50 χρόνια μετά την άγρια δολοφονία του, η φράση αυτή μοιάζει να αιωρείται πάνω από μια Ευρώπη που ξαναβυθίζεται στην υποκρισία, στη φτώχεια και την απανθρωπιά.

Yπήρξε μια από τις πιο ανυπότακτες και ριζοσπαστικές μορφές της ευρωπαϊκής διανόησης του 20ού αιώνα. Ποιητής, σκηνοθέτης, δάσκαλος, μυθιστοριογράφος, γλωσσολόγος, κριτικός, αρθρογράφος, πολιτικός στοχαστής, δοκιμιογράφος, λαογράφος, ασυμβίβαστος κομμουνιστής, μάρτυρας της ίδιας του της εποχής.

Ο Παζολίνι, ο μεγάλος αιρετικός, ήταν ένας άνθρωπος που τόλμησε να κοιτάξει τη ζωή - και τον εαυτό του - χωρίς να φοβηθεί την αλήθεια.

50 χρόνια από τον βίαιο θάνατό του, στην Οστια, η σκιά του παραμένει βαριά πάνω από την Ιταλία και τη σύγχρονη Ευρώπη, γιατί ο Παζολίνι δεν ήταν απλώς ένας καλλιτέχνης, ήταν η ένοχη συνείδηση μιας κοινωνίας που προτίμησε να τον εξοντώσει παρά να τον ακούσει.

Εκείνος πίστευε πως αυτό που προκαλούσε τόση εχθρότητα απέναντί του, ήταν η ανεξαρτησία του, που ήταν όμως και η δύναμή του. Μόνο που αυτό είχε συνέπεια τη μοναξιά, που ήταν η αδυναμία του.

Αξίζει να επισημάνουμε ότι από τα τέλη της δεκαετίας του '60 και ιδίως στη δεκαετία του '70, ο Παζολίνι διατύπωσε μια θέση που σήμερα μοιάζει προφητική.

«Ο νέος φασισμός δεν είναι πια κραυγαλέος, αλλά καταναλωτικός», έλεγε. «Δεν επιβάλλει τον φόβο, επιβάλλει την επιθυμία. Δεν βασανίζει το σώμα, διαφθείρει τη συνείδηση.

Δεν χρειάζεται στρατόπεδα - αρκεί η τηλεόραση, η διαφήμιση, η βιομηχανία του θεάματος».

Γι' αυτόν ο μαρξισμός δεν ήταν σύνολο συνθημάτων, αλλά τρόπος να βλέπεις την αλήθεια πίσω από το θέαμα.

Πίστευε ότι ο καπιταλισμός δεν αλλάζει μόνο την οικονομία, αλλάζει τον άνθρωπο.

Εβλεπε την εποχή του να μετατρέπεται σε μηχανή κατανάλωσης και ομοιομορφίας, έβλεπε τον άνθρωπο να χάνει την ψυχή του μέσα στην ευμάρεια, γι' αυτό έγραφε, κινηματογραφούσε, προκαλούσε, γνωρίζοντας πως ο πολιτισμός είναι το πρώτο πεδίο της ταξικής μάχης. Προειδοποίησε ότι η κοινωνία της αφθονίας θα γεννήσει ανθρώπους χωρίς ψυχή, όμοιους με τους δυνάστες τους, εργάτες χωρίς ταξική μνήμη, μια ανθρωπότητα ήσυχη, υπάκουη, ευτυχισμένη μέσα στην αποχαύνωση και την αλλοτρίωση.

Γεννημένος το 1922 στην Μπολόνια, ο Παζολίνι μεγάλωσε μέσα στην Ιταλία του φασισμού. Γιος στρατιωτικού, έμαθε νωρίς τι σημαίνει πειθαρχία, αλλά και τι σημαίνει να τη σπας. Υπήρξε εχθρός κάθε επιβολής, βυθίστηκε στα προβλήματα των φτωχών και των περιθωριοποιημένων, σαν αληθινός κομμουνιστής, με το βλέμμα στραμμένο στην κοινωνική ύλη, όχι στην αισθητική αυτάρκεια. Από νωρίς ένιωσε ότι ο καλλιτέχνης δεν έχει το δικαίωμα να είναι ουδέτερος, «όταν δεν παίρνεις θέση, είσαι συνένοχος», έλεγε, και ότι η γλώσσα δεν είναι στολίδι, αλλά όπλο. Από τα πρώτα του χρόνια ήρθε σε ρήξη με τον πατέρα του, αλλά και με το καθεστώς, αρνούμενος να σωπάσει.

Η φτώχεια της επαρχίας, οι εργάτες, οι αγρότες, οι παραγκουπόλεις της Ρώμης έγιναν για εκείνον ταυτότητα.

Δεν μιλούσε απλώς για τους φτωχούς, ήταν μαζί τους, ζούσε ανάμεσά τους, έγραφε γι' αυτούς, τους κινηματογραφούσε, τους ύψωνε απέναντι σε μια κοινωνία που τους περιφρονούσε.

Πίστεψε ότι ο μαρξισμός είναι το μοναδικό εργαλείο που μπορεί να εξηγήσει την κοινωνική αδικία. Δεν εγκατέλειψε την ιδεολογία του, ούτε μετά τη διαγραφή του από το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας, το 1949.

Ο Παζολίνι δεν διαχώρισε ποτέ την τέχνη από την πολιτική.

Η ποίησή του, όπως και το σινεμά που έγινε κραυγή ταξικής συνείδησης.

Από το «Accattone» το 1961 έως το «Mamma Roma» το 1962, οι φτωχοί καταγράφονται ως φορείς ιερότητας κι όχι αντικείμενα λύπησης. Φωτίζει με συγκλονιστικό τρόπο τη ζωή των προλετάριων των ρωμαϊκών προαστίων, εκείνων που η αστική κοινωνία αποκαλεί «περιθώριο».

Μέσα από την κάμερά του, αυτό το «περιθώριο» αποκτά πρόσωπο, πάθος, θρησκευτική ιερότητα. Οι ήρωές του δεν είναι εγκληματίες, αλλά μάρτυρες της αδικίας και της εκμετάλλευσης.

Η κάμερα του Παζολίνι δεν τους παρατηρεί απλώς, τους αγκαλιάζει.

Δεν κατασκοπεύει, κατανοεί και συμπαραστέκεται.

Με το «Ευαγγέλιο κατά Ματθαίον» το 1964, ανατρέπει τα πάντα: Ενας άθεος κομμουνιστής σκηνοθετεί την - ίσως - πιο πνευματική ταινία όλων των εποχών. Ο Χριστός του Παζολίνι είναι ένας επαναστάτης προφήτης, φτωχός, οργισμένος, ανθρώπινος, η μορφή μιας ταξικής εξέγερσης. Ενας επαναστάτης που μιλά για αγάπη ως πράξη ρήξης. Ο πρώτος εξεγερμένος της Ιστορίας, ένας άνθρωπος που στάθηκε απέναντι στην εξουσία με την απόλυτη αθωότητα της αλήθειας. Η τέχνη του Παζολίνι δεν ενδιαφέρεται να συγκινήσει, θέλει να καταγγείλει.

Το θάρρος του να λέει την αλήθεια τον έκανε ενοχλητικό. Ο Παζολίνι δεν χάιδευε αυτιά, σκάλιζε πληγές, γιατί πίστευε πως μόνο μέσα από την πληγή μπορεί να γεννηθεί η αλήθεια.

Οσο για τον έρωτα, αυτόν ο Παζολίνι τον θεωρούσε πολιτική πράξη. Ο τρόπος που έγραφε για το σώμα, για τη σάρκα, για την ντροπή και την επιθυμία, ήταν μια μορφή αποκαθήλωσης του αστικού ψεύδους.

Πίστευε πως η αληθινή απελευθέρωση είναι ολική, κοινωνική, σεξουαλική, πνευματική. Γι' αυτό και το έργο του «Salo ή 120 μέρες στα Σόδομα» το 1975, εκτός από μια ταινία - σοκ, είναι μια αλληγορία της εξουσίας. Σ' αυτήν την ταινία, που θα μπορούσε να θεωρηθεί ο επικήδειος του δυτικού πολιτισμού, σφράγισε την τελευταία του κατάθεση, η εξουσία είναι σαδιστική από τη φύση της, και ο άνθρωπος, όταν μετατραπεί σε «πράγμα», γίνεται σκιά του εαυτού του.

Η βία, η ταπείνωση, η σεξουαλική εκμετάλλευση, είναι οι μηχανισμοί ενός συστήματος που έχει κάνει το σώμα εμπόρευμα και την ψυχή σκουπίδι.

Στις 2 Νοέμβρη του 1975, το σώμα του Παζολίνι βρίσκεται διαμελισμένο στην παραλία της Οστια, έξω από τη Ρώμη.

Η επίσημη εκδοχή μίλησε για «έγκλημα πάθους».

Η πραγματικότητα όμως (όπως και το έργο του) δεν ήταν τόσο απλή.

Πολλοί πίστεψαν - και όχι άδικα - ότι δολοφονήθηκε για τις πολιτικές του αποκαλύψεις, για τα κείμενα που ετοίμαζε, για την τόλμη του να μιλά για τις διασυνδέσεις κράτους, μαφίας και εξουσίας. Οι περισσότεροι που μελέτησαν τη ζωή του βλέπουν στον θάνατό του το ίδιο μοτίβο που διέγνωσε ο ίδιος: Η εξουσία εξοντώνει ό,τι την αποκαλύπτει.

Μέχρι σήμερα η υπόθεση παραμένει ανοιχτή. Αλλά η αλήθεια είναι ότι ο Παζολίνι δολοφονήθηκε δύο φορές: Μία σωματικά, στην Οστια, και μία πνευματικά, από μια κοινωνία που δεν άντεξε να δει στον καθρέφτη, μέσα από τα μάτια του.

Εκείνος πάντως άφησε πίσω του μια πολύτιμη παρακαταθήκη.

• Την αξία της αλήθειας χωρίς στολίδια.
• Την πίστη ότι η τέχνη μπορεί να είναι επαναστατική όταν αποκαλύπτει την ψευδαίσθηση του πολιτισμού.
• Την υπενθύμιση ότι η ποίηση, χωρίς επαναστατική πράξη, γίνεται διακόσμηση.

Σε μια εποχή που οι περισσότεροι διανοούμενοι φοβούνται να μιλήσουν, ο Παζολίνι παραμένει σύμβολο θάρρους. Σε μια κοινωνία όπου τα πάντα πωλούνται, εκείνος έμεινε απρόσβλητος από την αγορά. Σε έναν κόσμο που αναπαράγει το ψεύτικο, εκείνος δολοφονήθηκε, υπερασπίζοντας το αληθινό.

Και όσο η κοινωνία βυθίζεται ξανά στην αδικία, όσο οι κυβερνήσεις επαναφέρουν τη βαρβαρότητα με δημοκρατικό περίβλημα, όσο η τέχνη μετατρέπεται σε προϊόν, η φωνή του Παζολίνι αντηχεί πιο επίκαιρη από ποτέ:

«Εχασα τους νέους γιατί έγιναν όμοιοι με τους αφεντάδες τους.

Αλλά δεν θα πάψω να φωνάζω,

γιατί το να σωπαίνεις είναι συνενοχή».

Ισως τελικά αυτός ο μεγάλος καλλιτέχνης να μην ανήκε στο παρελθόν, αλλά στο μέλλον.

Σ' εκείνο που δεν έφτασε ποτέ.

Στο μέλλον που θα γεννηθεί όταν ο άνθρωπος πάψει να μετριέται με βάση την αγορά, όταν ο πολιτισμός πάψει να είναι εμπόρευμα, όταν ο λόγος ξαναγίνει όπλο και προσευχή μαζί.

Ο Παζολίνι υπήρξε ο καλλιτέχνης που πλήρωσε με το σώμα του το κόστος τού να μιλάς όταν δεν πρέπει. Δολοφονήθηκε από έναν κόσμο που δεν ήθελε να τον ακούσει, αλλά και που δεν κατάφερε να τον θάψει.

Η διαθήκη του δεν είναι η αισθητική του, αλλά η ευθύνη του. Ο τρόπος του να δείχνει την πληγή χωρίς αισθηματολογία, τον ταξικό πόνο χωρίς ρητορεία, τον έρωτα χωρίς υποκρισία, την εξουσία χωρίς μεταφορές. Οσο η ανθρωπότητα υποκρίνεται ότι τάχα προοδεύει ενώ υποδουλώνεται, ο Παζολίνι δεν γίνεται να ανήκει στο παρελθόν.

Μπορεί να δολοφονήθηκε μια τέτοια μέρα στην Οστια, όμως είναι ζωντανός κάθε φορά που κάποιος αρνείται να υποταχθεί.

Είναι εκεί σε κάθε δημιουργό που γράφει χωρίς να φοβάται, σε κάθε εργάτη που υψώνει τη φωνή του, σε κάθε άνθρωπο που υπερασπίζεται την αλήθεια, ακόμη κι αν ξέρει πως θα πληρώσει γι' αυτήν.

Ο Παζολίνι υπήρξε ο διανοούμενος που δεν ζήτησε να τον αγαπήσουν, ζήτησε να τον αντέξουν. Εξόργισε τη Δεξιά, συγκρούστηκε με την ιταλική Αριστερά, προσέβαλε τα ήθη, αμφισβήτησε τους μύθους κι άνοιξε πληγές εκεί όπου άλλοι ήθελαν να βάλουν επίδεσμο.

Δεν ήθελε να είναι δίκαιος, ήθελε να είναι αληθινός. Και η αλήθεια, όταν ειπωθεί χωρίς φόβο, είναι πάντοτε βίαιη. Η Ευρώπη που περιέγραψε είναι μια ήπειρος χωρίς ελευθερία, χωρίς δικαιοσύνη, χωρίς μνήμη. Η καταναλωτική υπνοβασία που κατήγγειλε, έγινε καθημερινότητα. Τα ΜΜΕ που προέβλεψε ως όργανα χειραγώγησης έχουν γίνει παγκόσμιο διανοητικό καθεστώς. Η τέχνη που φοβόταν ότι θα εκπορνευθεί στο εμπόριο, έχει πια παραδοθεί.

Ο άγριος θάνατός του στην Οστια δεν ήταν το τέλος αλλά το επιχείρημα. Απέδειξε ότι όποιος φωτίζει εκεί που απαγορεύεται, γίνεται στόχος. Ομως εκεί όπου σταματά το σώμα, αρχίζει ο μύθος. Κι ο Παζολίνι είναι παρών, όχι επειδή τον τιμούμε, αλλά επειδή τον επιβεβαιώνουμε καθημερινά με τον τρόπο που βυθιζόμαστε ως κοινωνίες. Είναι παρών, γιατί ο κόσμος που κατήγγειλε είναι ακόμη εδώ.

Κλείνοντας αυτό το κείμενο θυμίζω ένα κείμενό του με τίτλο:

ΣΤΟ ΕΘΝΟΣ ΜΟΥ

Οχι λαός αραβικός, όχι λαός βαλκανικός, ούτε λαός αρχαίος,

αλλά έθνος ζωντανό, έθνος ευρωπαϊκό! Κι εσύ τι είσαι; Χώρα ανόητων, πεινασμένων, διεφθαρμένων, πολιτικών στο χέρι χωριάταρων, αναχρονιστικών νομαρχών, βρομοπόδαρων δικηγορίσκων

πασαλειμμένων μπριγιαντίνη, νεοφιλελεύθερων υπαλληλίσκων - θρασίμια σαν στενόμυαλοι μπαρμπάδες,

ένας στρατώνας, μια παπαδοσχολή, μια ξέφραγη ακτή, ένα χάος!

Εκατομμύρια μικροαστοί σαν εκατομμύρια γουρούνια που συνωστίζονται να βοσκήσουν κάτω από αψεγάδιαστα αρχοντικά,

ανάμεσα σε σπίτια αποικιακά σαν ξεφτισμένες εκκλησίες.

Κι ακριβώς επειδή υπήρξες κάποτε,

τώρα δεν υπάρχεις, ακριβώς επειδή είχες συνείδηση, τώρα είσαι ασύνειδη. Και μόνο επειδή είσαι χώρα καθολική,

δεν το βάζει ο νους σου πως η σαπίλα σου είναι όλο το κακό: του κάθε κακού η ρίζα.

Βούλιαξε στην όμορφή σου θάλασσα, λύτρωσε τον κόσμο!