Ελληνικές ακτές. Αν τις μετρήσουμε σε χιλιόμετρα, φτάνουν τα 16.575.Αν, όμως, κοιτάξουμε πίσω από την έκταση των ακτών, θα δούμε να εκτυλίσσεται ιστορία χιλιάδων χρόνων. Ιστορία βυθισμένη, αλλά ευτυχώς διατηρημένη, ως τις μέρες μας. Κτιριακά λείψανα και ναυάγια με πολύτιμο φορτίο καθιστούν την Ελλάδα χώρα με το μεγαλύτερο και σημαντικότερο ενάλιο αρχαιολογικό πλούτο.Ο πρόσφατος γιορτασμός των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς με κύριο θέμα τα Λιμάνια ήταν μία καλή ευκαιρία για την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και τον προϊστάμενο αυτής, Δημήτρη Καζιάνη, να παρουσιάσει το αρχαιολογικό και ερευνητικό έργο μιας Υπηρεσίας που υφίσταται μόλις 21 χρόνια.Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων ιδρύθηκε το 1976 και η αρμοδιότητά της εκτείνεται σε όλη την επικράτεια.

Ο εντοπισμός και η έρευνα των εναλίων αρχαιοτήτων, η συντήρησή τους, η οργάνωση σχετικών μουσείων και η εποπτεία του έργου ινστιτούτων εναλίων δραστηριοτήτων και ωκεανογραφικών ιδρυμάτων είναι η αποστολή της Εφορείας. Μέσω αυτής της δραστηριότητας, συμβάλλει στη μελέτη των θαλάσσιων δρόμων, που χάραξε η αρχαία ναυτιλία και, κατ' επέκταση, των εμπορικών και πολιτιστικών ανταλλαγών που πραγματοποιήθηκαν χάρη σ' αυτήν, ανάμεσα σε νησιωτικές και ηπειρωτικές περιοχές της μεσογειακής λεκάνης.

Επιπλέον, από το νόμο, η Εφορεία οφείλει να ασκεί έλεγχο για νέα λιμενικά έργα, δημόσια ή ιδιωτικά, βιομηχανικές εγκαταστάσεις σε παράκτιες ζώνες, κατασκευές και διαπλατύνσεις παραλιακών οδών με επιχωματώσεις στη θάλασσα, υδατοκαλλιέργειες, δημιουργία ιχθυογεννητικών σταθμών, αμμοληψίες, εκβραχισμούς ακτών και ανελκύσεις βράχων, αποτροπή παράνομης αλιείας (όπως με χρήση εκρηκτικών), γεωλογικές - γεωφυσικές - ωκεανογραφικές έρευνες, ποντίσεις υποβρυχίων καλωδίων, υποβρύχια ψυχαγωγία και καταπολέμηση της αρχαιοκαπηλίας.

Για τις παραπάνω εργασίες, η Εφορεία έχει στη διάθεσή της αρχαιολόγους, μηχανικούς, συντηρητές, σχεδιαστές, φωτογράφους και εργατοτεχνίτες, για τους οποίους υπάρχει ειδικό καθεστώς ασφάλισης και ειδικό καταδυτικό ημερομίσθιο.

Η τελευταία τριετία για την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, κάνοντας τον απολογισμό, διαπιστώνει κανείς ότι υπήρξε αρκετά γόνιμη.

Κατά τη διάρκεια έρευνας στα νησιά των Βόρειων Σποράδων,εντοπίστηκε ναυάγιο των κλασικών χρόνων (5ος αι. π.Χ.) με φορτίο από τη Μένδη (αρχαία πόλη της Χαλκιδικής). Η ανασκαφική έρευνα που ακολούθησε αποκάλυψε, πέρα από τους εμπορικούς αμφορείς, χρηστικά αγγεία, αλλά και τμήμα ξύλου από το σκαρί του πλοίου. Το τελευταίο εύρημα είναι εκείνο που θα δώσει σημαντικές πληροφορίες για την αρχαία ναυπηγική, τομέας σχεδόν ανεξερεύνητος.

Στην είσοδο του λιμένα της Ζακύνθου, αποκαλύφθηκε ναυάγιο μεσαιωνικού - μεταβυζαντινού πλοίου, από το οποίο διασώζεται ο ξύλινος σκελετός και μετέφερε κεραμεική, ασημένια νομίσματα, υαλόγαζες, λίθινα και μεταλλικά βλήματα κανονιού - πυροβόλου όπλου.

Η έρευνα στο λιμάνι της αρχαίας Τορώνης,ανατολικά του ακρωτηρίου της Ληκύθου, ολοκληρώθηκε φέτος και εκεί εντοπίστηκαν πολλά νέα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως λείψανα κρηπιδωμάτων, τοίχων και άλλων κατασκευών διαφόρων εποχών, που βρίσκονται εν μέρει στη θάλασσα και εν μέρει στην ξηρά.

Στη Μεθώνη, διεξάγεται συστηματική έρευνα ενός καταποντισμένου προϊστορικού οικισμού, έκτασης περίπου 100 στρεμμάτων, που διασώζεται σε επίπεδο θεμελίων. Το τμήμα που αποτυπώθηκε από την Εφορεία χρονολογείται στη Μεσο-Ελλαδική Περίοδο και ο ταφικός πίθος θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα που ήρθαν στο φως.

Στο αρχαίο λιμάνι της Σάμου, η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε τμήμα του αρχαίου τείχους - λιμενοβραχίονα, καθώς και τμήμα του θαλάσσιου τείχους (συνέχεια του χερσαίου) των βυζαντινών χρόνων, στα οποία φυλάσσονταν τα πολεμικά σκάφη και, επιπλέον, ενίσχυαν την άμυνα της πόλης. Στη βόρεια πλευρά του λιμανιού, ο σύγχρονος μόλος έχει θεμελιωθεί πάνω σε αρχαία λιθορροπή και η Εφορεία θα συνεχίσει την έρευνα, προκειμένου να αποκαλύψει, εσωτερικά του τείχους, κτίσματα λιμενικών εγκαταστάσεων.

Εξω από το λιμάνι του Ηρακλείου (κόλπος Δερματά), στη διάρκεια έρευνας που ξεκίνησε το 1987, εντοπίστηκε γαλλικό πολεμικό πλοίο του 17ου αιώνα, το οποίο συμμετείχε στην αποστολή στρατιωτικής βοήθειας που έστειλε ο Λουδοβίκος 14ος στο Χάνδακα, συνδράμοντας στην άμυνα των Ενετών (Κρητικός Πόλεμος 1645 - 1669). Το πλοίο ανατινάχτηκε και η αποτυχία αυτής της επίθεσης σήμαινε ουσιαστικά το τέλος του πολέμου και την παράδοση του νησιού στους Τούρκους. Μέχρι σήμερα, έχουν γίνει ανασκαφικές εργασίες σε 80 τ.μ. του ναυαγίου και έχουν ανελκυστεί διάφορα αντικείμενα, που ανήκουν στα εξαρτήματα του πλοίου και στο πλήρωμα.

Ερευνες διεξάγονται και στα αρχαία λιμάνια της πόλης των Αβδήρων.Κάτω από την ακρόπολη και μέσα στο σύγχρονο αλιευτικό λιμενίσκο της κοινότητας των Αβδήρων, σώζεται λιμενοβραχίονας μήκους 170 μ., στον οποίο παρατηρήθηκαν δύο οικοδομικές φάσεις με σημαντικές ενδείξεις για την τοποθέτηση της πρώτης φάσης στην αρχαϊκή εποχή.

Οι ενάλιες έρευνες έφτασαν μέχρι την Κύπρο,στη θαλάσσια περιοχή Πρωταρά - Παραλιμνίου, ύστερα από πρόσκληση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Εκεί εντοπίστηκε σκαρί ναυαγίου ιστορικών χρόνων σε βάθος 20 - 30 μ. μέσα στον αμμώδη πυθμένα και λεηλατημένο.

Ωστόσο, η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, τα τελευταία χρόνια, έχει γίνει ο αποδέκτης σπουδαίων ευρημάτων που παραδίδονται από ιδιώτες. Με ιδιαίτερη προσοχή, αντιμετωπίστηκε από την Εφορεία και με ιδιαίτερο τρόπο φωτίστηκε από τον Τύπο το χάλκινο άγαλμα γυναικείας μορφής που βρέθηκε στη θαλάσσια περιοχή της Καλύμνου.Ο ψαράς που το παρέδωσε αμείφθηκε αρκετά καλά και το άγαλμα αυτή τη στιγμή βρίσκεται στο εργαστήριο συντήρησης μετάλλων της Εφορείας. Στις αρχές του 1997, Καλύμνιοι ψαράδες παρέδωσαν τέσσερα τμήματα χάλκινων αγαλμάτων: κεφαλή πιλοφόρου και διαδηματοφόρου άνδρα, ελληνιστικής περιόδου, που φέρει πλατύ στρογγυλό και αβαθές καπέλο που θυμίζει τον μακεδονικό "καυσία", κνήμη που ανήκει στο ίδιο άγαλμα, κνήμη υπερφυσικού μεγέθους, καλυμμένη με δερμάτινο σανδάλι που ανήκει σε άγαλμα ιππέα και κεφάλι και τμήμα σώματος με τα πτερύγια ενός δελφινιού.

Αν και για το 1997 σταμάτησαν οι συστηματικές έρευνες, οι αυτοψίες συνεχίζονται και αποδεικνύονται γόνιμες. Μόλις στις 7 Νοέμβρη, συνεργείο της Εφορείας, στην περιοχή της νήσου Λειψών στα Δωδεκάνησα, εντόπισε συστάδες με θραύσματα αμφορέων, των οποίων η τυπολογία ξεφεύγει από τα κοινά σχήματα. Χρονολογικά τοποθετούνται μεταξύ 1ου και 2ου αι. μ.Χ. και ως τόπος κατασκευής τους θεωρείται η Κιλικία.

Ωστόσο, λόγω των ειδικών δυσκολιών που έχει η έρευνα των εναλίων αρχαιοτήτων, αλλά και η φύλαξή τους, η οποία επιβάλλει συνεχείς περιπολίες, αυτοψίες, έλεγχο, η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων πολύ συχνά γίνεται μάρτυρας αρχαιοκαπηλικών δραστηριοτήτων. Οι αρχαιότητες που κρύβονται στους βυθούς δεν είναι μόνο πρώτος στόχος των αρχαιοκάπηλων, αλλά και ο πιο εύκολος. Ετσι, το ναυάγιο που πρόσφατα βρέθηκε στην αρχαία Τορώνη ήταν ήδη διαταραγμένο και λεηλατημένο.

Φαίνεται πως στους βυθούς των ελληνικών θαλασσών κρύβεται ένας άλλος κόσμος και, το κυριότερο, ένας κόσμος που δεν είναι μόνο ελληνικός. Τα πλοία που διέσχισαν τις ελληνικές θάλασσες και δεν έφτασαν ποτέ στον προορισμό τους, έφτασαν ως εμάς, "αγκυροβόλησαν" στο χρόνο, και σιγά - σιγά μας αποκαλύπτουν το φορτίο τους. Φορτίο της ιστορίας... Και οι αρχαίες πόλεις που καταποντίστηκαν "διεκδικούν" κι αυτές το μερίδιό τους στη μνήμη μας.

Δ. ΜΥΡΙΛΛΑ

Ναυάγια 1ου - 2ου αιώνα στη Ζάκυνθο

Βυθισμένοι αμφορείς