Η σχεδόν ενενηντάχρονη παρουσία του ΚΚΕ στο ιστορικό τοπίο της χώρας μας άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα της στο πεδίο της πολιτικής, των ταξικών, εθνικοαπελευθερωτικών και αντιιμπεριαλιστικών αγώνων, αλλά επίσης και στο πεδίο του Πολιτισμού και των Τεχνών, με ιδιαίτερη βαρύτητα στην τέχνη του λόγου.
Η σχέση του ΚΚΕ με τη Λογοτεχνία είναι πολυεπίπεδη: Στον περιορισμένο χώρο του παρόντος άρθρου θα αναφερθούμε στις τρεις, κατά τη γνώμη μας, βασικές, εκφάνσεις της: Στην επίδραση της ιδεολογίας και της δράσης του ΚΚΕ στη συνείδηση των λογοτεχνών. Στην αποτύπωση της δράσης του ΚΚΕ στο έργο λογοτεχνών ακόμη και εχθρικά διακείμενων απέναντί του. Τέλος, στις αισθητικές προσεγγίσεις που επιχείρησε το ίδιο το Κόμμα σε ζητήματα Λογοτεχνίας.
Το 1918, όταν ιδρύθηκε το ΣΕΚΕ (μετέπειτα ΚΚΕ), υπήρχε ήδη ένα σοσιαλιστικού προσανατολισμού ρεύμα στην ελληνική λογοτεχνία: Ο Ντίνος Θεοτόκης, ο Κώστας Χατζόπουλος, ο Κωστής Παρορίτης, ο Δημοσθένης Βουτυράς, ο Πέτρος Πικρός, ο Γεώργιος Σκληρός προσπαθούν να αποτυπώσουν ρεαλιστικά την κοινωνική πραγματικότητα του καιρού τους, διερευνώντας τα αίτια της συμπεριφοράς των ηρώων τους στην ταξική διάρθρωση της κοινωνίας και στα δεινά που απορρέουν από αυτήν για τον απλό άνθρωπο.
Στη δεκαετία του '20, ο Κώστας Βάρναλης, μέχρι τότε αρχαιολάτρης και υλοζωιστής, έρχεται σε επαφή με τις σοσιαλιστικές ιδέες και γίνεται κομμουνιστής. Η μεταστροφή του εκφράζεται με τις σπουδαίες ποιητικές συνθέσεις «Το φως που καίει» (1925) και «Σκλάβοι Πολιορκημένοι», σαλπίσματα ταξικής πάλης, και τα πεζογραφήματά του, με σημαντικότερο την «Αληθινή Απολογία του Σωκράτη». Ο Βάρναλης, αν και γλωσσοπλάστης, δεν ανανεώνει τη μορφή: θαυμαστής του Σολωμού, επηρεάζεται από τις φόρμες του και τις χρησιμοποιεί, πλουτίζοντας όμως το περιεχόμενο της ελληνικής ποίησης με τον ύμνο για την τραγωδία και την εξέγερση του απλού ανθρώπου, του «σκλάβου» της υλικής ανάγκης.
Κατά τη δεκαετία του 1930, η παλιά βάρδια, κοινωνική και πνευματική, θα «παραμερίσει για να περάσει ο ποιητής»: Με αυτόν τον τρόπο, ο Παλαμάς θα χαιρετίσει την πρώτη παρουσία στα Γράμματα του Γιάννη Ρίτσου. Ο μέγιστος κομμουνιστής ποιητής, ο οποίος, στα πρώτα του έργα (κυρίως στον «Επιτάφιο»), τιμά τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, θα αναδειχτεί στην πορεία ανανεωτής και της μορφής της ελληνικής ποίησης, επηρεασμένος από το σουρεαλισμό και από τον Μαγιακόφσκι. Το περιεχόμενο του έργου του θα υπηρετήσει - πράγμα που κάνει έμπρακτα και όλη η ζωή του - τα ιδανικά του σοσιαλισμού και τους αγώνες του λαού μας, ώστε να αναδειχτεί σε «ποιητή της Ρωμιοσύνης».
Ο Κώστας Βάρναλης και ο Γιάννης Ρίτσος είναι οι κορυφαίες μορφές της κομμουνιστικής διανόησης του αιώνα που πέρασε και τίμησαν με την ίδια τη ζωή τους την πολιτική τους ένταξη. Δεν είναι, όμως, λίγοι ούτε ασήμαντοι και οι λοιποί λογοτέχνες, που αναδείχτηκαν στην ταξική και εθνικοαπελευθερωτική πάλη. Ιδιαίτερα η δεκαετία 1940 - 1949, με την εποποιία της Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού, γέννησαν λογοτεχνικές φωνές, που η πορεία τους διασταυρώθηκε με την πορεία του ΚΚΕ, ανεξάρτητα από την - πολιτική - κατάληξη που είχαν ορισμένοι από αυτούς. Δεν μπορούμε - παρά τις ιδεολογικές και πολιτικές ενστάσεις για πλευρές του έργου τους ή για τις μεταγενέστερες πολιτικές τους επιλογές - να αγνοήσουμε, για παράδειγμα, τον Δημήτρη Χατζή, τον Στρατή Τσίρκα, τον Μανώλη Αναγνωστάκη, τον Μενέλαο Λουντέμη. Πολύ περισσότερο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε πεισμένους και σταθερούς κομμουνιστές, που, με συνέπεια ζωής και έργου και με υψηλή αισθητική, υπηρέτησαν τις ιδέες του σοσιαλισμού: Την Γαλάτεια Καζαντζάκη, την μαχητική κομμουνίστρια που αποτυπώνει στο έργο της τη θέση που επιφυλάσσει για τη γυναίκα η καπιταλιστική κοινωνία, την αδελφή της, Ελλη Αλεξίου, «γιαγιά» και «δασκάλα» των ελληνικών Γραμμάτων. Τον ποιητή Φώτη Αγγουλέ και τον πεζογράφο Θέμο Κορνάρο, τον μεταγενέστερο Ζήση Σκάρο. Τους ποιητές και θεατρικούς συγγραφείς Γιώργο Κοτζιούλα και Βασίλη Ρώτα, πρωτεργάτες του «Θεάτρου του Βουνού». Τον ιστοριοδίφη και λογοτέχνη Δημήτρη Φωτιάδη. Δεν μπορούμε, επίσης, να αγνοήσουμε τους λογοτέχνες, που η ιστορική ανάδειξη του ΚΚΕ σε πρωτοπορία της ελληνικής κοινωνίας επέδρασε στη συνείδηση και στο έργο τους, μεταβάλλοντας, πολλές φορές, τη θέση τους απέναντι στην Ιστορία. Ο υπερφίαλος, κατά τη δεκαετία του '30, Αγγελος Σικελιανός θα ενταχθεί στο ΕΑΜ και θα γίνει ο βάρδος της Αντίστασης. Η σπαρασσόμενη από αντικρουόμενες φιλοσοφικές θεωρίες συνείδηση του Νίκου Καζαντζάκη δε θα μείνει ανεπηρέαστη. Αλλοι λογοτέχνες, με μια γενικά προοδευτική στάση στη ζωή τους, αλλά χωρίς σαφή πολιτική ένταξη, όπως ο Νίκος Καββαδίας, ή ο Νικηφόρος Βρεττάκος, θα υμνήσουν, λιγότερο ή περισσότερο, τις μεγάλες στιγμές του ΚΚΕ και του λαϊκού κινήματος.
Ακόμη και στο έργο των αντιπάλων έχει αποτυπωθεί (και όχι πάντα αρνητικά) η ιστορική πορεία του ΚΚΕ. Ο Οδυσσέας Ελύτης θα γράψει το αριστούργημά του «Το Αξιον Εστί» κάτω από τη βαθιά επίδραση της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης. Ο Γιώργος Σεφέρης - που ποτέ δεν αποσπάστηκε πολιτικά από την αστική τάξη, την οποία συνειδητά υπηρέτησε - δε μένει ωστόσο αδιάφορος μπροστά στην εποποιία. Οταν πάντως έρχεται η στιγμή της ταξικής σύγκρουσης ή της σύγκρουσης με τον ιμπεριαλισμό, η επιστροφή τους στην αγκαλιά της «μητέρας - αστικής τάξης» είναι σαφής... Υπάρχουν και οι ορκισμένοι εχθροί, οι συνειδητοί απολογητές του καπιταλισμού, όπως ο Γιώργος Θεοτοκάς, ή ο Πέτρος Χάρης: και στο δικό τους έργο, υπάρχουν αποτυπώσεις των ιστορικών περιπετειών του ΚΚΕ, φιλτραρισμένων βέβαια μέσα από τα ταξικά τους φίλτρα. Ανάλογη είναι και η πολιτική τους δράση, την ίδια στιγμή που οι κομμουνιστές και προοδευτικοί διανοούμενοι πολεμούν στο βουνό, βασανίζονται στις φυλακές και στις εξορίες, στήνονται στο εκτελεστικό απόσπασμα.
Οι αισθητικές αναζητήσεις του ΚΚΕ προέρχονταν από τους δημιουργούς - λόγιους που βρίσκονταν στις γραμμές του, αλλά ακόμα και από τα πολιτικά - καθοδηγητικά στελέχη του. Τα «Αισθητικά - Κριτικά» του Βάρναλη, αλλά, κυρίως, τα «Σολωμικά» του, συνιστούν μια ολοκληρωμένη, από μαρξιστική σκοπιά, προσέγγιση της Λογοτεχνίας και, ιδιαίτερα, του σολωμικού έργου, που ο Βάρναλης αποκαθαίρει από τη μεταφυσική και τοποθετεί στον καιρό και στον τόπο του. Ο Μάρκος Αυγέρης αναδεικνύεται σε σπουδαίο κριτικό της Λογοτεχνίας. Ο Νίκος Ζαχαριάδης θα γράψει τη μελέτη του για τον Παλαμά με τίτλο «Ο αληθινός Παλαμάς», ενώ ο Νίκος Μπελογιάννης, μέσα από τη φυλακή, θα γράψει, κάτω από εξαιρετικά σκληρές συνθήκες, την «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας».
Είναι βέβαιο ότι έχουμε αδικήσει, λόγω της στενότητας του χώρου, το ζήτημα και τα πρόσωπα. Ωστόσο, ελπίζουμε ότι, έστω και έτσι, μπορεί να δοθεί ένα έναυσμα, στους νέους κυρίως ανθρώπους, να αναζητήσουν και να έρθουν σε επαφή με το έργο των μεγάλων λογοτεχνών που επηρεάστηκαν από την ιστορική πορεία του ΚΚΕ, ιδίως εκείνων που την ύμνησαν με το έργο και με τη ζωή τους. Πολλά διδάγματα μπορούν να αντλήσουν για το σήμερα. Το κυριότερο, κατά τη γνώμη μας, ανάμεσά τους: Σε εποχές σκληρές και μεταβατικές, σαν τη σημερινή, οι καλλιτέχνες και οι λόγιοι καλό θα είναι να μην ομφαλοσκοπούν, να μη στρέφουν το βλέμμα αποκλειστικά και μόνο στον εαυτό τους και στο γύρω τους μικρόκοσμο, αλλά να διερευνούν το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό τοπίο της εποχής και να μη σιωπούν στα μεγάλα ερωτήματα που αυτή θέτει.
Δώρα Μόσχου
Κυρίως φύλλο
Feeds
