Το κείμενο είναι βασισμένο στην έκδοση του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ «Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο 1940 - 1941» (σελ. 45 - 54), καθώς και στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τόμος Α2, 1918 - 1939 (σελ. 507 - 547), και τόμος Β1, 1939 - 1949 (σελ. 54 - 69).

Παράλληλα δημοσιεύτηκαν τα πρώτα διατάγματα της δικτατορικής κυβέρνησης, που προέβλεπαν: Την αναστολή των διατάξεων 8 άρθρων του Συντάγματος σε όλο το κράτος, τη διάλυση της Βουλής και την επιστράτευση των εργαζομένων σε υπηρεσίες «δημοσίας ωφελείας» (σιδηροδρομικοί, τροχιοδρομικοί κ.ά.).

Οι ενέργειες του Μεταξά, ο οποίος άλλωστε προετοιμαζόταν από καιρό για την κήρυξη της δικτατορίας, έγιναν σε συνεργασία με τον Γεώργιο Β' και με τη σύμφωνη γνώμη και στήριξη της Μεγάλης Βρετανίας. Το «κλίμα» υπέρ μιας δικτατορικής λύσης ευνοούσαν επίσης η άνοδος του φασισμού και του ναζισμού στην Ιταλία και στη Γερμανία, καθώς και ο γενικότερος αντικομμουνισμός που οργίαζε.

Η επιβολή της δικτατορίας εξυπηρετούσε την ανάγκη της αστικής τάξης να θωρακίσει ακόμα περισσότερο την εξουσία της, σε συνθήκες όξυνσης των ενδοαστικών αντιθέσεων και ενόψει του επερχόμενου Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ταυτόχρονα υπήρχε και ο φόβος του εργατικού - λαϊκού κινήματος. Ο κίνδυνος για την αστική εξουσία μπορεί να μην ήταν άμεσος, όπως επικαλούνταν η προπαγάνδα της 4ης Αυγούστου, έπρεπε όμως να ενταθούν τα κατασταλτικά μέτρα αποτροπής αυτού του κινδύνου, να χτυπηθεί και να αντιμετωπιστεί το ΚΚΕ αποφασιστικά.

Η παρατεταμένη αστάθεια του αστικού πολιτικού συστήματος, με τελευταίο «επεισόδιο» την αδυναμία σχηματισμού κυβέρνησης, που επικαλέστηκε και ο Μεταξάς, έκανε αδύνατη τη συνέχιση της λειτουργίας του με την ίδια (την κοινοβουλευτική) μορφή. Ειδικά σε συνθήκες προετοιμασίας και διεξαγωγής του πολέμου, που απαιτούσαν πιο συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής εξουσίας και ταχύτατη λήψη αποφάσεων, οι δημοκρατικές διαδικασίες, μπλεγμένες μάλιστα στη διελκυστίνδα των ενδοαστικών αντιθέσεων, αποτελούσαν για την αστική τάξη μια επικίνδυνη πολυτέλεια.

Το κεφάλαιο στήριξε άμεσα τη δικτατορία και με τη συμμετοχή εκπροσώπων του στις κυβερνήσεις της. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι ο Ανδρέας Χατζηκυριάκος, ιδιοκτήτης της τσιμεντοβιομηχανίας «ΑΓΕΤ Ηρακλής» και πρόεδρος του Συνδέσμου Βιομηχάνων και Βιοτεχνών Ελλάδας, που είχε πρωτοστατήσει στη σφαγή των εργατών στο Πασαλιμάνι το 1923, και ανέλαβε το υπουργείο Εθνικής Οικονομίας στην πρώτη δικτατορική κυβέρνηση. Η Εθνική Τράπεζα «εκπροσωπήθηκε» επίσης με υψηλόβαθμα νυν και πρώην στελέχη της στις κυβερνήσεις της 4ης Αυγούστου (Αλέξανδρος Κορυζής, Ιωάννης Αρβανίτης, Α. Αποστολίδης, Δ. Μάξιμος). Εχει υπολογιστεί, με βάση τα στοιχεία για 38 υπουργούς και στελέχη της δικτατορίας, πως το 10% ήταν τραπεζικά στελέχη και το 6% βιομήχανοι ή άλλοι επιχειρηματίες.

Η αντίδραση των αστικών κομμάτων κατά της δικτατορίας ήταν γενικά αναιμική. Περιορίστηκε σε διαβήματα, υπομνήματα στον βασιλιά και έκδοση προκηρύξεων. Κοινή συνισταμένη των αστικών πολιτικών δυνάμεων ήταν ο αντικομμουνισμός. Δεν πρέπει να ξεχνάμε άλλωστε ότι το σύνολό τους είχε στηρίξει την απόφαση του βασιλιά να αναθέσει την πρωθυπουργία στον Μεταξά το 1936, παρόλο που ηγούνταν ενός μικρού κοινοβουλευτικά κόμματος.

Η πλειοψηφία των αστών πολιτικών αρχηγών, παρότι δεν έδρασε δυναμικά ενάντια στη δικτατορία, εξορίστηκε.

Τα αστικά κόμματα, στην πράξη, δεν προσπάθησαν να οργανώσουν το λαό ή κάποια μαζική κίνηση για την ανατροπή της δικτατορίας. Οι όποιες αντιδικτατορικές κινήσεις ήταν περιορισμένες και βραχύβιες. Επίσης, αστοί πολιτικοί σε συνεργασία με αξιωματικούς των Ενόπλων Δυνάμεων έκαναν ορισμένες ανεπιτυχείς προσπάθειες να ανατρέψουν τη δικτατορία. Η μόνη προσπάθεια κινήματος κατά της δικτατορίας που μπόρεσε να εκδηλωθεί ήταν η εξέγερση στα Χανιά, στις 28 - 29 Ιούλη 1938. Η ηγεσία του κινήματος αποτελούνταν από φιλελεύθερους, ενώ συμμετείχε και το ΚΚΕ. Το κίνημα κατεστάλη από το στρατό, παρά την αρχική του επικράτηση, εξαιτίας των ταλαντεύσεων των αστών πολιτικών που ηγούνταν σε αυτό.

Η διαφαινόμενη έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου σήμανε και το τέλος της όποιας αντιδικτατορικής δράσης των αστικών πολιτικών δυνάμεων.

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν αστική δικτατορία, που ενσωμάτωσε στην ιδεολογία και στην πρακτική της «δάνεια» και επιρροές από το φασισμό - ναζισμό. Τέτοια στοιχεία ήταν ο ναζιστικός χαιρετισμός, η ίδρυση της «Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας» με στρατιωτικοποιημένη δομή, η «σωματειακή» οργάνωση της κοινωνίας. Βασικά στοιχεία της ιδεολογίας της 4ης Αυγούστου υπήρξαν ο αντικομμουνισμός, ο εθνικισμός, η προσπάθεια συγκάλυψης των ταξικών αντιθέσεων μέσω της δημαγωγίας και της αναγόρευσης του «έθνους» ως μιας ενότητας που ενώνει πλούσιους και φτωχούς, καθώς και η καλλιέργεια της ταξικής συνεργασίας και συμφιλίωσης.

Το ιδεολογικό πλαίσιο της 4ης Αυγούστου δεν αποτέλεσε κάποια ριζική «τομή» στην αστική ιδεολογία. Ο Ι. Μεταξάς έγραψε: «Η Ελλάς έγινε από της 4ης Αυγούστου Κράτος αντικομμουνιστικό, Κράτος αντικοινοβουλευτικό, Κράτος ολοκληρωτικό. Κράτος με βάσι αγροτική και εργατική, και κατά συνέπεια αντιπλουτοκρατικό».

Ο σύντομος αυτός «αυτοχαρακτηρισμός» του καθεστώτος αντανακλούσε τις σημαντικότερες πλευρές του χαρακτήρα του, αλλά και της προπαγάνδας και της δημαγωγίας του. Ο αντικομμουνισμός και η αντίθεση στον κοινοβουλευτισμό - λιμπεραλισμό ή «κομματισμό», εκφράζοντας την ανάγκη της αστικής τάξης για δικτατορική λύση, υπήρξαν βασικές «σταθερές» της ιδεολογίας της 4ης Αυγούστου. Η προσπάθεια, επίσης, να παρουσιάζεται το καθεστώς ως «λαϊκό» και «προστάτης» των λαϊκών μαζών ήταν συνεχής, χωρίς βέβαια να έχει ουσιαστικό περιεχόμενο.

Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου εφάρμοσε στοιχεία της κεϊνσιανής θεωρίας περί «κρατικής ρύθμισης της καπιταλιστικής οικονομίας», που ακολούθησαν αρκετά καπιταλιστικά κράτη μετά από την οικονομική κρίση στα 1929 - 1933, συμπεριλαμβανομένου του γερμανικού. Η παρέμβαση του κράτους δεν πήρε τη μορφή της «διευθυνόμενης οικονομίας» για την οποία μιλούσε το καθεστώς, ενίσχυσε όμως την πλουτοκρατία μέσω της εκτέλεσης δημόσιων έργων και της επιβολής «ηρεμίας» και «γαλήνης» στους χώρους δουλειάς. Η μεγαλύτερη, ίσως, «προσφορά» της 4ης Αυγούστου στο κεφάλαιο ήταν η επιβολή της «εργασιακής ειρήνης», μέσω της απαγόρευσης των απεργιών, του ελέγχου των σωματείων κ.ά. Στη βάση της οικονομικής πολιτικής της δικτατορίας βρισκόταν και ο στόχος της «αυτάρκειας», με τη λήψη αντίστοιχων δασμολογικών μέτρων υπέρ της εγχώριας βιομηχανίας.

Η 4η Αυγούστου υπήρξε εγγυητής και υπερασπιστής των συμφερόντων του κεφαλαίου. Από τις στατιστικές της δικτατορίας προκύπτει ότι η κερδοφορία των μονοπωλιακών ομίλων ενισχύθηκε σημαντικά.

Ταυτόχρονα, η δικτατορία πήρε μια σειρά από μέτρα ενσωμάτωσης εργατικών - λαϊκών μαζών, εφαρμόζοντας ή επεκτείνοντας ορισμένες ρυθμίσεις και μέτρα που είχαν πάρει προηγούμενες αστικές κυβερνήσεις. Τέτοια μέτρα ήταν η λειτουργία του ΙΚΑ (τα αποθεματικα του οποίου βούτηξε την περίοδο 1939 - 1940, για λόγους εθνικής άμυνας), σε εφαρμογή νόμου του 1934, η επέκταση του 8ώρου σε μια σειρά κλάδων, η διαγραφή των αγροτικών χρεών κ.ά. Τα μέτρα αυτά στη συγκεκριμένη συγκυρία εξυπηρετούσαν και την κερδοφορία του κεφαλαίου, την ενδυνάμωση και στερέωση του καπιταλιστικού συστήματος. Για παράδειγμα, η μείωση των αγροτικών χρεών επέτρεπε στους βιομηχανικούς ομίλους να επεκταθούν σε μια μεγαλύτερη αγορά και ειδικά ορισμένους που δραστηριοποιούνταν στα Λιπάσματα ή στην παραγωγή αγροτικών μηχανημάτων. Τα περισσότερα από τα δήθεν «φιλεργατικά - φιλοαγροτικά» μέτρα δεν προσέφεραν καμία ουσιαστική ανακούφιση στους εργάτες και τους φτωχούς αγρότες. Η εκμετάλλευση, το χαράτσωμα και η ακρίβεια εντάθηκαν.

Επί πολλά χρόνια είχε διαμορφωθεί η άποψη ότι η εξωτερική πολιτική της 4ης Αυγούστου έκλινε προς την πλευρά της Γερμανίας. Σε αυτό συντέλεσε το γεγονός ότι η κυβέρνηση Μεταξά όχι μόνο διατηρούσε καλές σχέσεις με τη χιτλερική Γερμανία, αλλά επιπλέον επιδίωκε τη σύσφιξή τους. Στα χρόνια της 4ης Αυγούστου αναπτύχθηκαν οι εμπορικές συναλλαγές με τη Γερμανία, ενώ πρωτοκλασάτοι του ναζισμού (Γκέμπελς κ.ά.) είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα. Ακόμη, στελέχη της Κρατικής Ασφάλειας είχαν εκπαιδευτεί στα βασανιστήρια και στην αντικομμουνιστική δίωξη στις σχολές του Χ. Χίμλερ.

Στην παραπάνω άποψη συντελούσε και η θέση της κυβέρνησης Μεταξά για «ουδετερότητα» σε ενδεχόμενο πόλεμο. Η θέση για «ουδετερότητα», που επιδίωκε ο Μεταξάς, πήγαζε από το φόβο της δικτατορίας ή στελεχών της για κινδύνους που θα έζωναν ένα μικρό κράτος όπως το ελληνικό, αφού σε συνθήκες πολέμου και εισβολής έβλεπαν τον κίνδυνο αυτό να καταλυθεί.

Η άποψη αυτή είχε επιδράσει και στις εκτιμήσεις του ΚΚΕ, που ήδη από τις πρώτες μέρες του πραξικοπήματος χαρακτήριζε τον Μεταξά «πράκτορα του Χιτλερισμού» .

Παράλληλα, το Κόμμα εκτιμούσε για τη θέση του Ι. Μεταξά για «ουδετερότητα» της χώρας πως «(...) Κάτω από τη μάσκα της "ουδετερότητας" κρύβεται η ίδια χιτλερομουσσολινική πολιτική του Μεταξά, που σήμερα ακόμα δεν τολμάει ανοιχτά να εκδηλωθεί κατά της Αγγλίας και Γαλλίας».

Ωστόσο, σε καμία περίπτωση η στάση της «ουδετερότητας» δεν σήμαινε και μετακίνηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής προς το φασιστικό στρατόπεδο, αφού επιπλέον η κυβέρνηση Μεταξά γνώριζε τις επιδιώξεις της κυβέρνησης Μουσολίνι, που ήταν σύμμαχος του Χίτλερ, ανεξάρτητα από τις μεταξύ τους αντιθέσεις. Οπως γνώριζε και ότι η όποια προσπάθειά της να μην ευθυγραμμιστεί απόλυτα με τη Μ. Βρετανία θα έβρισκε αντιμέτωπους εκείνη, τον βασιλιά, αλλά και δικά της στελέχη, με αποτέλεσμα την πτώση της.

Ηδη από το 1934 ο Μεταξάς είχε δηλώσει: «Η Ελλάς δύναται να θέσει ως δόγμα πολιτικόν ότι εν ουδεμία περιπτώσει δύναται να ευρεθή εις στρατόπεδον αντίθετον εκείνου εις το οποίον ευρίσκετο η Αγγλία» (...)

Το συντριπτικά μεγάλο τμήμα της αστικής τάξης στην Ελλάδα, ιδιαίτερα το εφοπλιστικό κεφάλαιο, λόγω των συμφερόντων του και των πολύχρονων δεσμών του με την αστική τάξη της Βρετανίας από τη γέννηση του ελληνικού κράτους, είχε επιλέξει τη συμπόρευση με τη βρετανική πολιτική.

Βεβαίως, ένα τμήμα του εγχώριου κεφαλαίου, κυρίως εκείνο που ωφελούνταν από τις εισαγωγές - εξαγωγές σε αναπτυσσόμενους κλάδους με τη Γερμανία, προσανατολιζόταν σε συμμαχία μαζί της, εκτιμώντας, πέρα από τα οικονομικά συμφέροντα, ότι η Γερμανία και όχι οι Βρετανία - Γαλλία ήταν σε θέση να συντρίψει τη Σοβιετική Ενωση.

Το ΚΚΕ υπήρξε ο βασικός, ο ταξικός αντίπαλος της 4ης Αυγούστου, που διακηρυγμένος της στόχος ήταν η καταπολέμηση του κομμουνισμού. Με ιδιαίτερη μανία η δικτατορική κυβέρνηση και τα κρατικά όργανα επιτέθηκαν στο ΚΚΕ και την ΟΚΝΕ, με στόχο την πολιτική και ηθική τους εξόντωση, μαζί και σε ορισμένους συνεργαζόμενους με το ΚΚΕ.

Από την πρώτη μέρα - για την ακρίβεια νύχτα - της δικτατορίας, η Γενική Ασφάλεια Αθηνών και η Ειδική Ασφάλεια έθεσαν σε εφαρμογή, όπως είχαν διαταχθεί, σχέδια σύλληψης στελεχών του ΚΚΕ, τα οποία όμως δεν είχαν τα επιθυμητά αποτελέσματα.

Αμέσως μετά την επιβολή της, η δικτατορία προχώρησε στη θέσπιση αντικομμουνιστικού νομικού πλαισίου. Στις 12 Αυγούστου 1936 συγκροτήθηκε το υφυπουργείο της Δημόσιας Ασφάλειας. Δυο μέρες μετά, στη θέση του υφυπουργού διορίστηκε ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης, ο οποίος αποτέλεσε την «ψυχή» της αντικομμουνιστικής δράσης.

Μετά από περίπου ένα μήνα (18 Σεπτέμβρη) δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο ΑΝ 117/1936 «Περί μέτρων προς καταπολέμησιν του κομμουνισμού και των εκ τούτου συνεπειών». Τα πρώτα αντικομμουνιστικά νομοθετικά μέτρα συμπλήρωσε ο ΑΝ 375/1936 «Περί τιμωρίας των εγκλημάτων κατασκοπείας και των εγκληματικών ενεργειών των απειλουσών την εξωτερικήν ασφάλειαν της χώρας», εφαρμόστηκε το Πιστοποιητικό Κοινωνικών Φρονημάτων για τους διοριζόμενους υπάλληλους σε κρατικές υπηρεσίες ή Οργανισμούς Δημοσίου Δικαίου.

Ενα από τα βασικά μέσα που χρησιμοποίησε η 4η Αυγούστου ενάντια στο ΚΚΕ και την ΟΚΝΕ ήταν η «δήλωση μετανοίας», ο εξαναγκασμός δηλαδή των πολιτικών κρατουμένων να αποκηρύξουν ενυπόγραφα τις ιδέες και το Κόμμα τους.

Με βάση το νομοθετικό πλαίσιο που διαμόρφωσε, η δικτατορία προχώρησε σε μαζικές συλλήψεις, φυλακίσεις και εκτοπίσεις σε ξερονήσια.

Το πρώτο μεγάλο χτύπημα στον παράνομο μηχανισμό του δέχτηκε το ΚΚΕ το Σεπτέμβρη του 1936, όταν συνελήφθη ο ΓΓ της ΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης. Αμέσως μεταφέρθηκε στην Ασφάλεια Πειραιά. Στις 22 Νοέμβρη 1936 μεταφέρθηκε στις φυλακές Κέρκυρας και από κει, το 1940, στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας. Η επίθεση στο ΚΚΕ κορυφώθηκε την περίοδο λίγο πριν από το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, με μαζικές συλλήψεις μελών της ΚΕ και του ΠΓ του Κόμματος. Το καθεστώς προσπάθησε να αξιοποιήσει το κενό στην ηγεσία του Κόμματος διαμορφώνοντας τη χαφιέδικη «Προσωρινή Διοίκηση», με στελέχη του ΚΚΕ που πέρασαν στην υπηρεσία του αντιπάλου, ενώ μέλη της ΚΕ που είχαν αποφύγει τη σύλληψη είχαν διαμορφώσει ένα άλλο καθοδηγητικό όργανο, τη λεγόμενη «Παλιά ΚΕ». Το ΚΚΕ εκείνη την περίοδο πέρασε μία από τις πιο δύσκολες περιόδους της Ιστορίας του. Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (23 Ιούνη 2018) αποκατέστησε την «Παλιά ΚΕ», εκτιμώντας ότι αποτέλεσε όργανο συνέχειας της ΚΕ του ΚΚΕ στις σκληρές συνθήκες της περιόδου.

Κατά την τετράχρονη Μεταξική δικτατορία, χιλιάδες κομμουνιστές και κομμουνίστριες πέρασαν από τις φυλακές και τις εξορίες. Στο ξεκίνημα του ιταλοελληνικού πολέμου οι κρατούμενοι και εξόριστοι κομμουνιστές ανέρχονταν σε περίπου 2.000 άντρες και γυναίκες. Πολλοί πέθαναν ή αρρώστησαν βαριά έγκλειστοι ή εξόριστοι, άλλοι παραδόθηκαν από το καθεστώς στους Γερμανούς και Ιταλούς κατακτητές, ανάμεσά τους και ο Ν. Ζαχαριάδης.