Είναι μόνο ένα στενό κομμάτι γης. Η ιστορία το θέλει να είναι ιερό. Ο μύθος το θέλει κάποτε περιπλανώμενο και άδηλο στο Αιγαίο. Μέχρι που μία θεϊκή απόφαση άλλαξε τον προορισμό του. Ο Δίας φανέρωσε αυτό το κομμάτι γης, για να βρει τόπο η Λητώ να γεννήσει τον Απόλλωνα. Και μονομιάς το νησί έγινε ιερό και ονομάστηκε Δήλος. Από κει κι ύστερα, ο μύθος αφήνει τη θέση του στην ιστορία. Και η ιστορία γράφεται με πράξεις ανθρώπων, αλλά αποτυπώνεται και φτάνει ως εμάς με έργα ανθρώπων. Εργα κάλλους...

Ως τα μέσα του 20ού αιώνα, το ιερό νησί δεν έπαψε να πλουτίζει την επιστήμη της Αρχαιολογίας με νέα ευρήματα, αλλά και με νέα προβλήματα. Η ανάγκη στερέωσης και συντήρησης των μνημείων ήταν πια εμφανής και τα χρόνια που πέρασαν μέχρι σήμερα επιδείνωναν συνεχώς την κατάσταση διατήρησης.Αν και τη δεκαετία του '50 είχαν ξεκινήσει συστηματικές εργασίες αντιμετώπισης των προβλημάτων, αυτές διακόπηκαν το 1960. Το 1982 αποφασίστηκε ειδική χρηματοδότηση του έργου της Δήλου από την Αρχαιολογική Εταιρεία. Στο μεσοδιάστημα γίνονταν αποσπασματικές επεμβάσεις, τόσο στην τοιχοποιία, όσο και στις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά, που είχαν, όμως, επί το πλείστον πυροσβεστικό χαρακτήρα. Ετσι, τα προβλήματα υποτροπίαζαν μέχρι του σημείου να σημειώνονται τα τελευταία χρόνια συχνές καταρρεύσεις τοίχων και κονιαμάτων.

Η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα ο αρχαιολογικός χώρος είναι εικόνα ραγδαίας φθοράς.Οι ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες, που επικρατούν στη Δήλο και στις οποίες είναι άμεσα εκτεθειμένη η επιφάνεια των κονιαμάτων και των τοιχογραφιών, δρουν ανεξέλεγκτα. Τα μνημεία εκτίθενται διαρκώς στην καταστρεπτική δράση του χλωριούχου νατρίου, που μεταφέρεται από τη θάλασσα. Οι συχνοί και δυνατοί άνεμοι διαβρώνουν την επιφάνεια των τοιχογραφιών και επιταχύνουν τη διαδικασία συσσώρευσης και κρυσταλλοποίησης αλάτων. Οι δυνατές βροχοπτώσεις παρασύρουν το συνδετικό υλικό της τοιχοποιίας και δημιουργούν καθιζήσεις,ρωγμές, αποκολλήσεις στα κονιάματα και στις τοιχογραφίες.Κι ακόμα έντονες αλλαγές θερμοκρασιών,όπου στη διάρκεια της ημέρας είναι αρκετά υψηλές σε σχέση με τη νύχτα, η πυκνή βλάστηση, αλλά και η συνεχής έκθεση των μνημείων στη δράση της υπεριώδους ακτινοβολίας του ήλιου,η οποία ευθύνεται για την αλλοίωση των χρωμάτων στις ζωγραφικές επιφάνειες. Στους στεγασμένους χώρους παρουσιάζονται μικροοργανισμοί στην επιφάνεια των κονιαμάτων, λόγω της παρουσίας υψηλών ποσοστών υγρασίας, που προκαλούν χρωματικές αλλοιώσεις, μηχανική φθορά και τελικά τη σαθροποίηση των κονιαμάτων και των τοιχογραφιών.

Προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα παραπάνω προβλήματα, από τις αρχές του αιώνα έγιναν επεμβάσεις, οι οποίες στο μέλλον επιδείνωσαν την κατάσταση, λόγω των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν, όπως το τσιμέντο, το τσιμεντοκονίαμα ή οι παχιές κόλλες (συνθετικές ρητίνες). Είναι φανερό ότι τα προβλήματα των μνημείων της Δήλου μπορούν να προσεγγιστούν μόνο με ένα μακροπρόθεσμο πρόγραμμα επεμβάσεων, που θα αφορούν, τόσο στη συντήρηση, όσο και στην αναστήλωση.Απαραίτητη προϋπόθεση είναι να επιλυθούν δυσχέρειες, που αφορούν στην εξασφάλιση κονδυλίων, επιστημονικού - εργατοτεχνικού προσωπικού, στέγης για όσους εργαστούν στα μνημεία και, βέβαια, στη δημιουργία και στον εξοπλισμό εργαστηρίων συντήρησης.Αλλωστε, οι συνθήκες διαβίωσης στο νησί είναι δύσκολες. Οπως μας λέει η προϊσταμένη της ΚΑ ΕΠΚΑ Σταυρούλα Σαμαρτζίδου,"το θέμα της υποδομής έχει ήδη απασχολήσει την Εφορεία και την Ομάδα Εργασίας, στόχος των οποίων είναι η εξεύρεση λύσεων που να σέβονται το χώρο".

Στη Μελέτη Συντήρησης Τοιχογραφιών και Κονιαμάτων,η οποία συζητήθηκε στην τελευταία συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, τίθεται ωςαναγκαία προϋπόθεση η λύση των προβλημάτων προσωπικού και υποδομής.Επειδή όμως ακόμα με τις καλύτερες προϋποθέσεις ο αριθμός των μνημείων της Δήλου καθιστά αδύνατη την άμεσα επέμβαση σε όλα, προτείνεται η εξέταση της δυνατότητας προσωρινής απομόνωσης ή ακόμα και κατάχωσης μέρους των ευρημάτων για λόγους προστασίας.Μία προοπτική, βέβαια, που πρέπει να μελετηθεί σε συνεργασία με την ΚΑ ΕΠΚΑ, τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων, αλλά και το Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Κατά τα άλλα, η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων, έχοντας εξασφαλίσει για το 1997 πιστώσεις για την απασχόληση τετραμελούς συνεργείου,θα ασχοληθεί, σε συνεργασία με την ΚΑ ΕΠΚΑ, με την περισυλλογή σπαραγμάτων που έχουν καταρρεύσει λόγω απώλειας της συνοχής τους. Τα σπαράγματα θα φυλαχτούν σε στεγασμένο χώρο, ώστε να μελετηθεί η συγκόλληση και η επανατοποθέτησή τους. Επίσης, σε ορισμένες οικίες μέχρις ότου αντιμετωπιστούν οι συνθήκες προστασίας, θα πραγματοποιηθούν αποτοιχίσεις τοιχογραφιών, οι οποίες, όπως κρίνεται από τη μελέτη, εάν παραμείνουν εκτεθειμένες, η απώλειά τους είναι βεβαία.Τέλος, θα γίνει καθαρισμός των χώρων από τη βλάστηση και, γενικά, θα επιχειρηθεί μία πρώτη βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών.

Επιπλέον, η προϊσταμένη της ΚΑ ΕΠΚΑ μάς λέει ότι "έχουν δρομολογηθεί οι μελέτες διαμόρφωσης αρχαιολογικών περιπάτων, της εισόδου στο χώρο, καθώς και της εισόδου στο Μουσείου. Στο στάδιο της προμελέτης, βρίσκεται η αναστήλωση ενός καταστήματος στο Λιμάνι και σε στάδιο έγκρισης από το ΚΑΣ η στερέωση μιας οικίας και η δημιουργία ημιυπαίθριου εκθεσιακού χώρου κοντά στο Μουσείο".Για τους Ναξιακούς Λέοντες, έχει δρομολογηθεί σε πρώτη φάση η στερέωση του μαρμάρου,ώστε να γίνει δυνατή η κατασκευή αντιγράφων, ενώ υπάρχουν σκέψεις ακόμα και για τη μεταφορά τους στο Μουσείο.

Ωστόσο, το μεγάλο κεφάλαιο είναι εκτεταμένες επεμβάσεις συντήρησης, ύστερα από την καταγραφή που έγινε σε πέντε από τις σημαντικότερες οικίες της περιοχής του Θεάτρου: των Προσωπείων, των Δελφινιών, της Τριαίνης, του Ερμή και του Διονύσου.Από τον οικισμό του Σκαρδανά καταγράφηκε η οικία των Μπιζού,ενώ το σύνολο των κονιαμάτων και των τοιχογραφιών που εξετάστηκαν υπολογίζεται στα 500 τ.μ. Για τη μελέτη, δούλεψε 4μελής ομάδα εργασίας (Σ. Βασάλου, Ε. Διαπούλη, Κ. Ευθυμίου, Α. Καρατζάνη), υπό την επίβλεψη του προϊσταμένου της Διεύθυνσης Συντήρησης, Νίκου Μίνου.

Σύμφωνα με την παρούσα μελέτη, προκειμένου οι επεμβάσεις να είναι έγκαιρες και αποτελεσματικές, απαιτείται η συνεχής απασχόληση δεκαμελούς συνεργείου συντηρητών, και εργαστηριακός χώρος 200 τ.μ.Αμεση προτεραιότητα δίνεται στην αφαίρεση των παλαιότερων επεμβάσεων, που κρίνεται ότι επιταχύνουν τη φθορά των τοιχογραφιών. Κατά τα άλλα, όπου χρειάζεται, θα γίνονται αναστηλωτικές επεμβάσεις στην τοιχοδομή, βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών, στερεώσεις και συγκρατήσεις σαθρών και αποκολλημένων κονιαμάτων.

Τα πράγματα, όμως, προγραμματίζονται για μια ακόμη φορά ανάποδα, με αποτέλεσμα να καθυστερεί η υλοποίησή τους εις βάρος των μνημείων. Στη μελέτη συντήρησης αναφέρεται ότι η κατάσταση διατήρησης των τοιχογραφιών εξαρτάται από την κατάσταση διατήρησης της τοιχοποιίας.Ως εκ τούτου, θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση να λυθούν πρώτα τα προβλήματα της τοιχοποιίας. Παρ' όλα αυτά, στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο φάνηκε ότι οι δύο αρμόδιες διευθύνσεις - Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Διεύθυνση Αναστήλωσης - δεν κατάφεραν ακόμα να συνεργαστούν, αφού ήρθε μόνο το πρόγραμμα της πρώτης. Το αποτέλεσμα ήταν να εγκριθούν οι επείγουσες επεμβάσεις που προγραμματίστηκαν για το '97, να εγκριθεί κατ' αρχήν το υπόλοιπο μέρος της μελέτης για να καταλήξει σύσσωμο το Συμβούλιο ότι εάν δε στεγαστούν κάποιες οικίες για λόγους προστασίας - θέμα του οποίου επιλαμβάνεται η Διεύθυνση Αναστήλωσης - κι αν δεν ξεκινήσουν επεμβάσεις στην τοιχοδομή, δυστυχώς η Συντήρηση μένει με ...δεμένα χέρια.

Είναι χαρακτηριστικό ότι κομμάτια τοίχων πέφτουν πάνω σε ψηφιδωτά, ενδεχομένως και πάνω ...στους συντηρητές, γι' αυτό και η παρουσίαση των μεθόδων συντήρησης των ψηφιδωτών στο ΚΑΣ προσέκρουσε στην ανάγκη στερεώσεων στην τοιχοδομή. Εξάλλου, οι επιφάνειες πολλών ψηφιδωτών είναι καλυμμένες με ετερογενή αντικείμενα, όπως αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία πρέπει να μεταφερθούν.

Σημειώνεται ότι στα ψηφιδωτά της Δήλου σημειώνονται προβλήματα ανάλογα εκείνων που αντιμετωπίζουν οι τοιχογραφίες, όπως: διάβρωση ψηφίδων, απώλειες της ψηφιδωτής επιφάνειας, καθώς και αποκολλήσεις από την επιφάνεια.Η Διεύθυνση Συντήρησης παρουσίασε μελέτη (συνέταξε η ομάδα: Μ. Κρήνη, Ε. Σταμάτη, Ιφ. Βελιμεζάκη και Ι. Σπυρίδου), υπό την επίβλεψη του συντηρητήΔ. Χρυσόπουλου,που αφορά στην αποκατάσταση 15 ψηφιδωτών 5 οικιών.Για τη συντήρησή τους, θα χρειαστεί δεκαμελές συνεργείο συντηρητών και τρία χρόνια συνεχούς απασχόλησης. Για φέτος, όμως, εξασφαλίστηκαν μόνο τέσσερις.Ωστόσο, καταγράφηκαν 240 ψηφιδωτά, εκ των οποίων τα 125 βρίσκονται σε ιδιαίτερα κακή κατάσταση διατήρησης.

Αξίζει να αναφερθεί ότι αν και πρόσφατα η πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟ εξέφρασε ενδιαφέρον για την έναρξη των εργασιών, ωστόσο, όταν συζητήθηκε ένα τόσο σοβαρό θέμα, όπως η Μελέτη Συντήρησης, η πολιτική ηγεσία ήταν απούσα. Ετσι, δεν υπήρχε κανείς να απαντήσει στις σαφείς νύξεις, αλλά και στα αιτήματα της Διεύθυνσης Συντήρησης για εξασφάλιση κονδυλίων, προσωπικού και της απαραίτητης υποδομής.

Σημειώνεται ότι στο νησί σήμερα υπηρετούν 23 αρχαιοφύλακες,μόνιμοι και εποχικοί. Επίσης μόνιμα όλο το χρόνο μένουν στη Δήλο 1 αρχαιολόγος, 1 συντηρητής, 1 γλύπτης και 7 εργατοτεχνίτες, ενώ κατά διαστήματα μετακινούνται κι άλλοι.Πρόσφατα προσλήφθηκαν άλλοι δύο εποχικοί εργατοτεχνίτες, αν και η προκήρυξη είχε γίνει για 5!Η προϊσταμένη της Εφορείας εξηγεί το παράδοξο: "Αποτελεί μόνιμο πρόβλημα η δυσκολία προσέλευσης εργατικού προσωπικού όταν στη γειτονική Μύκονο η ζήτηση εργατών είναι μεγάλη και οι αμοιβές πολύ υψηλές".

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ

Τμήμα της τοιχοποιίας ελληνιστικής οικίας σε κακή κατάσταση διατήρησης και τμήμα του κονιάματος που έχει καταρρεύσει