ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

Οταν πρωτογνωρίζονται, ο Ιταλός υπό διαμόρφωση ποιητής Τζουζέπε Ουγκαρέτι (1888 - 1970) δεν έχει κλείσει τα 20 χρόνια του και ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1863 - 1933) είναι 45άρης. Τόπος συνάντησης και επικοινωνίας η παραθαλάσσια Αλεξάνδρεια, μια ζωντανή πόλη, με έντονο το πολυφυλετικό και πολυπολιτισμικό στοιχείο.

Ετσι, δεν είναι απρόσμενο ότι μέσα στην πανσπερμία φυλών και γλωσσών ο πρεσβύτερος δημιουργός λειτουργεί ως θετικός αγωγός μύησης για τον νεότερο. Αυτήν τη σχέση, κυρίως με σημείο εκκίνησης τη νεότητα, δεν θα πάψει ποτέ να την κουβαλάει στις «αποσκευές» του ως πολύτιμη πηγή γνώσης ο ξένος δημιουργός. Ομως η σπορά δεν πέφτει σε άγονο έδαφος. Ο ποταμός Νείλος, ως μεταφορά, ποτίζει με τα λασπόνερά του τα πεδία γνώσης και τα γονιμοποιεί.

Ενα τέτοιο πεδίο, ανοιχτό στις προκλήσεις των καιρών και στην καβαφική ποίηση, αποτελεί το αλεξανδρινό περιοδικό «Γράμματα» (1911 - 1921), το οποίο εκδίδει και διευθύνει ο Στέφανος Πάργας (ψευδώνυμο του Ηπειρώτη έμπορου Νίκου Ζελίτα, 1888 - 1938), όπως και τις ομώνυμες εκδόσεις.

Απ' αυτές είδαν να κυκλοφορούν τα έργα τους οι Αγγελος Σικελιανός, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Κώστας Βάρναλης, Δημοσθένης Βουτυράς.

Μέσα από τις σελίδες του το μαχητικό έντυπο συνομιλεί με τις σοσιαλιστικές ιδέες του Γιώργου Σκληρού και εναντιώνεται στη δικτατορία του Μεταξά. Για την αντιδικτατορική αρθρογραφία του διώκεται ο εκδότης του, καθώς φέρνει έναν φρέσκο, προοδευτικό άνεμο, λίγα χρόνια πριν το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Σε αυτό δημοσιεύει ο 24χρονος Τζουζέπε Ουγκαρέτι, στη στήλη «Σημειώσεις του μηνός» (τεύχος 12, Γενάρης 1912), με εξελληνισμένο ονοματεπώνυμο, ως Ιωσήφ Ουγκαρέτης. Πρόκειται για μια σύντομη νεκρολογία του ομοεθνούς του ποιητή Τζιοβάνι Πάσκολι (1855 - 1912). Ας την ανασύρουμε:

«Εψαλλε την πατρίδα, απάγγειλε πολιτικούς λόγους, είδε αρχαία οράματα, επεξεργάστηκε λατινικούς ψήφους, μετέφρασε αποσπάσματα από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια και δέκα τρεις φορές κατά συνέχεια στο Αμστερδαμ εστέφθηκε Λατινιστής απαράμιλλος. Κατά τον D' Annuzio εξακολούθησε τον ρωμαϊσμόν του Αυγούστου με μεγαλοπρεπή κίνηση προς τα οπίσω δύο χιλιάδων χρόνων.

Σ' όλα όμως αυτά δεν είταν ποιητής - ποιητής είταν στη φυσική του εκδήλωση: ως χριστιανός, αδύνατος, δειλός, ακοινώνητος, θλιμμένος, καρτερικός αγρότης. Οταν λησμονούσε ότι είταν ρήτωρ κ' ότι είχε ως αποστολήν να διδάξει τους πατριώτας του, και όταν είτανε κλαψιάρης.

Απ' αυτόν ακούσαμε στο ερημοκλήσι, στα καλύβια, στη λιακάδα, να παραπονιούνται και να κλαίνε τα πουλιά, τα λουλούδια, τα βουνά, ο ουρανός, τα σύννεφα, τ' άστρα, οι κάμποι. Ετσι μας κεντάει την προσοχή μας: μας παρουσιάζεται μια ψυχή γυμνή που ζητάει να ντυθεί με μικρούς πόνους κλεισμένους μέσ' τα δάκρυα. Μια ευωδία αγροτική, μια διαύγεια φυσική, μια σεμνοτυφία καλογερική μάς συγκινούν σαν μακρυσμένη μελωδία που σκορπίζεται τη νύχτα. Στο έργο του δεν απαντά κανείς καμιά εικόνα ή επιθυμία σαρκική».

Περί τα 40 χρόνια αργότερα, στις αρχές του 1950, ο Ιταλός ποιητής των ολιγόστιχων και ερμητικών στίχων διανύει την έκτη δεκαετία της ζωής του. Το ιταλικό περιοδικό «Rivistadi Critica» αφιερώνει σελίδες στον παγκόσμιο Ελληνα της Αλεξάνδρειας.

Ας μάθουμε, από την εκ των υστέρων εξομολόγηση του τότε 20χρονου Τζουζέπε Ουγκαρέτι, τους δρόμους που ακολούθησε η σχέση τους, στο κείμενο «Μνήμη Καβάφη» (μετάφραση: Εσπεράντσα Σουρβίνου, περιοδικό «Το Δέντρο», τεύχος 41, Νοέμβρης 1988):

«Ο Καβάφης; Σαν πόσα χρόνια πρέπει να γυρίσω πίσω ξαφνικά, να ξαναβρώ τα χνάρια του... Ημουν δεν ήμουν είκοσι χρονώ όταν τον γνώρισα (σ.σ. περί το 1908;). Τα βράδια, σ' ένα γαλακτοπωλείο ονομαστό για το γιαούρτι του, στο μπουλβάρ Ramleh, καθόταν στο τραπέζι συντροφιά με νεαρούς της ηλικίας μου, που έβγαζαν το περιοδικό Γράμματα κι ήταν πολλές φορές που μ' άρεσε, όταν μπορούσα, να κάθομαι μαζί τους. Ο Καβάφης έδειχνε απορροφημένος και αποφθεγματικός, συγκρατημένος αλλά και ευπροσήγορος, κι όμως ήθελε να τον θεωρούμε απλά και μόνο μέλος της συντροφιάς, μόλο που ήταν μεγαλύτερος από μας στην ηλικία και, ήδη από τότε, οι ειδήμονες τον θεωρούσαν αληθινό ποιητή. Πότε - πότε στη συζήτηση άφηνε ν' ακουστούν κάποια λόγια δικά του δηκτικά με νόημα, και τότε η βυθισμένη στον ύπνο Αλεξάνδρειά μας έλαμπε μέσ' από τις χιλιετηρίδες της ολομεμιάς θαμπωτικά, έτσι όπως δεν είδα τίποτα ποτέ να λάμπει από τότε. Αλεξάνδρεια, γενέθλια πόλη μου...

...οι στίχοι σου έτσι να γραφούν

που νάχουν, ξέρεις, από την ζωήν μας μέσα των,

που κι ο ρυθμός κι η κάθε φράσις να δηλούν

που γι' Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός».

Την Αθήνα του 1956, τη βουτηγμένη στον μετεμφυλιακό ζόφο, επισκέπτεται τον Σεπτέμβρη ο φίλος της Ελλάδας ποιητής, με οδηγητή την καβαφική αναγνωστική εμπειρία. Τις εντυπώσεις του απ' αυτό το ταξίδι, ως προσκεκλημένος της ελληνικής κυβέρνησης, καταθέτει στο κείμενο «Καβάφης, ο τελευταίος Αλεξανδρινός». Ενα απόσπασμα απ' αυτό, όπως τυπώνεται στο περιοδικό «Διαγώνιος» (μετάφραση: Φανή Κισκήρα - Καζαντζή, τεύχος 14, Μάης - Αύγουστος 1983):

«Οι συζητήσεις μαζί του υπήρξαν για μένα ένα ασύγκριτο μάθημα. Μ' αυτόν που ούτε η γλώσσα του, με την εξέλιξη και τη διάρκειά της επί τρεις χιλιετηρίδες, έκρυβε μυστικά, ούτε κι η Αλεξάνδρειά μας, χωνευτήρι πολιτισμών, όπου συναντιούνταν και συγχωνεύονταν ο αιγυπτιακός, που όδευε πια προς τη νύχτα, ο ελληνικός, στο ζενίθ μιας εκλεπτυσμένης κόπωσης, ο ρωμαϊκός που έδειχνε ν' αναγνωρίζει ότι βρίσκεται στο καλοκαίρι της παρακμής».

ΥΓ. Επίκαιρο το απόσπασμα από το μυθιστόρημα της Μέλπως Αξιώτη, «Εικοστός αιώνας»: «"Ετούτο", λέει, "είναι για τα Υδατα από τους Αμερικανούς, ετούτο είναι η Λεχτρική, σας το πέμπουν οι Αγγλοι". "Οχι!" λέει ένας γείτονας, "πρέπει όλα αυτά τα πράματα, τα φώτα, τα σκολειά, τα ύδατα, πρέπει να είναι τζάμπα"» («Κέδρος», πρώτη έκδοση Χριστούγεννα 1946).