Το 14ο Συνέδριο του ΚΚΕ, εξετάζοντας τους παράγοντες που επέδρασαν στην κρίση στο Κόμμα και τη διάσπαση, εκτίμησε μια σειρά ζητήματα που έχουν σχέση με τη λειτουργία και τη δράση του, τις αρχές και τις αποφάσεις που καθορίζουν την πολιτική του, με δεδομένο ότι την περίοδο της προσπάθειας συγκρότησης του ΣΥΝ, αλλά και στη συνέχεια δεν παραβιάστηκαν μόνο αρχές λειτουργίας από τα στελέχη που οδήγησαν το Κόμμα στη διάσπαση, αλλά, μέσω διολίσθησης, προώθησαν αλλαγές σε θέσεις του ΚΚΕ, χωρίς καν να έχει γίνει συζήτηση στα όργανα του Κόμματος. Χαρακτηριστική περίπτωση του «Κοινό Πόρισμα ΚΚΕ - ΕΑΡ», που προηγήθηκε της συγκρότησης του ΣΥΝ, ως συμφωνία των δύο κομμάτων.

Γιατί και πώς προχώρησαν σε διολισθήσεις αυτά τα στελέχη; Παρακολουθώντας τα γεγονότα εκείνης της περιόδου, θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε ορισμένες βασικές πλευρές τους, στη βάση βεβαίως των εκτιμήσεων των καθοδηγητικών οργάνων και σωμάτων του ΚΚΕ.

Το Μάη του 1988 το ΚΚΕ δίνει στη δημοσιότητα τις κατευθύνσεις - πλαίσιο για μια πολιτική συμφωνία των δυνάμεων της Αριστεράς και της Προόδου, ως πρόταση - βάση για τη συγκρότηση του Συνασπισμού, στη βάση των αποφάσεων του 12ου Συνεδρίου. Ταυτόχρονα το Κόμμα δρα στην κατεύθυνση δημιουργίας προϋποθέσεων για τη συγκρότησή του, δηλαδή για μια πολιτική συμφωνία των δυνάμεων που εκτιμούσε ότι μπορούν να συμμετέχουν σ' αυτή την πολιτική συμμαχία. Αλλωστε μετά το 1985 και λόγω της στροφής στη διαχείριση από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, από την κλασική σοσιαλδημοκρατική εκδοχή προς το νεοφιλελευθερισμό (είχε γίνει εκτίμηση ότι ήδη το ΠΑΣΟΚ ακολουθεί και εφαρμόζει δεξιά πολιτική), στο κυβερνητικό κόμμα υπήρξαν διεργασίες και δημιουργήθηκαν διάφορα σχήματα, ενώ έφυγαν απ' αυτό διάφορες προσωπικότητες π.χ. Απ. Λάζαρης, Στ. Γιώτας κλπ. Ετσι εκτός από την ΕΑΡ, άλλες δυνάμεις ήταν η ΕΔΑ, η ΕΣΠΕ του Στ. Παναγούλη, το ΑΚΕ (Αγροτικό Κόμμα), ενώ υπήρχαν και προσωπικότητες που είχαν αποχωρήσει στο παρελθόν από το ΠΑΣΟΚ, από το 1976 ακόμη, είχαν δημιουργήσει διάφορα σχήματα τα οποία δεν ευόδωσαν ή ήταν ανένταχτοι (Στ. Νέστωρ, Ν. Κωνσταντόπουλος, Μ. Δρεττάκης) κ.ά.

Ετσι παράλληλα με τις συζητήσεις του ΚΚΕ μ' αυτές τις δυνάμεις, δημιουργούνταν στη βάση, σε διάφορους χώρους και σε επίπεδο πόλεων ή δήμων επιτροπές για τη συγκρότηση του ΣΥΝ. Υπήρχε ήδη η πείρα των δημοτικών εκλογών του 1986, στις οποίες το ΚΚΕ είχε συμβάλει στη δημιουργία συνδυασμών της συμπαράταξης, στην οποία είχαν πάρει μέρος διάφορες τέτοιες δυνάμεις (π.χ. «ΚΚΕ Εσωτερικού» που μετονομάστηκε αργότερα σε Ελληνική Αριστερά, ΕΑΡ), αλλά και πρώην μέλη του ΠΑΣΟΚ κλπ.

Στις 21 Μάη γίνεται η συνάντηση του Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ Χ. Φλωράκη με τον Λ. Κύρκο, στην οποία, σύμφωνα με το ρεπορτάζ του «Ριζοσπάστη» (22/5/1988), συζητήθηκαν ζητήματα όπως η συνέχιση των προσπαθειών και η συμβολή των δύο κομμάτων στη δημιουργία του ΣΥΝ, ενώ κατέληξαν ότι χρειάζεται να δημιουργηθεί ομάδα εργασίας από στελέχη των δύο κομμάτων για να καταλήξουν σε πολιτικό κείμενο ως βάση της παραπέρα δουλιάς για τη συγκρότηση του ΣΥΝ.

Η ομάδα εργασίας απαρτίστηκε από τους Μ. Ανδρουλάκη και Γ. Δραγασάκη από το ΚΚΕ και Γρ. Γιάνναρο και Δ. Παπαδημούλη από την ΕΑΡ. Το κείμενο στο οποίο κατέληξε η ομάδα εργασίας με τίτλο «Πόρισμα της ομάδας εργασίας ΚΚΕ - ΕΑΡ», δημοσιεύεται στο «Ριζοσπάστη» στις 8 Δεκέμβρη 1988, μ' έναν πρόλογο που ανάμεσα σ' άλλα έλεγε τα εξής: «Η ομάδα εργασίας πήρε υπ' όψιν το "σχέδιο για την Αριστερά" που διατύπωσε η ΕΑΡ και τις "Κατευθύνσεις για μια "πολιτική συμφωνία" των δυνάμεων της Αριστεράς και της Προόδου" που πρότεινε το ΚΚΕ... Οι προσεγγίσεις που επιτεύχθηκαν διατυπώνονται στο κείμενο που ακολουθεί και υποβάλλεται στα αρμόδια όργανα των δυο κομμάτων προκειμένου να γίνουν οι σχετικές πολιτικές εκτιμήσεις». Είναι το κείμενο που έμεινε στην ιστορία ως «Κοινό Πόρισμα ΚΚΕ - ΕΑΡ».

Ο ίδιος ο πρόλογος μαρτυρεί ότι η ΚΕ του ΚΚΕ δεν είχε κάνει εκτίμηση για το «πόρισμα» όταν αυτό δημοσιεύτηκε. Γι' αυτό στο 14ο Συνέδριο γίνεται η εκτίμηση ότι «σε κάποιες περιπτώσεις, την προηγούμενη περίοδο (σ.σ. πριν το 13ο Συνέδριο), έγινε τροποποίηση και αλλαγή θέσεων του Κόμματος χωρίς συζήτηση στην ΚΕ, με τη μέθοδο της διολίσθησης - με ευθύνη μελών του ΠΓ και της ΚΕ, εκείνων που δούλευαν στο Συνασπισμό. (π.χ. Κοινό Πόρισμα, ΕΟΚ). Τη μέθοδο της διολίσθησης χρησιμοποίησαν τα πρώην στελέχη του Κόμματος, με την ανοχή του ΠΓ και της ΚΕ».

Το Δεκέμβρη του 1988 η Ολομέλεια της ΚΕ (απόφαση Ολομέλειας, «Ριζοσπάστης», 29 Δεκέμβρη 1988), εκτιμά ότι «... η ανάγκη του Συνασπισμού έγινε υπόθεση του ίδιου του κόσμου της Αριστεράς.

Αποτέλεσμα και αυτών των προσπαθειών υπήρξε η κατ' αρχήν συμφωνία που επιτεύχθηκε ανάμεσα στο ΚΚΕ και την ΕΑΡ. Η ΚΕ εκτιμά ότι το πόρισμα της ομάδας εργασίας ΚΚΕ - ΕΑΡ αποτελεί ένα σημαντικό θετικό βήμα για το Συνασπισμό της Αριστεράς και την κοινή κάθοδο των αριστερών προοδευτικών δυνάμεων στην προσεχή κρίσιμη εκλογική αναμέτρηση. Το πόρισμα εκφράζει τη συμφωνία της σ' αυτές τις προσεγγίσεις. Υπογραμμίζει ότι οι κατ' αρχήν συγκλίσεις που επιτεύχθηκαν με αμοιβαίες υποχωρήσεις έχουν κυρίως το χαρακτήρα μιας δημιουργικής προσπάθειας για να δοθούν σύγχρονες απαντήσεις, από τις θέσεις της Αριστεράς, σε μεγάλα προβλήματα της χώρας και στην κατεύθυνση μιας νέου τύπου ανάπτυξης της ελληνικής κοινωνίας.

Το πόρισμα ΚΚΕ - ΕΑΡ μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας προγραμματικής διακήρυξης των δυνάμεων της Αριστεράς και της Προόδου, που θα βάζει τις βάσεις ενός συνασπισμού μακράς πνοής, καθώς και στην προετοιμασία του εκλογικού προγράμματος, φυσικά με τη συμβολή των απόψεων και των ιδεών όλων των δυνάμεων που θα πάρουν μέρος σ' αυτόν».

Βεβαίως, μελετώντας κανείς το «Κοινό Πόρισμα», μπορεί να διακρίνει σ' αυτό την τάση διολίσθησης που γίνεται εντελώς φανερή σε ό,τι αφορά τη θέση του 12ου Συνεδρίου για την ΕΟΚ.

Το «Κοινό Πόρισμα» προϊδέαζε για την προοπτική κυβερνητικής συνεργασίας με το ΠΑΣΟΚ, θεωρώντας πως μπορεί με την εκλογική ενίσχυση του ΣΥΝ και το «σπάσιμο του δικομματισμού» να επέλθουν ανακατατάξεις στο ΠΑΣΟΚ και να δημιουργηθεί ο μεγάλος «προοδευτικός χώρος από δυνάμεις του ΠΑΣΟΚ και την Αριστερά», ως εξής: «Μια ισχυρή Αριστερά μπορεί να οδηγήσει σε ήττα το δικομματισμό, να ματαιώσει λύσεις αυτοδυναμίας, να προκαλέσει ριζικές ανακατατάξεις και να συμβάλει ώστε να δημιουργηθούν οι αναγκαίες προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση κυβερνητικών λύσεων συνεργασίας προοδευτικού προσανατολισμού. Η Αριστερά σε καμιά περίπτωση δε θα δεχτεί ν' αποτελέσει συμπληρωματική δύναμη στήριξης οποιασδήποτε λύσης στα πλαίσια του δικομματισμού και της συντηρητικής πολιτικής. Καμιά κυβερνητική συνεργασία δεν μπορεί να γίνει με το ΠΑΣΟΚ, με τη σημερινή ηγεσία, πολιτική και νοοτροπία». Απ' αυτό προκύπτει πως αν άλλαζε το ΠΑΣΟΚ ηγεσία, νοοτροπία και πολιτική και αυτό ήταν εφικτό, αν δεχόταν ήττα ο δικομματισμός, τότε μπορούσε να προκύψει προοδευτική κυβερνητική συνεργασία.

Το 12ο Συνέδριο δεν επεξεργάστηκε τέτοιο ζήτημα. Σχετικά με την κυβέρνηση της αλλαγής, αφού θέτει ως προϋποθέσεις «τη θεμελίωση και το βάθεμα της συμμαχίας των κοινωνικών δυνάμεων της αλλαγής» - τις οποίες προσδιορίζει: «Τέτοιες είναι η εργατική τάξη, η εργαζόμενη αγροτιά, οι επαγγελματίες, και οι βιοτέχνες, μια σειρά άλλα τμήματα των μεσαίων στρωμάτων των πόλεων, η εργαζόμενη διανόηση, η ριζοσπαστική νεολαία» - αναφέρει: «Προϋποθέτει την οικοδόμηση ενός συνασπισμού των αριστερών και προοδευτικών δυνάμεων στη βάση κοινού προγράμματος. Απαιτεί μια νέα λαϊκή πλειοψηφία, ικανή να αναδείξει και να στηρίξει μια κυβέρνηση της αλλαγής». Οσο για το Κοινό Πρόγραμμα αναφέρει ότι «δεν μπορεί να είναι ένα οποιοδήποτε ελάχιστο πρόγραμμα». (Ντοκουμέντα, σελ. 189). Το 12ο Συνέδριο ανίχνευσε και τις πολιτικές δυνάμεις που δυνητικά θα μπορούσαν να συγκροτήσουν το Συνασπισμό (έχει γίνει αναφορά πιο πάνω). Σχετικά με το ΠΑΣΟΚ αναφέρει: «Ο αριστερός χώρος του ΠΑΣΟΚ βρίσκεται σε κίνηση. Αποτελεί σοβαρή δύναμη με θετικές προοπτικές στην πορεία δημιουργίας του νέου συνασπισμού της Αριστεράς» (Ντοκουμέντα, σελ. 185). Ταυτόχρονα στην εισήγηση της ΚΕ στο 12ο Συνέδριο αναφέρεται σχετικά: «Υπάρχουν οι αριστερές και προοδευτικές δυνάμεις που βρίσκονται ακόμα στο χώρο της επιρροής του ΠΑΣΟΚ. Και βέβαια είναι υπόθεση των ίδιων των δυνάμεων της Αριστεράς και της Προόδου που βρίσκονται ή όχι εγκλωβισμένες στο ΠΑΣΟΚ να βρουν τρόπους πολιτικής τους έκφρασης και ένταξής τους στο Συνασπισμό της Αριστεράς». (Ντοκουμέντα σελ. 47).

Σε ό,τι έχει σχέση με τη θέση για την ΕΟΚ, το 12ο Συνέριο αναφέρει: «Το ΚΚΕ αγωνίζεται για την αποδέσμευση από την ΕΟΚ που θεωρεί αναγκαίο όρο για τον εθνικό προγραμματισμό και την αλλαγή... Ταυτόχρονα το ΚΚΕ είναι έτοιμο να συνεργαστεί με δυνάμεις της Αριστεράς και της Προόδου που δεν αντιτίθενται στην ένταξη στην Κοινή Αγορά. Με σεβασμό στις διαφορετικές απόψεις στο θέμα αυτό και με εμμονή σ' ένα ανοιχτό δημοκρατικό διάλογο γι' αυτές, επιδιώκει την άμεση προώθηση μιας ενεργούς πολιτικής που θα αποβλέπει στην από κοινού απόκρουση των αρνητικών συνεπειών από την ένταξη... στην υπεράσπιση του προγράμματος της αλλαγής από δεσμεύσεις και επιβουλές της ΕΟΚ».

Το «Κοινό Πόρισμα» σχετικά με την ΕΟΚ αναφέρει: «Απέναντι στον όλο και πιο στενό διεθνή συντονισμό και στη στρατηγική και τη δράση του κεφαλαίου,... μια σειρά προβλήματα της εποχής μας μπορούν να λυθούν μόνο μέσα από διεθνείς μηχανισμούς ρύθμισης... Σήμερα χρειάζεται η πλατύτερη δυνατή συνεργασία της Αριστεράς στην Ευρώπη, η επεξεργασία κοινών προγραμματικών στόχων τόσο σε κοινοτικό, όσο και σε ευρύτερο ευρωπαϊκό επίπεδο, που θα αποτελεί μιαν αριστερή εναλλακτική λύση απέναντι στις νεοφιλελεύθερες και νεοσυντηρητικές επιλογές και τη στρατηγική του κεφαλαίου. Σήμερα που η βαθιά κρίση πλήττει τη θέση και τις προοπτικές της χώρας στο διεθνή καταμερισμό εργασίας... η Αριστερά πρέπει να αναδειχτεί σε δύναμη ικανή να διαμορφώσει ένα κοινό, αγωνιστικό πλαίσιο πολιτικών και διεκδικήσεων για μια δυναμική και επωφελή συμμετοχή της χώρας μας στο διεθνή καταμερισμό εργασίας... Τα δυο κόμματα υποστηρίζουν τους παρακάτω στόχους... Οι στόχοι αυτοί στην ενότητά της συνιστούν μια επιθετική, ενεργητική παρέμβαση της Αριστεράς, στην πορεία της ολοκλήρωσης και της διεθνοποίησης». Και ακολουθούν οι στόχοι.

Πουθενά δεν αναφέρεται η ανάγκη έστω της πάλης ενάντια στις συνέπειες. Ισα ίσα, αυτή η θέση, όπως διατυπώνεται εμμέσως πλην σαφώς, οδηγεί στην ενσωμάτωση στην ΕΟΚ, στα πλαίσια της οποίας μπορεί να προκύψει η ΕΟΚ των εργαζομένων. Αρκεί να υπάρχει αριστερή παρέμβαση στην πορεία της ολοκλήρωσης. Και όλ' αυτά όταν ήδη προωθούνταν ο προάγγελος της Συνθήκης Μάαστριχτ, η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη. Εδώ πλέον δεν υπάρχει ούτε αμοιβαίος συμβιβασμός. Διατυπώνεται η θέση της ΕΑΡ για την ΕΟΚ. Και μάλιστα σ' ένα ζήτημα στρατηγικής.

Ορισμένες από τις πιο πάνω αντιλήψεις του «Κοινού Πορίσματος», τόσο για τις κυβερνητικές συνεργασίες όσο και για την ΕΟΚ, περνάνε μετά τη συγκρότηση του ΣΥΝ στο πρόγραμμά του και στα εκλογικά προγράμματα, στις τρεις απανωτές εκλογικές αναμετρήσεις την περίοδο Ιούνης 1989 - Απρίλης 1990. Ετσι για παράδειγμα στο πρόγραμμα του ΣΥΝ που δημοσιεύτηκε τον Απρίλη του 1989 γίνεται λόγος για «σύγκλιση των εθνικών οικονομιών» στα πλαίσια της ΕΟΚ, για «κοινές πολιτικές και κοινά προγράμματα των αριστερών προοδευτικών δυνάμεων και των κοινωνικών δυνάμεων στην πορεία της ολοκλήρωσης», κλπ. Στην πορεία βεβαίως και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας των Ντοκουμέντων για το 13ο Συνέδριο, δυνάμωσαν και μέσα στο ΚΚΕ ανάλογες τέτοιες αντιλήψεις. Γι' αυτό και η εκτίμηση του 14ου Συνεδρίου, ότι έγινε αλλαγή θέσεών του μέσω διολίσθησης τη συγκεκριμένη περίοδο.