Θάνατος κι Ανάσταση. Σταύρωση και Λύτρωση. Πόνος κι Ελπίδα... Εννοιες, που συνδέονται με το Πάσχα, αλλά κυρίως με την ίδια τη ζωή, την ύπαρξη του ανθρώπου. Του ανθρώπου ο οποίος «είναι "σταυρωμένος" σήμερα στις ανοικτές φυλακές, που είναι κάθε τόπος όπου κυριαρχεί η ταξική κοινωνία, αυτή η έσχατη βία», όπως έγραφε ο Κωστής Μοσκώφ στο βιβλίο του «Λαϊκισμός ή πρωτοπορία;», αναφερόμενος στη «Μεγάλη Πέμπτη - σταύρωση και διαλεκτική». Του ανθρώπου, που στις μέρες μας σταυρώνεται με τα καρφιά του ιμπεριαλισμού στο Ιράκ και σε άλλες γωνιές του πλανήτη και που παρά τη σκοτεινιά και το θάνατο συνεχίζει να ελπίζει... Τη νίκη της ζωής πάνω στο θάνατο συμβολίζει το Πάσχα, ενσωματώνοντας στο νόημα και την τελετουργία του πολλά στοιχεία από αρχαίες λατρείες, που τελούνταν αυτή την εποχή του έτους μέσα στην αναγεννημένη φύση.

«Ο άνθρωπος είναι "σταυρωμένος" ακόμα σήμερα, γνωρίζοντας τα όρια της ζωής του μέσα στη φύση και μέσα στην κοινωνία, υπερβαίνοντας ωστόσο με την Πράξη του δυνάμει τα όρια της ατομικής του ζωής, γνωρίζοντας πως η ενοποίηση της διασκορπισμένης ύλης γύρω από τους καημούς του είναι μια Πράξη έρωτα τόσο όσο και μια Πράξη ιστορίας, γνωρίζοντας πόσο το Εσύ είναι το κρυμμένο Εμείς, πρόσωπο του όλου, του συλλογικού σώματός μας» έγραφε ο Κ. Μοσκώφ. «Η "Σταύρωση" συνεχίζεται. Και ωστόσο ο παραδοσιακός κόσμος μας δεν έχει κέντρο του εορτολογίου του την κορύφωση του Πάθους Σταύρωση, δεν έχει κέντρο του εορτολογίου του τη μέρα μνήμης της Σταύρωσης, αλλά την άρνησή της Ανάσταση. Οι 364 μέρες του χρόνου ανήκουν στο χώρο της Σταύρωσης, η Ανάσταση όμως, το Πάσχα, είναι το επίκεντρο, στον κόσμο μας, του όλου χρόνου, μέρα της θέωσης του ανθρώπου... Η Σταύρωση εγκυμονεί την Ανάσταση...».

Ο συμβολισμός του θείου δράματος βασίζεται στο αρχετυπικό σχήμα μιας αντίφασης. «Ο θεός πεθαίνει ενώ ο κόσμος ξαναγεννιέται, κηδεύεται μέσα στην οργιαστική ανθοφορία της φύσης, θάβεται κάτω από σωρούς λουλουδιών» σημειώνει η λαογράφος Μιράντα Τερζοπούλου. «Θάνατος γονιμοποιός. Οι θιασώτες του, αβέβαιοι πάντα, προσπαθούν με μαγικές ενέργειες να επηρεάσουν τις ανεξιχνίαστες βουλές των καταχθόνιων πνευμάτων, τους υποβάλλουν τις φανερές και αφανέρωτες επιθυμίες τους. Η ενιαύσια αναβλάστηση, ξέσπασμα της παγκόσμιας ζωτικότητας, απαντά ωστόσο σταθερά, ανανεώνοντας κάθε άνοιξη μια υπόσχεση αιωνιότητας».

Μέσα στις τελετουργίες του Πάσχα, με το έντονο νεκρολατρικό περιεχόμενο, το θρηνητικό χαρακτήρα, αλλά και την αναστάσιμη ελπίδα, ξεχωριστή θέση έχουν τα μοιρολόγια, όπως το συγκλονιστικό «Μοιρολόι της Παναγίας», ένας ανθρωποκεντρικός αφηγηματικός θρήνος. Με «ανώτερο λυρισμό και γνήσιο πάθος» τα μοιρολόγια μιλούν για το θάνατο αγαπημένων προσώπων και θρηνούν την απώλεια, ενώ σύμφωνα με τον μελετητή του δημοτικού μας τραγουδιού Φωριέλ αποτελούν «το πλουσιότερο τμήμα μέσα στη νεοελληνική δημοτική ποίηση».

Με βαθιές, αρχέγονες ρίζες το μοιρολόι, όπως αναφέρει ο Λίνος Πολίτης στην «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» στην αρχαία Ελλάδα το «βρίσκουμε ευρύτατα διαδεδομένο στην Ιλιάδα. Δίπλα στο νεκρό Εκτορα βάζουν να καθίσουν ειδικοί "αοιδοί θρήνων έξαρχοι" που το τραγούδι τους το ακολουθούν με τα κλάματά τους οι γυναίκες, κάτι αντίστοιχο με τις σημερινές μοιρολογήτρες. Ο λαός φύλαξε στα μοιρολόγια του την αρχαία ελληνική αίσθηση, τελείως ανεπηρέαστη από τη χριστιανική εσχατολογία. Δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα στην Κόλαση και στον Παράδεισο: οι νεκροί πάνε στον "Κάτω Κόσμο", που είναι μαύρος κι αραχνιασμένος, και δε χαίρονται πια τον "απάνω κόσμο" με τις χαρές και τις ομορφιές του». Και πολλά από τα μοιρολόγια, καθώς θρηνούν το χαμό του νεκρού, ψάχνουν τις ομορφιές της άνοιξης και της φύσης: «Δε σόπρεπε, δε σόμοιαζε στη γη κρεβατοστρώση/ μον σόπρεπε, μον σόμοιαζε στου Μάη το περιβόλι/ ανάμεσα σε δυο μηλιές, σε τρεις νεραντζοπούλες/ να πέφτουν τ' άνθη απάνω σου, τα μήλα στην ποδιά σου/ τα κρεμεζογαρούφαλα τριγύρω στο λαιμό σου».

Μια ιδιαίτερη κατηγορία μοιρολογιών, «του Κάτω Κόσμου και του Χάρου», όπως τα είπαν, κινείται «γύρω από το Χάρο, την τραγική προσωποποίηση του θανάτου που έπλασε ο λαός από τον Χάρωνα, τον πορθμέα των αρχαίων. Ο χάρος είναι "άτεγκτος, κουφός στα παρακάλια των ζωντανών". Ενα από τα ωραιότερα και πιο διαδεδομένα τραγούδια, της λυγερής που παινεύτηκε πως "Χάρο δε φοβάται" φτάνει στην τελειότητα των διηγηματικών τραγουδιών και σε ένα βάθος αυτόχρημα τραγικό: ο Χάρος, σαν εκπρόσωπος της αδυσώπητης μοίρας, τιμωρεί την "ύβρη" της νέας γυναίκας». Το μοιρολόι καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα στη Μάνη, όπου απόκτησε έναν ιδιόρρυθμο χαρακτήρα, τραγουδισμένο από επαγγελματίες μοιρολογήτρες με μια αυστηρή καθιερωμένη εθιμοτυπία. Στα μανιάτικα μοιρολόγια ο στίχος δεν είναι ο κοινός δεκαπεντασύλλαβος, αλλά ο μικρότερος οκτασύλλαβος.

Πολλά κοινά σημεία συνδέουν τα μοιρολόγια με τα κλέφτικα τραγούδια, πολλές φορές ένα μοιρολόγι μας παραδίδεται ως κλέφτικο ή και αντίστροφα. Είναι και τα δύο τα πιο λυρικά από τα δημοτικά. Οπως σημειώνει ο Δημήτρης Φωτιάδης, «ο θάνατος δεν είναι κάτι το αόριστο και μοιραίο, παρά προσωποποιημένος όπως ο ψυχοπομπός Ερμής της αρχαιότητας - είναι ο αμάλαγος Χάρος. Δεν ξεχωρίζει γέρους ή νιους, μοναχογιούς και μοναχοκόρες». Και τις «ψυχές τις κάνει αρμαθιές και τις κρεμά στα καπούλια τ' αλόγου του. Οι αντρειωμένοι όμως, κι ας είναι ανίκητος, δεν παραδίνονται δίχως πάλεμα κι αγώνα».

«Η αντίληψη για το θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με την αντίληψη του αρχαίου κόσμου και την εικόνα που δίνει ο Ομηρος» σημειώνει ο Μάρκος Αυγέρης («Η ελληνική ποίηση ανθολογημένη»). «Η πίκρα που εκφράζουν οι νεκροί για το χωρισμό τους από το φως και τις χαρές του Απάνω Κόσμου, για τον άφεγγο κι αραχνιασμένο Αδη, όπου ζουν μια ζωή σκιώδη, θυμίζει την πίκρα των ομηρικών νεκρών, όταν μιλούν στον Οδυσσέα».

Μπορεί η αναφορά μας στο μοιρολόι να μοιάζει άκαιρη σήμερα Πάσχα, μέρα γιορτής. Ομως ο ίδιος ο συμβολισμός της Ανάστασης, όπως και πολλά από τα τραγούδια του Πάσχα μας δείχνουν το αντίθετο. Αξίζει να αναφερθούμε στη «Δέσπω», ένα από τα πιο γνωστά και απαραίτητα - συχνά πρώτο στη σειρά - τραγούδια του πασχαλιάτικου χορού. «Με το γριφώδες και αποτρόπαιο περιεχόμενό του, σημειώνει η Μ. Τερζοπούλου, αναδεικνύει το βαθύτερο νεκρολατρικό χαρακτήρα όπως και το κοινωνικό νόημα του γιορτασμού της Λαμπρής. Μέσα από το συμβολικό λόγο - όχι μόνο αυτού, αλλά μιας σειράς αντίστοιχων τραγουδιών - οι τελεστές του ιερού χορού κάνουν μια αποστροφή προς πρόσωπα νεκρά, οικείους χθόνιους δαίμονες, καλώντας τα να αναστηθούν ώστε με τη δική τους ανάσταση να συμπαρασύρουν μαγικά τη φύση. Παράλληλα, διατυπώνουν το έντονο αίτημα της κοινότητας που είναι να συγκεντρωθούν και να συμμετάσχουν στην ύψιστη αυτή πανήγυρη όλα τα μέλη: οι κοντινοί και οι ξενιτεμένοι, οι ζωντανοί και οι ήδη νεκροί - ανεξαιρέτως».

Μια ξεχωριστή διάσταση δίνει ο Τάσος Χαλκιάς, αναφερόμενος στο Ηπειρώτικο μοιρολόι: «Το μοιρολόι έφτασε στην Ηπειρο, στα Γιάννενα, εκεί που είμαστε τότε η οικογένεια, το 1913, όταν λευτερωθήκαμε. Από τη Βόρεια Ηπειρο έφτασε, που ήταν επίσης σκλαβωμένη στους Τούρκους για χρόνια πολλά και οι άνθρωποι δεν είχανε τι άλλο από το μοιρολόι, με πολύφωνα, πολλές φωνές. Γιατί ταξίδευε ο κόσμος, χανότανε για πολλά χρόνια κι είναι ο σπουδαιότερος απ' όλους λόγος για να μην μπορεί κανείς να ξεχάσει τις γυναίκες που περίμεναν και το 'ριχναν στο μοιρολόι. Εχω κρατήσει μέσα μου πολύ δυνατά αυτή την εικόνα, το μοιρολόι. Με πηγαίνει στον τόπο μου, θυμάμαι. Ολα είναι πάνω μου εκείνη τη στιγμή, όποτε το ακούσω να το λένε καλά ή όποτε το παίζω κλαίγοντας από χαρά. Εκείνη τη στιγμή όλη η Ηπειρος είναι πάνω μου, η μάνα μου, τ' αδέλφια μου, φίλοι και άλλοι πολλοί, γιατί απ' όλα έχω περάσει...» («Θύμησες και σημειώσεις»).