Η ανισοτιμία είναι φαινόμενο υπαρκτό για τις γυναίκες που εργάζονται στον τομέα της Ερευνας. Το γεγονός ότι ο κλάδος βρίσκεται στην αιχμή των επιστημονικών εξελίξεων και ότι οι εργαζόμενοι σε αυτόν είναι επιστημονικά εξειδικευμένοι, δεν αναιρεί την ύπαρξη της γυναικείας ανισοτιμίας, πλευρές της οποίας επιδιώκει να φωτίσει το παρόν κείμενο.

Η Ερευνα παρουσιάζει τα τελευταία χρόνια σημαντική ανάπτυξη και αναμένεται να μεγαλώσει ακόμα παραπέρα, καθώς ο ρόλος του συγκεκριμένου τομέα στον Ψηφιακό Μετασχηματισμό και την Ψηφιακή Ανάπτυξη έχει ξεχωριστή σημασία.

Συγκεκριμένα, το 2019, ο δείκτης δαπανών Ερευνας και Ανάπτυξης (Ε&Α) ως ποσοστό του ΑΕΠ διαμορφώνεται στο 1,27% (από 0,68% το 2011), ενώ την ίδια χρονιά οι αντίστοιχες κρατικές πιστώσεις ανήλθαν σε 1.430,1 εκατ. ευρώ (0,76% επί του ΑΕΠ και 1,65% επί του συνόλου των δημοσίων δαπανών).

Ταυτόχρονα, από το πρόγραμμα «Horizon 2020» (θεμελιακό πρόγραμμα χρηματοδότησης Ε&Α της ΕΕ) χρηματοδοτήθηκαν 4.291 ελληνικές συμμετοχές, λαμβάνοντας 1.314,5 εκατ. ευρώ. Σημαντική καταγράφεται η δυναμική του τομέα της Ερευνας και από την άποψη του εργατικού δυναμικού (βλ. πίνακα).

Οσον αφορά τους εργαζόμενους στην Ερευνα και Ανάπτυξη, το 2019 αναγορεύτηκαν 1.685 διδάκτορες (52,3% γυναίκες) από τα ελληνικά πανεπιστήμια, ενώ το 2018 καταγράφηκε η υψηλότερη επίδοση στην παραγωγή επιστημονικών δημοσιεύσεων στην Ελλάδα (11.606). Επιπλέον, οι γυναίκες διδάκτορες έως 35 ετών αποτελούν το 49,3% του συνόλου των γυναικών διδακτόρων, ενώ το 32,1% αποτελείται από γυναίκες μεταξύ 36-44 ετών.

Η συμμετοχή των ερευνητριών στη συνολική απασχόληση στην Ελλάδα είναι πολύ υψηλή μεταξύ των κρατών - μελών της ΕΕ 28 (4η θέση). Ενώ, η αναλογία ανδρών και γυναικών στον κλάδο φέρνει την Ελλάδα στην 8η θέση.

Εχει ενδιαφέρον το πώς κατανέμονται οι ερευνήτριες ανά κλάδο επιστημών (διάγραμμα 1): Με βάση τα στατιστικά στοιχεία των διδακτόρων στους οποίους απονεμήθηκε διδακτορικός τίτλος από ελληνικό πανεπιστήμιο το 2018, οι γυναίκες υπερτερούν των ανδρών σε τέσσερα από τα έξι επιστημονικά πεδία: Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες (58,9%), Γεωργικές Επιστήμες και Κτηνιατρική (57,9%), Ιατρική και Επιστήμες Υγείας (52,4%) και Κοινωνικές Επιστήμες (52,2%).

Σημαντικός δείκτης που πρέπει να ληφθεί υπόψιν είναι η χρηματοδότηση από τα ελληνικά και ευρωπαϊκά κονδύλια για την Ερευνα (χρηματοδοτούν είτε μεμονωμένους ερευνητές ή ερευνητικές ομάδες με επικεφαλής έναν «βασικό ερευνητή»). Η συμμετοχή των γυναικών στις δύο βασικότερες δράσεις του «H2020» αποτυπώνεται στο διάγραμμα 2.

Στις δράσεις υποστήριξης υποψηφίων διδακτόρων, οι γυναίκες υπερτερούν σαφώς των ανδρών, αφού καταγράφουν ποσοστά συμμετοχής 60,5%. Υπερτερούν και στην περίπτωση των δράσεων ενίσχυσης μεταδιδακτόρων και νέων ερευνητών (51,9% και 51,7%, αντίστοιχα). Ταυτόχρονα, στις δράσεις ενίσχυσης διδακτικής εμπειρίας, οι γυναίκες υπολείπονται των ανδρών σε όλα τα ακαδημαϊκά έτη που υλοποιείται η συγκεκριμένη δράση (41,5%, 40,4% και 41,1%, αντίστοιχα).

Με δεδομένο ότι κυριαρχούν οι ευέλικτες και ελαστικές σχέσεις εργασίας σε άνδρες και γυναίκες (Δελτίο Παροχής Υπηρεσιών, συμβάσεις έργου, απόδειξη δαπάνης, υποτροφία, συμβάσεις Ιδιωτικού Δικαίου Ορισμένου Χρόνου), η θέση της εργαζόμενης είναι πολύ άσχημη, ιδιαίτερα από τη στιγμή που αρχίζει να σκέφτεται το ενδεχόμενο να γίνει μητέρα.

Το Δελτίο Παροχής Υπηρεσιών, που αποτελεί τον κανόνα στην εργασία των νέων ερευνητριών, δίνει τη δυνατότητα στην εργοδοσία και το κράτος να γλιτώνουν από άδειες, επιδόματα, αποζημίωση απόλυσης, καθορισμένα ωράρια και πληρωμή υπερωριών, αποζημιώσεις για εργατικά «ατυχήματα», φορώντας στον εργαζόμενο την προβιά του «συνεργάτη».

Το συγκεκριμένο καθεστώς εργασίας έχει οδυνηρές συνέπειες ιδιαίτερα στη ζωή των νέων γυναικών, καθώς δεν δικαιούνται άδεια εγκυμοσύνης και ανατροφής τέκνου, δεν έχουν καθορισμένο ωράριο, αντιμετωπίζουν εκτεταμένα την περιστασιακή τηλεργασία κ.λπ. Η μητρότητα πρακτικά δεν συνοδεύεται από κανενός είδους δικαιώματα, ούτε καν από τα ελάχιστα δικαιώματα και παροχές που προβλέπονται για τους υπόλοιπους εργαζόμενους.

Σημαντικό πρόβλημα αποτελεί το γεγονός ότι δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για παύση ή παράταση των υποτροφιών για εκπόνηση διατριβής στην περίπτωση εγκυμοσύνης και τοκετού. Επιπλέον, οι χώροι εργασίας και τα εργαστήρια είναι συχνά ακατάλληλα από την άποψη της έλλειψης βασικών μέτρων υγιεινής και ασφάλειας, αλλά και από την άποψη της εργονομίας, εκθέτοντας σε κίνδυνο όλους τους εργαζόμενους και ακόμη περισσότερο τις εγκυμονούσες και τις νέες μητέρες.

Οι αστικοί προβληματισμοί επικεντρώνουν στο υπαρκτό ζήτημα της υποεκπροσώπησης γυναικών στις ανώτερες ερευνητικές βαθμίδες, το λεγόμενο «leaky pipeline», δηλαδή τη «διαρροή» γυναικών κατά την πορεία της ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας.

Στην πυραμίδα της ερευνητικής ιεραρχίας (υποψήφιος διδάκτορας, μεταδιδάκτορας, ερευνητής γ, ερευνητής β, ερευνητής α - μέλος ΔΕΠ) οι γυναίκες παρουσιάζουν μεγαλύτερη μείωση από τους άντρες, με αποτέλεσμα στην κορυφή να βρίσκονται λίγες, ελάχιστες σε θέσεις προέδρων, κοσμητόρων και πρυτάνεων.

Η ανέλιξη στην ερευνητική ιεραρχία είναι μια βαθιά ταξική διαδικασία, με τους ταξικούς φραγμούς και τα εμπόδια να εκφράζονται ακόμα πιο έντονα στις γυναίκες. Παράλληλα, δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι ο ρόλος των ανώτερων βαθμίδων της ιεραρχίας αυτής δεν είναι μόνο ακαδημαϊκός - ερευνητικός, αλλά και διοικητικός, οργανικά δεμένος με την πολιτική που σχεδιάζεται και υλοποιείται στον χώρο της Ερευνας.

Ως κρίσιμη καμπή αναδεικνύεται η μεταδιδακτορική φάση, καθώς στο σημείο αυτό η γυναίκα έρχεται συνήθως αντιμέτωπη με το δίλημμα: Πάρε λίγη άδεια και μείωσε την παραγωγικότητά σου για μια περίοδο ή ανέβαλε την απόκτηση παιδιών με την ελπίδα να αποκτήσεις μια θέση καθηγήτριας/ερευνήτριας βαθμίδας.

Από την αστική σκοπιά, το πρόβλημα εντοπίζεται στα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις των ανδρών και γυναικών που κάνουν τις κρίσεις των διορισμών (εικόνα «ιδανικού διευθυντή, οικογενειακές υποχρεώσεις γυναίκας κ.λπ.). Επιπλέον, ως «ένοχα» προβάλλονται τα δίκτυα διασυνδέσεων, τα οποία θεωρούνται «αντρική υπόθεση» και παίζουν καθοριστικό ρόλο στην τελική επιλογή ακαδημαϊκών, ενώ ως λύση προτείνεται η εισαγωγή και θεσμοθέτηση διαδικασιών και πρωτοκόλλων «διαφάνειας».

Ακόμα κι όταν η μητρότητα αναγνωρίζεται ως βασικός παράγοντας που συντελεί στην υποεκπροσώπηση των γυναικών, και πάλι ενοχοποιούνται τα «στερεότυπα» που αναθέτουν τη φροντίδα της οικογένειας κατά κύριο λόγο στις γυναίκες.

Οσο για τις «λύσεις» που προτείνονται, για τη λειτουργία «δωματίων θηλασμού» και τη συμμετοχή σε επιστημονικά συνέδρια με τη συνοδεία της ...νταντάς, είναι φανερό ότι ούτε μπορούν να λύσουν το πρόβλημα, ούτε απευθύνονται σε όλες τις εργαζόμενες. Τελικά, μέσα από το παραπάνω πρίσμα κρύβεται ο ταξικός χαρακτήρας του ζητήματος, το γεγονός ότι στο έδαφος των εργασιακών σχέσεων που επικρατούν, αλλά και της έλλειψης δημόσιων και δωρεάν υπηρεσιών για τη φροντίδα της οικογένειας, η ερευνήτρια που γίνεται μητέρα κινδυνεύει να αποκοπεί από τη δουλειά και την εξέλιξή της.

Από τα αστικά επιτελεία, τις κυβερνήσεις, την ΕΕ, η κατεύθυνση που δίνεται στα ιδρύματα είναι η δημιουργία επιτροπών για την ισότητα των φύλων, η οποία θα εκπονεί και θα αξιολογεί ειδικά προγράμματα για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων. Από την έκβαση των αξιολογήσεων θα κρίνεται κομμάτι της χρηματοδότησης του φορέα και άρα των θέσεων εργασίας πολλών γυναικών.

Τέτοια προγράμματα μπορεί να έχουν όμως και τα αντίθετα αποτελέσματα, αποβαίνοντας σε βάρος των ερευνητριών. Πολλές φορές τα προγράμματα που έχουν σχεδιαστεί με διακηρυγμένο στόχο να βοηθήσουν τις γυναίκες, τις οδηγούν να εργάζονται περισσότερες ώρες στα πλαίσιά τους, ώστε να κρατήσουν τις θέσεις τους. «Για να κρατήσεις τη θέση σου, πρέπει να πάρουμε το τάδε βραβείο», είναι το αποτέλεσμα στο οποίο συχνά καταλήγουν, απαιτώντας επιπλέον εργασία, πέρα από την κανονική. Επιπλέον, γίνονται σε αρκετές περιπτώσεις αφορμή για τη γιγάντωση μιας σειράς στερεοτύπων και του αισθήματος της αναξιοκρατίας («πήρε τη θέση επειδή είναι γυναίκα και μετανάστρια»).

Οι γυναίκες που εργάζονται σε κλάδους ανάπτυξης τεχνολογίας, έρχονται αντιμέτωπες με τον τρόπο που αναπτύσσονται η καινοτομία και η νέα γνώση. Για παράδειγμα, στον τομέα της έρευνας η πρόοδος, γενικά και ατομικά, γίνεται μέσα σε έναν αδυσώπητο ανταγωνισμό μεταξύ εταιρειών, ερευνητικών ομάδων, καθηγητών. Εναν ανταγωνισμό που «μεταφέρεται» στο πλαίσιο του χώρου εργασίας.

Οι ερευνητές εργάζονται σε συνθήκες που απαιτούν συνεχή παρακολούθηση των επιστημονικών εξελίξεων και πολύ εντατική δουλειά, ώστε να προλαβαίνουν τον «ανταγωνιστή» τους. Οι γυναίκες έρχονται αντιμέτωπες με νέα εμπόδια, καθώς σε αυτήν την «αρένα», η μητρότητα εκ των πραγμάτων τις βγάζει εκτός μάχης τουλάχιστον για κάποιο χρονικό διάστημα.