ΜΕΡΟΣ Α'

Από το 1974 κι εδώ, συνήθως, κάθε καλοκαίρι, ο Αθηναίος κωμωδιογράφος Αριστοφάνης (445-386 π.Χ.) ποικιλοτρόπως χρησιμοποιείται είτε ως εργαλείο κακοφορμισμένης επιθεώρησης, στην καλύτερη των περιπτώσεων, είτε ως καθρέφτης - καθρεφτάκι, στον οποίο η σκηνοθεσία σχηματίζει το επικαιρικό είδωλο της τρέχουσας πολιτικής πραγματικότητας, με κάμποσες δόσεις ευκολοχώνευτης σεξουαλικής κινησιολογίας.

Ευθύς, αμέσως, θα δώσουμε τον λόγο στον σκηνοθέτη Αλέξη Σολομό (1918-2012), έναν από τους πρώτους θεατράνθρωπους που αντιμετώπισε με σεβασμό την αριστοφανική κωμική πρόταση, κυρίως μέσα από τις παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου.

Κατά την αναγόρευσή του, λοιπόν, σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, στις 26 Μάη 1997, ακούστηκε το ξεκάθαρο σχόλιό του για τις σύγχρονες παραστάσεις.

Είχε προηγηθεί μία σύντομη αναφορά στην πρόσληψη της αριστοφάνειας κωμωδίας από τη νεοελληνική σκηνή, κάνοντας κατανοητό ότι ο Αθηναίος ποιητής, μετά την αργοπορημένη αποδοχή του από το ελεύθερο ελληνικό κράτος κυρίως λόγω αθυροστομίας, είχε αρχίσει να φέρνει χρήμα στις τσέπες κάποιων παραγωγών, που μυρίστηκαν κέρδος. Γι' αυτό και τους τιμάει δεόντως:

«Επόμενο είναι να τον βλέπουνε οι παραγωγοί του σύγχρονου αττικού άλατος σαν μια ασφαλέστερη επένδυση, και να εμπιστεύονται σ' αυτόν το κορύφωμα της σταδιοδρομίας τους. Το ερώτημα είναι, ωστόσο, αν εκείνος μπορεί πάντα να μας εμπιστεύεται. Γιατί πότε πότε προβάλλει στο θεατρικόν ορίζοντα η ανησυχία: μην τυχόν η υπερβολική εκμετάλλευση καταλήξει σε βάρος του. Μήπως, δηλαδή, για να πρωτοτυπήσουμε και να υποσκελίσουμε ο ένας τον άλλον, διαστρεβλώνουμε τα αριστοφανικά έργα (όπως στο μακρινό κι επάρατο παρελθόν) με δικές μας προσθήκες και φαντασιώσεις, άσχετες με την πρόθεση του κωμωδιογράφου. Εξαφανίζοντας έτσι τον λυρικό ποιητή, τον σατιρικό αγωνιστή, τον πολιτικό φιλόσοφο και τον υπέροχο θεατρικό οραματιστή, υπάρχει ο κίνδυνος να ξαναδημιουργήσουμε το πλανερό φάντασμα του βωμολόχου και πορνογράφου, που τον είχε για τόσους αιώνες εξοστρακίσει. Και, συνάμα, να παραβλέψουμε ολότελα το βαθύτερο νόημα της σάτιρας και τον διδακτικό της προορισμό».

Μία άλλη προσέγγιση, της οποίας το κύριο βάρος της πέφτει στον «ειρηνιστή», στον «βάρδο της ειρήνης» - όπως τον χαρακτηρίζουν - την συνυπογράφουν οι πρωτοπόροι κομμουνιστές διανοούμενοι, ο δάσκαλος - ιστορικός Γιώργης Ζωίδης (1916-1999) και ο ποιητής Θεοδόσης Πιερίδης (1908-1968).

Η συνεργασία τους βρίσκει φιλοξενία στις σελίδες του θεωρητικού περιοδικού του ΚΚΕ «Νέος Κόσμος», που κυκλοφόρησε από τον Απρίλη του 1949 έως τον Νοέμβρη του 1974. Το κείμενο, με τον τίτλο «Αριστοφάνης, ο μεγάλος ανθρωπιστής, ο φλογερός αγωνιστής της ειρήνης», τυπώνεται τον Ιούνη του 1954, καταλαμβάνοντας τις σελίδες 58-66.

Δεν είναι μία συμβολή που έχει αποκλειστικά και μόνο φιλολογική αφετηρία, αλλά γειώνεται κυρίως στα αρνητικά, πολιτικά και πολιτιστικά, γεγονότα εκείνης της χρονιάς.

Το έτος 1954 το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης το ανακηρύσσει Χρονιά Γιορτασμού Αριστοφάνη, και όχι μόνον για αυτόν - στον κατάλογο περιλαμβάνονται άλλες τρεις «μεγάλες προσωπικότητες», «κορυφές του πολιτισμού»: «Ο Ρώσος λογοτέχνης Τσέχοφ, ο Αγγλος μυθιστοριογράφος Φίλντινγκ κι ο Τσέχος μουσικοσυνθέτης Ντβόρζακ».

Κι ενώ ο πυρηνικός πόλεμος δεν έχει πάψει να είναι απειλή, γι' αυτό «όλοι οι οπαδοί της ειρήνης (...) παλαίβουν σήμερα σκληρά για να γλυτώσουν την ανθρωπότητα απ' το φοβερό ατομικό και υδρογονικό μακελειό που της ετοιμάζουν οι ιμπεριαλιστές» - καταπώς γράφουν - στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού, οι ΗΠΑ, με χειραγωγό τον Μακάρθι, προβαίνουν στο λογοκριτικό ψαλίδισμα στίχων του Αριστοφάνη!

Το δίδυμο των αγωνιστών βγάζουν τον Αριστοφάνη από το «μουσείο» του αρχαίου κόσμου και τον γειώνουν στους ηρωικούς μαχόμενους καιρούς υπέρ της ειρήνης:

«Γιατί το ουσιαστικότερο μήνυμα που περικλείουν οι αληθινά μεγάλες πραγματοποιήσεις του πολιτισμού (...) είναι πάντα ένα μήνυμα πανανθρώπινο, ένα μήνυμα αλληλοκατανόησης ανάμεσα στους λαούς, συναδέλφωσης, συνεργασίας, ειρήνης.

Ο Αριστοφάνης στέκει και σήμερα ολοζώντανος στο πλευρό των εκατομμυρίων ανθρώπων που (...) ακούραστα παλαίβουν για να σώσουν την ανθρωπότητα από την ανθρωποσφαγή».

Τα βέλη τους στρέφονται και στην ελληνική μετεμφυλιακή ενδοχώρα, την οποία λυμαίνεται ο «αμερικανόπνευστος και αμερικανόδουλος παπαγισμός. (...) Οι αρχαιοκάπηλοι μεγαλοϊδεάτες, οι "απευθείας απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων", τρέμοντας το ζωντανό, το φλογερό, το παλλόμενο περιεχόμενο της Αριστοφάνειας δημιουργίας, αφού προσπάθησαν μέχρι σήμερα να το διαστρεβλώσουν, προσπαθούν τώρα που το τιμά πανηγυρικά όλη η προοδευτική ανθρωπότητα, να το αγνοήσουν, να το παρακάμψουν».

Τα επιχειρήματά τους απορρίπτουν τη θέση των αστών φιλολόγων που παρουσιάζει τον Αριστοφάνη ως εχθρό της δημοκρατίας και τα αναζητούν σε έγκυρη βιβλιογραφική θεμελίωση.

Τα βρίσκουν στον τόμο της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, «Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας»: «(...) Δεν είναι ολιγαρχικός. Πότε δεν θα βρούμε σ' αυτόν την περιφρόνηση προς τις λαϊκές μάζες (...)»

Παίρνοντας τα ηνία της κρίσης στα χέρια τους, έχοντας γνώση του αριστοφανικού έργου εκ των έσω, λόγω της γλώσσας, αποφαίνονται:

«Ο Αριστοφάνης δεν κριτικάρει τη δημοκρατία σαν πολιτικό σύστημα, αλλά τους τυχοδιώκτες ηγέτες, τους ασυνείδητους αρχηγούς, τους πουλημένους ρήτορες, τους συκοφάντες, τους εκμεταλλευτές, όλα τα κοινωνικά παράσιτα. Ποτέ δεν ζητάει την ανατροπή της δημοκρατίας».

Επειδή ο χώρος δεν επαρκεί για να αναδημοσιεύσουμε εκτενέστερα αποσπάσματα από την αριστοφανική κατάθεση των Γιώργη Ζωίδη και Θεοδόση Πιερίδη, θα κλείσουμε με την αισθητική τους αποτίμηση:

«(...) Δουλεύει επίμονα τα έργα του. Δεν επιδιώκει να προκαλέσει το φτηνό, το χοντρό γέλιο των θεατών. Διαλέγει θέματα μεγάλα, προβλήματα που συγκλονίζουν βαθιά τους ανθρώπους του καιρού του, προβλήματα που συγκινούν τους ανθρώπους όλων των καιρών κι όλων των τόπων. Κι έπειτα τα δουλεύει, τα δουλεύει ακούραστα, δε λυπάται κόπους και μόχθους για να ντύσει τις υψηλές του ιδέες με λαμπρή αμφίεση, να πετύχει τη θαυμαστή αρμονία περιεχομένου και μορφής που κάνει αθάνατα τα έργα τέχνης».

ΥΓ. Το ποίημα «Οικοδόμοι» της Μαρίας Κέντρου-Αγαθοπούλου (γεν. 1930): «Από τις τάξεις των αγγέλων/ Προέρχεται των οικοδόμων η τάξη/ Αγγελοι μελαψοί/ Ανεβοκατεβαίνουν τις σιδερένιες κλίμακες/ Κι αντί για τα ωσαννά/ Τραγούδια λαϊκά τραγουδάνε/ Χωρίς σουραύλια και βιολιά/ Αυτοί οι άγγελοι οικοδομούν για τον κύριό τους/ Και δεν "εκπίπτουν" βέβαια/ Ποτέ του παραδείσου/ Μόνο που πέφτουν άξαφνα/ Απ' το γιαπί - χωρίς φτερά -/ Τσακίζουνε στη γη το αγγελικό κορμί τους».