξυραφιού». Το επιχείρημα που ακούμε συχνά είναι ότι αφού παντού τα ίδια συμβαίνουν, τελικά δεν υπάρχει άλλος δρόμος. Είναι έτσι;

Α.Κ.: Υπάρχει άλλος δρόμος. Τον γνωρίσαμε τον 20ό αιώνα, κυρίως στη Σοβιετική Ενωση αλλά και στα άλλα σοσιαλιστικά κράτη. Αναφερόμαστε σε ένα άλλο σύστημα Υγείας, εδραιωμένο σε ένα διαφορετικό κοινωνικό - οικονομικό σύστημα, το σοσιαλιστικό, που στο επίκεντρό του είχε τις ανάγκες των εργατικών - λαϊκών στρωμάτων, σε αντιδιαστολή με το σύστημα που ζούμε, στο οποίο η Υγεία είναι εμπόρευμα και υποτάσσεται στο νόμο του κέρδους.

Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το σύστημα Υγείας στην ΕΣΣΔ διαμορφώθηκε σχεδόν από το μηδέν. Δεν «κληρονόμησε» κανένα επίπεδο υποδομών από την προηγούμενη κοινωνία. Η υγειονομική κατάσταση στην προεπαναστατική Ρωσία ήταν η χειρότερη μεταξύ των χωρών της Ευρώπης. Συχνές ήταν οι επιδημίες τύφου, χολέρας, πανώλης, ευλογιάς, ελονοσίας, σύφιλης, φυματίωσης. Η προληπτική ιατρική ήταν ανύπαρκτη. Το πρώτο διάστημα μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, η κατάσταση επιδεινώθηκε στο πλαίσιο της κατάρρευσης όλων των θεσμών του παλαιού καθεστώτος, του εμφυλίου πολέμου, σοβαρής οικονομικής καταστροφής και τις επεμβάσεις των καπιταλιστικών χωρών. Παντού υπήρχε έλλειψη εξειδικευμένων ιατρών, ιατρικών ιδρυμάτων, φαρμάκων.

Η κατάσταση επιδεινώθηκε από την πείνα, την έλλειψη καυσίμων, τις διακοπές στο σύστημα μεταφορών και την παραμελημένη κατάσταση των λίγων διαθέσιμων συστημάτων καθαρισμού και ύδρευσης πόλεων και χωριών. Οι επιδημίες χολέρας, τύφου και άλλων μολυσματικών ασθενειών εμφανίζονταν πολύ συχνά. Η θνησιμότητα αυξήθηκε ενώ το ποσοστό γεννήσεων μειώθηκε. Υπό αυτές τις συνθήκες, απαιτούνταν ριζοσπαστικά μέτρα για την επίλυση αυτού του κρίσιμου προβλήματος. Στηριγμένοι στην ανάπτυξη των σοσιαλιστικών σχέσεων και στον κεντρικό επιστημονικό σχεδιασμό έκαναν προσπάθεια να διαμορφώσουν ένα νέο ενοποιημένο σύστημα υγειονομικής ιατρικής. Ηδη από πολύ νωρίς, από τα πρώτα βήματα της σοβιετικής εξουσίας στο 5ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ στις 11/7/1918, ιδρύεται «το λαϊκό επιμελητήριο της Υγείας». Πρόκειται ουσιαστικά για το πρώτο υπουργείο Υγείας στον κόσμο, με επικεφαλής τον Ν.Α. Semashko και αναπληρωτή τον Ζ.Ρ. Saloviev. Ο Ν.Α. Semashko έθεσε τις αρχές και τα θεμέλια της οργάνωσης της μελλοντικής Ιατρικής Περίθαλψης της Σοβιετικής Ενωσης, που είναι γνωστό στη διεθνή βιβλιογραφία ως Μοντέλο Semaskho. Αυτές οι βασικές αρχές περιλαμβάνουν:

• Ενότητα των αρχών οργάνωσης της Υγείας και κεντρικά σχεδιασμένο σύστημα περίθαλψης.
• Ισότιμη και δωρεάν πρόσβαση όλων των πολιτών στην υγειονομική περίθαλψη.
• Προτεραιότητα στην προστασία της μητρότητας και τη φροντίδα της νέας γενιάς.
• Σύνδεση της πρόληψης με τη θεραπεία.
• Κατάργηση των κοινωνικών παραγόντων της νοσηρότητας.
• Συμμετοχή των εργαζομένων στις αποφάσεις για τη δημόσια Υγεία σε όλες τις βαθμίδες.

Παρότι αυτές οι αρχές αναπτύχθηκαν ήδη από τον 19ο αιώνα, μόνο το πρώτο εργατικό κράτος μπόρεσε να τις εφαρμόσει για πρώτη φορά στην ιστορία της Ιατρικής. Ενα ενιαίο διοικητικό όργανο άρχισε να διαχειρίζεται το σύστημα Υγείας ενός ολόκληρου κράτους. Δημιουργήθηκε ένα σύστημα ιατρικών ιδρυμάτων το οποίο εξασφάλισε ομοιόμορφες αρχές για την οργάνωση της υγειονομικής περίθαλψης ολόκληρου του πληθυσμού από τα πιο μακρινά χωριά μέχρι τις πρωτεύουσες.

-- Πώς λειτουργούσε η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στην ΕΣΣΔ;

Δ.Κ.: Καταρχήν, πρέπει να πούμε ότι όλες οι υγειονομικές υπηρεσίες, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ήταν δωρεάν, καλύπτονταν από το σοσιαλιστικό κράτος. Ηταν από τα πρώτα διατάγματα των Μπολσεβίκων μετά τη νίκη τους, δηλαδή σε συνθήκες που ακόμα δεν είχε ανασυγκροτηθεί η οικονομία σε σοσιαλιστική βάση.

Η πρωταρχική δομή ήταν η πολυκλινική κάθε περιοχής, η οποία αποτελούνταν από εξωτερικά ιατρεία όλων των ειδικοτήτων της εποχής και τα οποία αναπτύσσονταν και διευρύνονταν ανάλογα με την εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης (παθολογικό, χειρουργικό, φυματίωσης, νευροψυχολογικό, αφροδισιολογικό, μικροβιολογικό, δερματολογικό, καρδιολογικό, λοιμωξιολογικό κ.τ.λ.). Η πολυκλινική κάθε περιοχής ήταν συνδεδεμένη με το νοσοκομείο της ευρύτερης περιφέρειας και αυτά με τη σειρά τους με εξειδικευμένα ιδρύματα, στα οποία οι ασθενείς παραπέμπονταν ανάλογα με την ιδιομορφία της πάθησής τους. Εκείνη την εποχή, δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι άρχισαν να απευθύνονται σε γιατρό, να πηγαίνουν σε εξωτερικά ιατρεία, σε νοσηλευτικά ιδρύματα κ.λπ., παγιώνοντας έτσι την έννοια της ιατρικής παρακολούθησης, του ιατρικού φακέλου (ο ιατρικός φάκελος ή ιατρική καρτέλα ήταν στη διάθεση των γιατρών του νοσοκομείου εάν ο ασθενής για κάποιο λόγο νοσηλευόταν και κατά την έξοδο επέστρεφε στην πολυκλινική που θα παρακολουθούνταν στο εξής). Κάθε πολίτης παρακολουθούνταν από τους γιατρούς συστηματικά. Είτε για λόγους πρόληψης, είτε για τις ανάγκες παρακολούθησης κάποιας ασθένειας. Ολοι είχαν υγειονομική παρακολούθηση. Μάλιστα, σε περίπτωση που κάποιος δεν πήγαινε στην καθορισμένη συνάντηση, τότε αναλάμβανε ο γιατρός να έρθει σε επαφή μαζί του.

Υπήρχαν κι άλλα ξεχωριστά κάθετα συστήματα, τα οποία είχαν στη βάση τους την πολυκλινική. Ξεχωριστό δίκτυο με παρόμοια δομή υπήρχε για τους εργαζόμενους στους σιδηροδρόμους, τους ανθρακωρύχους, το στρατό, της μητρότητας, του παιδιού. Η οδοντιατρική φροντίδα είχε ξεχωριστή δομή, με δικά της ιατρεία κ.τ.λ.

Το σύστημα έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα σε θέματα μητρότητας και παιδιού δημιουργώντας κάθετο σύστημα, με προγεννητικές κλινικές, περιφερειακά νοσοκομεία μητρότητας, εξειδικευμένα κέντρα (π.χ. για κυήσεις υψηλού κινδύνου).

Οσον αφορά τα παιδιά, η παρακολούθηση ξεκινούσε από την ενδομήτριο ζωή: Συμβουλευτικά ιατρεία για τις εγκύους, φροντίδα μητρότητας, συμβουλευτικά ιατρεία για τους παιδικούς σταθμούς μητέρας και παιδιού, νηπιαγωγεία, παιδικές κλινικές, νοσοκομεία, θέρετρα, προστατεύοντας την υγεία του παιδιού έως και την εφηβεία σε μία ενιαία αλυσίδα ιδρυμάτων άρρηκτα συνδεδεμένων μεταξύ τους.

Αναπτύχθηκε ένα μεγάλο δίκτυο σταθμών πρώτων βοηθειών για την αντιμετώπιση των εκτάκτων περιστατικών (π.χ. εγκεφαλικό, έμφραγμα, ατύχημα) με ασθενοφόρα στελεχωμένα πάντα από οδηγό, γιατρό και νοσοκόμο, που είχαν τη δυνατότητα μετάγγισης, ανάνηψης, καρδιογράφο, αναπνευστήρα κ.λπ.

Οι γιατροί των πολυκλινικών μέσα στο ωράριό τους κάλυπταν επισκέψεις κατ' οίκον (κυρίως παθολόγοι, παιδίατροι). Μέσα στις υποχρεώσεις τους ήταν να διαθέτουν 8 ώρες το μήνα για την εκπαίδευση στην πρόληψη και σε δημόσιες συζητήσεις σε πάρκα, αίθουσες διδασκαλίας κ.τ.λ. κάνοντας διαλέξεις και απαντώντας σε ερωτήσεις. Σε κάθε εργοστάσιο, επιχείρηση κολχόζ οργανώθηκαν ιατρικές μονάδες που ασχολούνταν με την ανίχνευση, πρόληψη, θεραπεία επαγγελματικών ασθενειών, παρείχαν επίσης πρώτες βοήθειες σε περίπτωση τραυματισμού.

-- Μιας και αναφερθήκαμε στους χώρους εργασίας, μπορείτε να μας δώσετε μια εικόνα για τις ειδικές προβλέψεις που υπήρχαν εκεί;

Α.Κ.: Γιατρός Εργασίας υπήρχε σε κάθε χώρο εργασίας. Ανάλογα με τον αριθμό των εργαζομένων, μια επιχείρηση μπορεί να είχε ιατρείο με νοσηλευτή, με νοσηλευτή και γιατρό, μέχρι και κλινική. Στα ποντοπόρα πλοία υπήρχε ιατρείο με παθολόγο, οδοντίατρο, ακόμα και χειρουργείο.

Το σύστημα διαχείρισης αυτού του οικοδομήματος είχε τη μορφή ενός «τριγώνου με ευρεία βάση». Στη βάση του τριγώνου βρίσκονταν πολυάριθμες επιτροπές υγείας που ήταν διαθέσιμες σε κάθε εργοστάσιο, κολχόζ, επιχείρηση. Οι επιτροπές αυτές ήταν σε διαρκή συνεργασία με τους γιατρούς εργασίας και από κοινού κατέληγαν σε προτάσεις για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και την αναβάθμιση της ποιότητας των υγειονομικών υπηρεσιών.

Παρακολουθούσαν τη διαχείριση των ταμείων της κοινωνικής ασφάλισης των εργαζομένων, έλεγχαν την υγειονομική κατάσταση και τις συνθήκες εργασίας στους χώρους δουλειάς και στους βρεφονηπιακούς και παιδικούς σταθμούς, οργάνωναν εκπαιδευτικά σεμινάρια για την υγιεινή στους χώρους δουλειάς. Οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι των εργαζομένων συμμετείχαν στη διοίκηση σε υψηλότερο επίπεδο, τα σοβιέτ. Τα σοβιέτ επόπτευαν τα νοσοκομεία, τα ιατρικά ιδρύματα, οργάνωναν τη δημόσια εκπαίδευση για την ατομική υγιεινή κ.τ.λ.

-- Πώς αντιμετωπίζονταν οι επιδημίες;

Δ.Κ.: Κάθε περιφέρεια (συνολικά στην ΕΣΣΔ υπήρχαν περίπου 3.000) είχε δικό της τμήμα δημόσιας υγείας με επικεφαλής έναν περιφερειακό επιθεωρητή υπεύθυνο για τη λειτουργία των τοπικών ιατρικών ιδρυμάτων. Στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκονταν το επιτροπάτο υγείας. Εκεί συγκεντρώνονταν τα αποτελέσματα των εργασιών διαφόρων ερευνητικών ινστιτούτων, με βάση τις παρατηρήσεις και το υλικό που συλλεγόταν από τα ιατρεία. Στόχος ήταν η μελέτη της υγείας των εργαζομένων και όλων των παραγόντων που μπορούν να την βελτιώσουν.

Παράλληλα, και πάντα σε συνεργασία με τις υπόλοιπες δομές, δημιουργήθηκε η υγειονομική - επιδημιολογική υπηρεσία με δομή ανάλογη του συστήματος Υγείας με εδαφική - περιφερειακή - επαρχιακή - Σοσιαλιστική Δημοκρατία, παρουσία σταθμών με επιδημιολόγους, εργαστήρια υγιεινής και βακτηριολογίας, σταθμούς απολύμανσης. Αποκλειστικός σκοπός της ήταν η πρόληψη και καταπολέμηση των μολυσματικών ασθενειών και επιδημιών.

Πάνω από 100 διατάγματα του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτροπών είχαν ως στόχο την καταπολέμηση των επιδημιών και την πρόληψη των ασθενειών. Ιδιαίτερη θέση μεταξύ αυτών κατείχε το διάταγμα «για τις υγειονομικές αρχές της δημοκρατίας» (15/9/1922).

Σε αυτό το διάταγμα αποτυπώνονται τα δικαιώματα των υγειονομικών αρχών στον τομέα της υγειονομικής εποπτείας, καθορίζονταν οι ειδικότητες των γιατρών, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις τους και υπογραμμίζονταν η ανάγκη ανάπτυξης και εξειδίκευσης του υγειονομικού προσωπικού, η ανάγκη αύξησης του αριθμού των λοιμωξιολόγων, επιδημιολόγων και άλλων ειδικοτήτων.

Ο ταχύς ρυθμός ανάπτυξης της υγειονομικής - αντιεπιδημιολογικής οργάνωσης απαιτούσε την κατάρτιση ειδικευμένου προσωπικού και την επέκταση του δικτύου ειδικών ιδρυμάτων. Το 1936 δημιουργήθηκαν οι πρώτες υγειονομικές σχολές στα ιατρικά ιδρύματα. Το 1948 η υποχρεωτική οργάνωση υγειονομικών και επιδημιολογικών σταθμών εισήχθη σε όλες τις τοπικές αρχές Υγείας. Διαμορφώθηκε μια μεγάλη υποδομή της υγειονομικής - επιδημιολογικής υπηρεσίας με γιατρούς, επιδημιολογικούς σταθμούς, εργαστήρια υγιεινής και σταθμούς απολύμανσης.

Α.Κ.: Η νομοθεσία παρείχε στην υγειονομική επιδημιολογική υπηρεσία ευρείες εξουσίες για την προστασία του περιβάλλοντος από τη ρύπανση, την εποπτεία της βιομηχανίας, τη διάταξη των κατοικημένων περιοχών.

Ανάμεσα στις επιδημιολογικές υπηρεσίες και όλες τις άλλες δομές Υγείας υπήρχε άμεση επαφή. Αντίστοιχη άμεση επαφή υπήρχε και με τις άλλες κρατικές διοικητικές υπηρεσίες και τις Κομματικές Οργανώσεις. Οταν αναφέρονταν κάποια κρούσματα σε μια περιοχή έμπαινε σε λειτουργία όλος ο μηχανισμός. Οι φορείς και όλοι όσοι βρίσκονταν ότι είχαν επαφή μαζί τους μετά από ιχνηλασία, έμπαιναν σε καραντίνα σε κλινικές και όχι σπίτια τους.

Πριν τον πόλεμο δύο φορές εμφανίστηκαν επιδημίες στην ΕΣΣΔ. Το 1923 που εμφανίστηκε χολέρα και το 1936 ευλογιά και πανώλη. Ακριβώς λόγω της λειτουργίας του παραπάνω μηχανισμού, ήδη από τα πρώτα βήματα της σοβιετικής εξουσίας, ποτέ δεν πήραν τη μορφή της πανδημίας.

Τον Δεκέμβρη του 1959, στη Μόσχα εμφανίστηκε κρούσμα «μαύρης ευλογιάς», ασθένεια η οποία είχε εξαφανιστεί στην ΕΣΣΔ από το 1937. Την αρρώστια μετέφερε ο ζωγράφος Αλεξέι Κοκορέκιν, μετά από ένα ταξίδι του στην Ινδία και 24 ώρες μετά την επιστροφή του. Για την αποφυγή της διασποράς μιας θανατηφόρας αρρώστιας με ποσοστό θνησιμότητας 30% - 100%, η αντίδραση ήταν αστραπιαία. Για την αποφυγή πανικού, η πρωτεύουσα της ΕΣΣΔ τέθηκε σε σιωπηρή καραντίνα. Οργανώθηκε νοσοκομείο που απομονώθηκε αποκλειστικά για τα κρούσματα της επιδημίας, ανιχνεύτηκαν όλες οι πιθανές επαφές των κρουσμάτων και 10.000 άνθρωποι μπήκαν σε νοσοκομειακή καραντίνα. Για την εξασφάλιση ιματισμού και άλλου ιατρικού εξοπλισμού χρησιμοποιήθηκαν αποθέματα του στρατού. Ηδη υπήρχαν κινητές μονάδες επιδημιολογικού ελέγχου (πρώτη φορά παγκοσμίως), πλήρως εξοπλισμένες από προσωπικό, εξοπλισμένες ακόμη και με εργαστήριο.

Ας προσέξουμε τώρα τη διαφορά με το τι συμβαίνει στη χώρα μας και σε άλλα καπιταλιστικά κράτη. Για την αποτροπή της επιδημίας η φαρμακευτική σοβιετική βιομηχανία στα Ουράλια προχώρησε σε μαζική παραγωγή εκατομμυρίων δόσεων εμβολίων. Συγκροτήθηκαν 20.000 ομάδες εμβολιασμού και 6,7 εκατομμύρια Μοσχοβίτες εμβολιάστηκαν δωρεάν μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Τελικά, 64 νόσησαν και 4 πέθαναν, ανάμεσά τους και ο Σοβιετικός ζωγράφος.

Πρωτοφανές και μοναδικό γεγονός στην ιστορία των πολέμων είναι το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην ΕΣΣΔ δεν εμφανίστηκε κάποια επιδημία.

-- Γιατί αυτές οι πρόνοιες που υπήρχαν στην ΕΣΣΔ δεν μπορούν να εφαρμοστούν και από καπιταλιστικά κράτη;

Δ.Κ.: Μέθοδοι οργάνωσης της υγειονομικής φροντίδας που αναπτύχθηκαν στην ΕΣΣΔ αξιοποιήθηκαν και αξιοποιούνται διεθνώς, αποτελούν παράδειγμα, διδάσκονται σε ανάλογες σχολές. Αυτό όμως που δεν μπορεί να εφαρμοστεί είναι η συνολική κατεύθυνση του συστήματος Υγείας και οι βασικές αρχές που περιγράψαμε. Αυτό συμβαίνει γιατί το πρόβλημα δεν είναι απλά επιστημονικό - τεχνικό. Είναι πρόβλημα κοινωνικοοικονομικής κατεύθυνσης. Ολα αυτά μπόρεσαν να εφαρμοστούν ενιαία και ολοκληρωμένα, σε μια κοινωνία που τίποτα δεν έμπαινε εμπόδιο στη δωρεάν για όλο τον λαό πρόσβαση στην πρόληψη και θεραπεία. Μοναδικό όριο ήταν τα όρια της ίδιας της επιστήμης και τα βήματα στη συνολική ανάπτυξη της κοινωνίας. Παρά τα προβλήματα που είχε η σοσιαλιστική οικοδόμηση στην ΕΣΣΔ, στο επίκεντρο ήταν οι κοινωνικές λαϊκές ανάγκες. Αυτό δεν μπορεί να υπάρξει σε κανένα καπιταλιστικό κράτος. Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι πατώντας πάνω στην πείρα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα και τα σύγχρονα επιτεύγματα της επιστήμης, ο σοσιαλισμός στο μέλλον θα δώσει πολλά περισσότερα σε αυτόν τον τομέα.

Θα θέλαμε, αξιοποιώντας το βήμα που μας δίνετε, να επισημάνουμε ότι η σημαντική πείρα από τα επιτεύγματα στον τομέα της Υγείας και της Πρόνοιας δεν μπορεί να περιοριστεί στη σημερινή συζήτηση. Αντιλαμβανόμενοι πλήρως την ευθύνη που μας αναλογεί σαν σύλλογος αποφοίτων από τις σοσιαλιστικές χώρες, δεσμευόμαστε να δώσουμε συνέχεια σε μια πιο ολοκληρωμένη ανάδειξη αυτής της σημαντικής για το μέλλον ιστορικής παρακαταθήκης.