Στα μεταπολεμικά χρόνια, αργά και βασανιστικά, μετά από αλλεπάλληλους κύκλους αναζωογόνησης - ανόδου - κρίσης, η Ελλάδα ξέφυγε από την (αστική) κατηγοριοποίησή της ως «υπό ανάπτυξη» καπιταλιστική οικονομία.

Η εκτίμηση αυτή, σε όρους διαβίωσης για την εργατική και λαϊκή πλειοψηφία, σημαίνει:

• Από χώρα μαζικής εξαγωγής οικονομικών μεταναστών μετατράπηκε σε χώρα υποδοχής.
• Αλλαξαν οι δείκτες της, σύμφωνα με κάποια διεθνή στάνταρντ, που προσδιορίζουν το βιοτικό επίπεδο σε μια χώρα: χρήση ενέργειας και τηλεπικοινωνιών ανά κάτοικο ή χιλιάδα κατοίκων, πληθυσμιακά ποσοστά ανά εκπαιδευτική βαθμίδα, αναλογία γιατρών, νοσοκομειακών κλινών κλπ. στον πληθυσμό, κατά κεφαλήν ΑΕΠ, τετραγωνικά μέτρα κατοικίας ανά κάτοικο, ποσοστό του πληθυσμού που χρησιμοποιεί ορισμένα διαρκή καταναλωτικά προϊόντα (π.χ. αυτοκίνητο, ηλεκτρικές οικιακές συσκευές) και άλλα.
• Συντελέστηκαν αλλαγές στο συσχετισμό μεταξύ των τομέων της οικονομίας, μεταξύ των κλάδων της Βιομηχανίας και της Μεταποίησης με αντίστοιχη επίδραση στο μέγεθος (αύξηση) και στη δομή της εργατικής τάξης. Ετσι διευρύνθηκε το τμήμα εργατών πρώτης γενιάς και μάλιστα σε βιομηχανικούς κλάδους με κρατικό μονοπώλιο (π.χ. ΔΕΗ, ΟΤΕ). Με ταχύτερους ρυθμούς συγκεντρώθηκε τμήμα της εργατικής τάξης σε βιομηχανικούς κλάδους, π.χ. πετρελαίου και παραγώγων του, που αφενός είχαν περιορισμένη παράδοση και εμπειρία συνδικαλιστικού κινήματος και αφετέρου συγκέντρωναν μέσα παραγωγής που εξασφάλιζαν μεγάλη παραγωγικότητα της εργασίας, επομένως που παρουσίαζαν φαινομενικά και συγκριτικά υψηλούς μισθούς και ημερομίσθια (π.χ. σε σύγκριση με του ιματισμού, του δέρματος). Αυτή η κατάσταση δυσκόλευε στην ενιαιοποίηση των διεκδικήσεων της εργατικής τάξης και βεβαίως και στην ταξική συνειδητοποίησή της. Παράλληλα, αμβλύνθηκαν ορισμένα προβλήματα, κυρίως της λαϊκής στέγης, εξ αιτίας της πολιτικής της «αντιπαροχής» με υψηλούς συντελεστές δόμησης, που οδήγησε στη σημερινή ασφυκτική κατάσταση στα αστικά κέντρα.

Πολύ εμπειρικά, οι σημερινοί μεσήλικες θυμούνται τον ελληνικό κινηματογράφο που απαθανάτισε τη μαζική εξαθλίωση ανέργων και αστέγων, την παιδική εργασία στο αστικό κέντρο Αθήνας - Πειραιά των δεκαετιών 1950 - 1960, θυμούνται την κινηματογραφική «Συνοικία το όνειρο», τη φτώχεια και τη μαζική μετανάστευση - εγκατάλειψη επαρχιών, όπως της Θεσπρωτίας, τους γάμους πεινασμένων κοριτσιών με υπερήλικες μετανάστες που εξασφάλιζαν μόλις ένα σημερινό μέσο επίπεδο ζωής.

Και στις σχετικά καλύτερες συνθήκες κάποιων λαϊκών στρωμάτων, π.χ. των τότε αυτοαπασχολούμενων επιστημόνων, η εξασφάλιση ενός σχετικά καλύτερου επίπεδου Παιδείας για τα παιδιά τους, φροντίδας υγείας ή συνθηκών κατ' οίκον διαβίωσης για την οικογένειά τους, δεν άφηνε περιθώρια για σημερινές επιλογές (π.χ. ταξίδια, στο εξωτερικό, ιδιόκτητη εξοχική κατοικία), που τότε θα φαίνονταν ως πολυτέλεια.

Οι σημερινοί μεσήλικες, των οποίων τα πρώτα χρόνια ενηλικίωσης και εργασίας συνέπεσαν με τη μεταπολίτευση, ίσως δε θα μπορούσαν να διανοηθούν ότι σε μεγάλο ποσοστό τα παιδιά τους θα είχαν δικό τους αυτοκίνητο στα 20 - 25 χρόνια τους ή ότι θα διέθεταν κινητό τηλέφωνο ακόμη και στο δημοτικό.

Ο ελληνικός λαός δούλεψε πολύ και σκληρά για 30 και πλέον μεταπολεμικά χρόνια, ώσπου να φτάσει η καπιταλιστική διαχείριση να υποχρεωθεί σε κάποιες προσαρμογές μισθών - συντάξεων - κοινωνικών παροχών που θα αντανακλούσαν τη μακρόχρονη καπιταλιστική συσσώρευση που είχε συντελεστεί.

Οι οικονομικές και κυρίως οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες για μια τέτοια διαχείριση του συστήματος στην Ελλάδα ωρίμασαν σε περίοδο που η νόμιμη δράση και η κοινοβουλευτική παρουσία του ΚΚΕ σηματοδοτούσε έναν πιο ορατό κίνδυνο απορρόφησης της εργατικής δυσαρέσκειας από την προηγούμενη διαχείριση των αστικών κομμάτων, της ΝΔ, αλλά και της ΕΡΕ πριν τη δικτατορία. Αλλωστε, ο μακρόχρονος περιορισμός αστικών ελευθεριών ως αποτέλεσμα της ήττας του ΔΣΕ το 1949, του καθεστώτος παρανομίας του ΚΚΕ και των διώξεων, η περαιτέρω αναστολή του αστικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος με τη στρατιωτική δικτατορία (1967-1974), είχαν συμβάλει στην ισχυροποίηση ενός αστικοδημοκρατικού ρεύματος που άγγιζε βαθιά εργατικές συνειδήσεις, συχνά χωρίς να διαχωρίζουν τον ταξικό χαρακτήρα του.

Το Κόμμα μας πρωτοστάτησε στους αγώνες για τις αστικές ελευθερίες και τα συνδικαλιστικά δικαιώματα, για τις εργατικές διεκδικήσεις. Δυσκολεύτηκε όμως σ' εκείνες τις συνθήκες να έχει πάντοτε καθαρό ιδεολογικοπολιτικό μέτωπο, ικανό να προβάλλει διεισδυτικά στις μάζες τον ταξικό διαχωρισμό των δικαιωμάτων και ελευθεριών, εν γένει των αιτημάτων για εκδημοκρατισμό, σε τελευταία ανάλυση σε σχέση με όλες τις μορφές της αστικής διακυβέρνησης. Και άλλες ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες - βασιλεία, άμεση ανάμειξη επιτελαρχών των ΗΠΑ στις δομές του κράτους, διαφοροποίηση ορισμένων συμφερόντων του ελληνικού κράτους σε σχέση με συμφέροντα των συμμάχων του, όπως στην Κύπρο - έδιναν τη δυνατότητα, έστω και συγκυριακά, να υιοθετούνται από αστικές δυνάμεις θέσεις που εν μέρει ερχόντουσαν σε αντίθεση με εκείνες του αγγλοαμερικανικού ιμπεριαλισμού (π.χ. ορισμένη αντίθεση με τα συμφέροντα Βρετανίας - ΗΠΑ ως προς το Κυπριακό, ακόμη και αντιρρήσεις αστών πολιτικών στο καθεστώς ετεροδικίας για τους Αμερικανούς των βάσεων, αστικές φωνές υπέρ της συνεργασίας στα Βαλκάνια, υπέρ του εξωτερικού εμπορίου με τη Σοβιετική Ενωση, με πιο χαρακτηριστική τη θέση του τότε υπουργού Σπ. Μαρκεζίνη). Βεβαίως, ήταν θέσεις από τη σκοπιά των επιδιώξεων της ελληνικής αστικής τάξης για αναβάθμιση του ελληνικού κράτους, κυρίως στον ανταγωνισμό του με την Τουρκία.

Αλλά και εξωτερικοί παράγοντες, όπως η σχεδόν γενικευμένη εκδήλωση καπιταλιστικής οικονομικής κρίσης στις αρχές της δεκαετίας του 1970, η αντιιμπεριαλιστική νίκη στο Βιετνάμ και στο Λάος, ο Γαλλικός Μάης (1968), το στηριζόμενο από τις ΗΠΑ στρατιωτικό πραξικόπημα στη Χιλή κατά της κυβέρνησης Αλιέντε (1973), όλα μαζί, ενίσχυσαν αντιαμερικανικά αισθήματα μεγάλων τμημάτων του λαού, που εκδηλώθηκαν στη διάρκεια της δικτατορίας στην Ελλάδα (1967 - 1974), και εξαιτίας των εξελίξεων στο Κυπριακό (διχοτόμηση). Ωθησαν δυνάμεις με ορισμένο αντιιμπεριαλιστικό προσανατολισμό να συσπειρωθούν με τη σοσιαλδημοκρατία στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1970. Στη συνείδηση ευρύτερων λαϊκών δυνάμεων το ΠΑΣΟΚ καταγράφηκε ως πολιτική δύναμη που αποδεχόταν σχεδόν ανατροπές, που μπορούσαν μάλιστα να πραγματοποιηθούν ανώδυνα, δίχως την «περιπέτεια» της επαναστατικής αλλαγής. Το ΠΑΣΟΚ άντλησε πολιτικά συνθήματα και δυνάμεις από τη λεγόμενη «Δημοκρατική Παράταξη του Κέντρου» της δεκαετίας του 1960, από τις σχέσεις της με την ΕΔΑ, πολιτικό χώρο νόμιμης δράσης του ΚΚΕ καθώς και από το ΕΑΜ. Σημαντικές λαϊκές δυνάμεις είδαν στο ΠΑΣΟΚ το κόμμα εκείνο που θα υλοποιούσε τους ανεκπλήρωτους, όπως το ένιωθε, στόχους του «1-1-4», όπως επίσης και τη συνέχεια της «δημοκρατικής στροφής» που υποτίθεται ότι άρχισε το 1964 με την κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου, αλλά «ανακόπηκε βιαίως το 1965». με το τότε «βασιλικό πραξικόπημα». Οικειοποιήθηκε αντιιμπεριαλιστικά συνθήματα όπως «έξω οι βάσεις», «ΕΟΚ και NATO, το ίδιο συνδικάτο», ενώ υπερθεμάτισε με το σύνθημα «στις 18 (την επομένη των εκλογών του 1981), σοσιαλισμός».

Κατά συνέπεια, η σοσιαλδημοκρατική συγκρότηση του ΠΑΣΟΚ είχε ιστορικές ρίζες γι' αυτό γρήγορα αναπτύχτηκε η ιδεολογική - πολιτική επιρροή του, η οργανωτική σχέση του με την εργατική τάξη και μεσαία στρώματα, κατέκτησε την κοινοβουλευτική πλειοψηφία και αναδείχτηκε σε κυβερνητικό κόμμα.

Πέραν των όσων αναφέρθηκαν, στις οικονομικές ρίζες πρέπει να συνυπολογιστεί και η ενσωμάτωση δυνάμεων μέσω της διευρυμένης δημόσιας διοίκησης, των μηχανισμών διασύνδεσης του κόμματος (ΠΑΣΟΚ) με τις προσλήψεις στις ΔΕΚΟ, στον εκτεταμένο δημόσιο παραγωγικό τομέα. Το ΠΑΣΟΚ επιτάχυνε (κυρίως την περίοδο 1981 - 1984) μια διαδικασία που είχε ξεκινήσει από τις κυβερνήσεις Κ. Καραμανλή (1974 - 1981), οι οποίες είχαν επικριθεί για «σοσιαλμανία», λόγω της ευρύτατης κρατικοποίησης τμημάτων του ιδιωτικού καπιταλιστικού τομέα.

Με το δικό του τρόπο, το στέλεχος και πρώην υπουργός του ΠΑΣΟΚ κ. Μ. Χρυσοχοΐδης δηλώνει αυτήν την πραγματικότητα, ισχυριζόμενος ότι: «Το ΠΑΣΟΚ ουσιαστικά δημιούργησε με την πολιτική του τα μεσοστρώματα»¹.

Ετσι η μαζική ενσωμάτωση εργατικών και λαϊκών δυνάμεων στο ΠΑΣΟΚ υπήρξε μια διαδικασία με βαθιές οικονομικές και ιδεολογικοπολιτικές ρίζες, προϊόν μιας ιστορικής περιόδου στην ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού. Η αντίστροφη διαδικασία του απεγκλωβισμού τους, με ταυτόχρονο απεγκλωβισμό από κάθε παραλλαγή αστικής πολιτικής σε σημαντικό βαθμό θα εδραιωθεί σε διαφορετικές οικονομικές συνθήκες, που θα αφορούν νέες δυνάμεις της εργατικής τάξης, ακόμη και φτωχών τμημάτων των μεσαίων στρωμάτων. Θ' αποτελέσει, δηλαδή, διαδικασία μιας νέας ιστορικής περιόδου.

Σημειώσεις:

1. Εφημερίδα «ΗΜΕΡΗΣΙΑ», 2 - 3 Σεπτέμβρη 2006, συνέντευξη Μ. Χρυσοχοΐδη.

*Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» Τεύχος 6 2006.

(Συνεχίζεται)