Ο τρόπος προβολής της χώρας μας στην... επερχόμενη Ολυμπιάδα, αλλά και οι τρόποι πανηγυρισμού για τη νίκη της «Εθνικής» μας πριν λίγες μέρες είναι κάποιες μόνο από τις αφορμές που δίνονται για να σκεφθεί κανείς πάνω στον κίνδυνο να συνηθίσει ο λαός μας στην υποκουλτούρα. Πραγματικά, είναι θλιβερό να διαπιστώνει κανείς πως συχνά ένας πηγαίος ενθουσιασμός «βγαίνει» με χαμηλής ποιότητας εκδηλώσεις, αν όχι και με χυδαιότητα. Γνωρίζουμε, βέβαια, ότι είναι μια σαρωτική εισβολή νέων φαινομένων, που έχουν περάσει από τα τηλεοπτικά κανάλια και διαμορφώνουν τρόπους ζωής και σκέψης. Τη θέση του λαϊκού πολιτισμού μας τείνει να πάρει ένας «πολιτισμός» από κερδοσκοπικά κέντρα, που ισοπεδώνει τα πάντα και στοχεύει στην ομοιομορφία συνηθειών, αντιδράσεων, συγκινήσεων σε μαζική κλίμακα. Η Ελλάδα, με μουσική παράδοση και αξιόλογους καλλιτέχνες, «εκπροσωπείται» με κακής ποιότητας ξενόφερτους ρυθμούς και ήθη, αλλά και ξενόγλωσσους στίχους. Σύνθημα: «Καλό είναι ό,τι πουλάει, ό,τι είναι της μόδας και φέρνει κόσμο».

Πώς μπορούμε να αντιδράσουμε σ' αυτή την «επέλαση των βαρβάρων» όλοι και ιδιαίτερα οι γυναίκες; Γι' αυτό το - δυστυχώς πάντα επίκαιρο - θέμα συζητάμε με τη διακεκριμένη κιθαρίστρια Εύα Φάμπα, αρχίζοντας από τη μουσική παράδοση και διερευνώντας ποια μπορεί να είναι η παρέμβαση των γυναικών σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο...

Η Ολυμπιάδα θα μπορούσε να ήταν μια αφορμή για να προβληθεί η παράδοσή μας και γενικότερα η πολιτιστική μας κληρονομιά. Προτιμήθηκαν όμως οι συναυλίες με ξένους καλλιτέχνες...

Αυτά που δημιούργησε και δημιουργεί αυτός ο τόπος, αυτά που προασπίζεται - από τους αρχαίους Ελληνες φιλοσόφους μέχρι τους ελληνικούς χορούς - αυτά θα έπρεπε να ενισχύουμε και να μας δοθεί η αφορμή μέσω της Ολυμπιάδας να επικοινωνήσουμε και να τα γνωρίσουν οι άλλοι λαοί, οι άνθρωποι που είτε θα έρθουν εδώ είτε θα μας παρακολουθούν σ' όλο τον κόσμο...

-- Ποια θα ήταν η απάντηση στην ερώτηση «γιατί θα πρέπει οι άλλοι λαοί, αλλά και η νεολαία μας να γνωρίσουν την παράδοσή μας»;

-- Γιατί η ιστορία και οι ρίζες μας διαμορφώνουν και το μέλλον μας.

Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να είναι αποκομμένος από συναισθήματα, από καταστάσεις, από τις παραδόσεις του χώρου του, από αυτά μέσα στα οποία ζούμε. Αν αφήσουμε, λοιπόν, να επηρεαστούμε από την πλειονότητα όσων ακούμε, την υποκουλτούρα, αλλά και όσα μας σερβίρουν σαν εύπεπτο υλικό - και επιδιώκουν να τα συνηθίσουμε - νομίζω ότι θα χάσουμε κάθε τι όμορφο και γνήσιο που διαμορφώνει την προσωπικότητά μας. Γι' αυτό πρέπει να διαφυλάξουμε ό,τι υπάρχει, να το γνωρίσουμε και να το βάλουμε σε μια εξελικτική πορεία διαμόρφωσης στην καθημερινότητα. Γιατί λ.χ. να εμπνέει αρχιτεκτονικά η Ακρόπολη ή κάποια στοιχεία της λαϊκής μας αρχιτεκτονικής ξένους καλλιτέχνες σε άλλες χώρες του κόσμου και να μην εμπνέουν μια ελληνική αρχιτεκτονική, όταν οι περισσότερες ελληνικές πόλεις έχουν γίνει τσιμεντουπόλεις;

Αν υπήρχε μια εξελικτική προοπτική χρήσης των παραδοσιακών στοιχείων εμείς οι ίδιοι θα αισθανόμαστε καλύτερα στο περιβάλλον μας. Ενα απλό παράδειγμα: Γιατί εμείς οι Ελληνες να τρώμε... πατέ ελιάς και να μην τρώμε την ίδια την ελιά; Γιατί θα πρέπει να υιοθετούμε κάποια «εξευγενισμένα» πράγματα, θεωρώντας ότι αυτά είναι τα «καλά» και να μην ακολουθούμε μια αγωνιστική στάση ζωής που είναι η παράδοσή μας;

Ακόμα και τα ελληνικά έπιπλα έχουν εξοβελιστεί από τα σπίτια μας. Τα θεωρούμε «ρουστίκ» που προορίζονται μόνο για εξοχικές κατοικίες...

-- Πώς θα μπορούσε να επικοινωνήσει το ευρύ κοινό με την παράδοσή μας; Γιατί βέβαια σήμερα μόνο αυτό δε γίνεται...

-- Εγώ πιστεύω ότι σαν λαός αγαπάμε την παράδοσή μας και γλεντάμε με τους ελληνικούς χορούς και η παραδοσιακή μουσική είναι τουλάχιστον ενταγμένη στη ζωή μας. Παρ' όλα αυτά δε διαφυλάσσεται και εντάσσεται κι αυτή στους νόμους της καταστροφής. Δεν ακούμε λ.χ. σχεδόν καθόλου δημοτικά τραγούδια από το ραδιόφωνο. Το ερώτημα είναι κατά πόσον η παραδοσιακή μουσική μπορεί να συμβαδίζει με τη διαμόρφωση της ζωής και της πορείας μας ώστε να μένει ζωντανή. Τουλάχιστον να τη διαφυλάξουμε από τη φθορά και από τον κίνδυνο να γίνει υλικό εκμετάλλευσης, κάτι που διαβλέπω... Υπάρχουν τέτοιες τάσεις, όπως και στη Γιουροβίζιον, όπου ένα στοιχείο «έθνικ» αποφέρει εκατομμύρια σε άτομα που δεν εξετάζουν πόσο ένα στοιχείο της παράδοσης κάθε λαού είναι δημιουργικό, αλλά πόσο πουλάει! Ετσι, αυτό το στοιχείο φθείρεται, χάνει την αξία του, γίνεται ένα μέσο κερδοσκοπίας. Τη στιγμή που η ελληνική μουσική κληρονομιά παραμένει άγνωστημ δε γνωρίζει κανείς τον Μάντζαρο, όλοι όμως ξέρουν τον Ρουβά...

-- Τον Ρουβά στα αγγλικά βέβαια...

-- (γελάει) Εννοείται. Δε γνωρίζει βέβαια το ευρύ κοινό ούτε τον Καλομοίρη, δε γνωρίζει τον Ξένο, τον Φάμπα, ανθρώπους που έχουν διαμορφώσει ένα μουσικό υπόβαθρο και είναι κρίμα που όλη αυτή η κληρονομιά μας μένει στην αφάνεια. Γιατί θα έπρεπε να συμβάλλει και να είναι συνδεδεμένη με τη μόρφωση και την πορεία μας. Πιστεύω πως για να διατηρηθεί η κουλτούρα και η παράδοση ενός λαού, είναι αναγκαίο να μπορεί να ακολουθεί την εξέλιξη, μια διαλεκτική πορεία σε νεότερες εκφράσεις και να μη μένει σαν κάτι που δημιουργήθηκε τότε, στο παρελθόν. Γιατί σήμερα επειδή υπάρχει μια παγκοσμιότητα σε όλους τους τομείς, καθώς η πρόσβαση στη γνώση, στο να ακούμε δημιουργίες απ' όλο τον κόσμο είναι πολύ μεγαλύτερη, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να είμαστε και πιο ευαίσθητοι ή να παρασυρόμαστε σε ό,τι περισσότερο ακούμε ή μας προβάλλουν. Κι εκείνοι που βγάζουν χρήματα από αυτά, δε θα ενδιαφερθούν να επενδύσουν σε μια έντεχνη έκφραση ή στην παράδοση κάθε λαού, θα φροντίσουν να επενδύσουν αφομοιώνοντας αυτή τη γνώση και μεταβάλλοντάς τη σε εύπεπτο υλικό.

-- Το ότι είμαστε στην Ευρωπαϊκή Ενωση είναι θετικό ή αρνητικό για τη διατήρηση της παράδοσης και τη συνέχισή της;

-- Ολοι στα λόγια λένε τα ίδια πράγματα - όλοι στα λόγια ισχυρίζονται ότι ανάμεσα σε κάποιους στόχους είναι και η διατήρηση της παράδοσης της κάθε χώρας. Στην πράξη, η ουσία είναι διαφορετική. Οι επιχορηγήσεις που δίνονται από την Ευρωπαϊκή Ενωση καμία σχέση δεν έχουν ούτε με την έντεχνη ούτε με την παραδοσιακή μουσική.

Εγώ βέβαια θεωρώ την Ευρωπαϊκή Ενωση σαν Ενωση κεφαλαιοκρατών και δε συμφέρει στο κεφάλαιο να υπάρχει μια υγιής εξέλιξη και μετεξέλιξη των παραδόσεων - όλων των παραδόσεων, ακόμα και της γλώσσας. Ολα γίνονται «της ευκολίας». Λ.χ. η ΕΕ για την ευκολία της έχει μια γλώσσα που επικρατεί και είναι τα αγγλικά. Δεν το λένε, βέβαια, ότι όλες οι γλώσσες πρέπει να καταργηθούν για να υπάρξουν τα αγγλικά, αλλά όλα γίνονται χάριν της ευκολίας. Οι άλλες γλώσσες σβήνουν... Αντίστοιχα, το ίδιο γίνεται με την παράδοση: Οι μεγάλες επιχειρήσεις που κερδοσκοπούν, θα ενδιαφερθούν για το πώς θα αποκομίσουν περισσότερα κέρδη, θα επιδιώξουν να εκμεταλλευτούν κι αυτό το χώρο. Θα τον αφομοιώσουν ή θα τον διαμορφώσουν σύμφωνα με πρότυπα που θα είναι περισσότερο αποδοτικά γι' αυτές.

-- Εδώ τι ρόλο παίζει η μουσική παιδεία και σε άλλους χώρους τέχνης η αντίστοιχη παιδεία;

-- Τα προγράμματα παιδείας σε άλλα κράτη στηρίζουν τα έργα που έχουν γραφεί από σύνθετες της χώρας τους. Βέβαια, παντού υπάρχει ένας πλουραλισμός, γιατί κάποια αριστουργήματα της τέχνης πρέπει να είναι στη διάθεση όλων των ανθρώπων, δεν είναι μόνο ενός λαού. Εμείς στην Ελλάδα έχουμε ένα πολύ καλό πρόγραμμα ύλης στα ωδεία. Τα παιδιά μπορούν να μάθουν πολλά πράγματα, αλλά δεν είναι επικεντρωμένο στην ελληνική μουσική. Δε θεωρώ ότι η ελληνική μουσική υπολείπεται άλλων - της ιταλικής, της γαλλικής μουσικής... Μόνο τα τελευταία χρόνια υπάρχουν τμήματα παραδοσιακής μουσικής στα ωδεία κι αυτό είναι πολύ θετικό. Θα ήταν όμως και πολύ θετικό να σπουδάζουν και να πλάθονται οι νέοι μουσικοί με βάση υπαρκτά έργα της έντεχνης μουσικής κληρονομιάς μας. Αυτό θα δώσει άλλωστε τη δυνατότητα σε πολλούς μουσικούς να συνθέσουν νέα έργα, γιατί έτσι και το έργο τους θα γίνει γνωστό.

-- Και στα δημόσια σχολεία;

-- Το πρόβλημα είναι ότι έχουν πολύ λίγες ώρες για να ασχοληθούν με διαφορετικά πράγματα. Χρειάζεται μια αντίστοιχη παιδεία ή συνολικά ένα διαφορετικό «βλέμμα», ώστε να έρχονται τα παιδιά σε επαφή με την παράδοσή μας και γενικότερα με τη μουσική κληρονομιά.

Στην Ελλάδα του 2004 δεν μπορώ να δεχτώ ότι θα πάψουμε να τρώμε ελιές και λάδι. Το ίδιο πιστεύω δεν μπορούμε να πάψουμε ν' ακούμε μουσική και να περιοριστούμε σε μια «μουσική» με μόνο δυο νότες, επειδή αυτό θεωρείται ότι είναι πιο σύγχρονο και κυριαρχεί στο κοινό του Λονδίνου...

-- Οι γυναίκες και ιδιαίτερα οι μητέρες είναι αυτές που κύρια διατηρούν και μεταβιβάζουν την παράδοση στη νέα γενιά;

-- Πιστεύω ότι και εξαιτίας κοινωνικών συνθηκών παίζουν το μεγαλύτερο ρόλο. Γιατί είναι πιο κοντά στα παιδιά, γιατί η παράδοση διαδίδεται με διάφορους τρόπους, από το κέντημα, το πλέξιμο, τη μαγειρική, τα υφαντά μέχρι τους θρύλους, τα παραμύθια στα παιδιά. Το βάρος αυτής της μεταβίβασης πέφτει κυρίως στις μητέρες.

-- Γίνεται όμως ακόμα αυτό σήμερα; ΄Η τείνει να ατονήσει;

-- Δε νομίζω ότι γίνεται στις μεγαλουπόλεις όπως στο παρελθόν. Κυρίως αυτό συμβαίνει στην επαρχία. Μια καλή αξιοποίηση της παράδοσης γίνεται σε ορισμένους γυναικείους συνεταιρισμούς, που ασχολούνται από την παραγωγή μελιού μέχρι τα παραδοσιακά γλυκά. Δεν είναι, βέβαια, μια λύση για να ζήσουν οι γυναίκες, είναι όμως ωραίες προσπάθειες. Γιατί να έχουμε τις τούρτες και όχι τα σκαλτσούνια ή τις δίπλες, που είναι ελληνικά παραδοσιακά γλυκά; Υπάρχει ακόμα η μαγειρική η τοπική σε διάφορα μέρη της χώρας μας. Γιατί να χαθούν όλ' αυτά; Κάθε λαός διαμορφώνεται από τον τόπο που ζει, από τις κλιματολογικές συνθήκες, από τη μεσογειακή διατροφή στην πατρίδα μας... Στα πλαίσια της ΕΕ λένε ότι η τάδε χώρα έχει περισσότερα ποσοστά εκεί, άρα θα προάγει το δικό της προϊόν, ενώ εσείς πρέπει να προάγετε το άλλο. Μα, γιατί να το κάνουμε αυτό και να αλλάξουμε φυσιογνωμία σαν λαός;

-- Τι μπορούν να κάνουν οι γυναίκες για να συνεχίσουν την παράδοση και να εμφυσήσουν την αγάπη της στη νέα γενιά; Αρκεί να ενεργούν σε ατομικό επίπεδο με το παράδειγμά τους;

-- Και με το παράδειγμά τους και με τη μόρφωση και με τη συμμετοχή τους μπορούν να συμβάλουν. Για παράδειγμα, αν εγώ είμαι μητέρα και ακούω από την τηλεόραση ότι είναι της μόδας να πίνουν «Κόκα κόλα» τα παιδιά στην Αμερική, στην Αγγλία, στη Γερμανία, τι να πω; «Πίνετε λεμονίτα και στυφτή πορτοκαλάδα, γιατί έχουμε πορτοκάλια»; Κι αν τις κόψουν τις πορτοκαλιές; Χρειάζεται να υπάρχει και ένας τρόπος αντιμετώπισης της ζωής...

-- Οι γυναικείοι σύλλογοι θα μπορούσαν να συμβάλουν σ' αυτό;

-- Ναι, εκτός από τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες περισσότερο σήμερα, ένα άλλο ζήτημα είναι το πώς βλέπουμε τη ζωή και τη διάσωση της παράδοσης και της κουλτούρας μας. Είναι ένα ζήτημα ανάμεσα σε άλλα που μπορούν είτε να συζητήσουν είτε να διεκδικήσουν οι γυναικείοι σύλλογοι. Με πολλούς τρόπους: Οργανώνοντας εκδηλώσεις, δημιουργώντας ερασιτεχνικά συγκροτήματα, προβάλλοντας δημιουργούς γυναίκες, αλλά και βιβλία που έχουν σχέση με την παράδοση. Ολα αυτά δίνουν μια πολύ πιο δημιουργική διέξοδο στις γυναίκες από το να βλέπουν λ.χ. τη «Λάμψη» ή να ακούνε μουσικά υποπροϊόντα. Γιατί έμμεσα όλα επιδρούν επάνω μας. Οταν συνηθίζεις να ακούς χιλιάδες τραγούδια, τα οποία έχουν ένα λεξιλόγιο πενήντα λέξεων, τι ανθρώπινες σχέσεις μπορείς να έχεις, ποια εσωτερική σχέση μπορείς να διαμορφώσεις με τη ζωή και τον κόσμο; Και μετά θα λέμε πως τα παιδιά δεν ξέρουν να γράφουν και να διαβάζουν... Οι γυναικείοι σύλλογοι μπορούν να κάνουν πολλά, από αφιερώματα σε ελληνικούς χορούς μέχρι προώθηση παραδοσιακών δημιουργημάτων, εκδόσεις βιβλίων, ακόμα και να συγκεντρώσουν τραγούδια της περιοχής τους. Για παράδειγμα ποιος γνωρίζει το βιβλίο - μελέτη της Ζωής Βαλάση για τα ελληνικά παιχνίδια;

Η ίδια η Εύα Φάμπα είχε πρόσφατα πάρει μέρος σ' ένα διαγωνισμό διεθνούς σύνθεσης παιδικών κομματιών, που εκδόθηκαν από την Ακαδημία της Λευκορωσίας και ένα δικό της, που το εμπνεύστηκε από τα «πεντόβολα» αναδείχτηκε τέταρτο ανάμεσα σε 54 συνθέσεις.

«Δεν ξέρεις τι μπορεί να μας εμπνεύσει», θα μας πει. «Ολα αυτά που οφείλουμε να διατηρήσουμε είναι πολύτιμα για τη ζωή και την εξέλιξή μας. Υπάρχουν τόσα όμορφα δημιουργήματα με τόσες διαφορές μεταξύ τους, που αν τα στερηθούμε, θα πάψουμε να έχουμε επικοινωνία και μεταξύ μας και με τους άλλους ανθρώπους. Αν όλοι σ' όλο τον κόσμο επιτρέψουμε την παγκοσμιοποίηση ενός λεξιλογίου πενήντα λέξεων, αν αφήσουμε να μας επιβληθεί μια "παράδοση" που θα λέει "πρέπει να βγάλουμε λεφτά κι εσείς θα μιλάτε με πενήντα λέξεις", τότε, αλίμονό μας. Και κάτι τέτοιο υπάρχει η τάση να επιβληθεί παντού...».