Μικρή αναγνώστρια: Η κυρίαρχη εκδοτική βιομηχανία επιβάλλει και τις «επιλογές» της

-- Εστιάζετε την κριτική σας στην απειλή της εμπορευματοποίησης του πολιτισμού. Η τέχνη όμως έχει αντικειμενικά και οικονομική διάσταση.

-- Είναι άλλο η κλασική οικονομική διάσταση της τέχνης και άλλο η εμπορευματοποίησή της. Η οικονομική πλευρά σχετίζεται με το γεγονός ότι η καλλιτεχνική δημιουργία χρειάζεται ένα οικονομικό υπόβαθρο για να μπορέσει να αναπτυχθεί. Ο καλλιτέχνης πρέπει να ζήσει. Εμπορευματοποίηση σημαίνει ότι η οικονομική πλευρά δεν περιορίζεται στην κάλυψη των οικονομικών αναγκών του δημιουργού, αλλά ότι η τέχνη είναι και προϊόν το οποίο παράγεται για να πουληθεί. Δε δημιουργείται επειδή ο δημιουργός θέλει να βρει έναν τρόπο έκφρασης αυτού που αισθάνεται. Παράγεται επειδή ο δημιουργός έχει κάποιο συμβόλαιο με μια εταιρία, η οποία θα αναλάβει να κυκλοφορήσει το προϊόν και να κερδίσει. Αυτή είναι η τεράστια διαφορά.

-- Από πού προκύπτει το «άγχος» της ΕΕ για την «ευρωπαϊκή πολιτιστική ταυτότητα»; `Η μήπως πρόκειται για επίφαση;

Ο Κώστας Αλυσσανδράκης

-- Το εγχείρημα της πολιτικής ολοκλήρωσης είναι αντίθετο με την πολιτιστική διαφορετικότητα;

-- Το τελευταίο τούς εμποδίζει για την επίτευξη του πρώτου, αλλά δεν μπορούν να αρνηθούν την πολιτιστική πολυμορφία, τουλάχιστον φραστικά. Τους εμποδίζει διότι για να έχεις μια επιτυχημένη κοινή αγορά πρέπει να έχεις κοινές συνήθειες, τα ίδια προϊόντα να διατίθενται από τη Φινλανδία μέχρι την Κύπρο. Αν επιτευχθεί αυτό έχεις κάνει ένα μεγάλο βήμα στην ενιαιοποίηση της αγοράς. Αυτό που θέλουν τελικά είναι να προβάλουν έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, ο οποίος να διαδοθεί σε όλες τις χώρες και να τους διευκολύνει όχι μόνο στο επίπεδο της αγοράς, αλλά και στο επίπεδο της ιδεολογικής χειραγώγησης.

-- Πώς μπορεί να ικανοποιηθεί από αυτούς τους σχεδιασμούς η ανάγκη ιδεολογικής χειραγώγησης;

-- Μέσα από το περιεχόμενο του προϊόντος. Ιδεολογική επίδραση της τέχνης υπάρχει σε όλες τις περιπτώσεις. Στην Εθνική Αντίσταση, τα αντάρτικα τραγούδια δεν ήταν μόνο έργα τέχνης αλλά αποτελούσαν και ιδεολογική παρέμβαση. Εδώ θέλουν να δημιουργήσουν μια τέχνη που να μην είναι δεμένη με την κοινωνία. Να μη θίγει τα κοινωνικά προβλήματα. Μια τέχνη «ουδέτερη», που όχι μόνο δε θα ωθεί κάποιον να προβληματιστεί για το κατά πόσο η κοινωνία χρειάζεται αλλαγές, αλλά θα του δημιουργεί την εντύπωση πως τίποτε άλλο δεν μπορεί να υπάρξει.

...αλλά κυρίαρχος της διανομής και του ταμείου θα είναι ο «Εξολοθρευτής»...

-- Το πρόβλημα του ανταγωνισμού με τις ΗΠΑ δεν αφορά μόνο στις χώρες της διεύρυνσης αλλά σε όλη την ΕΕ. Γίνεται μεγάλη συζήτηση για την οπτικοακουστική βιομηχανία, υπάρχει η οδηγία για την «Τηλεόραση χωρίς σύνορα», το πρόγραμμα «Media», τα οποία έχουν στόχο να τονώσουν την ανταγωνιστικότητα των ευρωπαϊκών πολιτιστικών προϊόντων απέναντι στα αμερικανικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλες αυτές τις συζητήσεις δεν μπαίνει η ποιοτική διάσταση της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ανησυχούν για το ότι οι αμερικανικές ταινίες κυριαρχούν στις αίθουσες της ΕΕ, αλλά αν κυριαρχούσαν ακριβώς ίδιου περιεχομένου ταινίες, αλλά ευρωπαϊκής παραγωγής, θα ήταν ευχαριστημένοι. Για μας το πρόβλημα δεν έγκειται στο αν είναι αμερικανική ή ευρωπαϊκή η ταινία αλλά η ποιότητά της και τι προωθείται μέσα από αυτή. Μπορούμε θαυμάσια να απολαύσουμε μια ωραία αμερικανική ταινία αντί μια κακή ευρωπαϊκή. Δεν τους ενδιαφέρει όμως αυτό, αλλά το μερίδιο στην αγορά.

-- Γιατί στην έκθεση απαξιώνονται οι κρατικές πολιτιστικές χρηματοδοτήσεις;

-- Αυτή είναι γενικότερη πολιτική της ΕΕ. Οι κρατικές χρηματοδοτήσεις θεωρούνται παρέμβαση στη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς. Οτι διαστρεβλώνουν την αγορά, η οποία, κατά το φιλελεύθερο μοντέλο, θα πρέπει να εξελιχθεί μόνο στη βάση της ανταγωνιστικότητας, στη βάση δηλαδή της δυνατότητας ενός προϊόντος να υπερισχύσει έναντι ενός άλλου χωρίς εξωτερική βοήθεια. Εάν έχεις κρατικές επιχορηγήσεις σε κάποια προϊόντα, αυτό θεωρείται ότι είναι αθέμιτος ανταγωνισμός. Αυτό το νεοφιλελεύθερο μοντέλο μεταφέρεται και στον πολιτισμό. Βέβαια, η κρατική χρηματοδότηση δεν αποτελεί εγγύηση ποιότητας, ούτε λύση για την ανάπτυξη της τέχνης. Διότι και αυτή κουβαλάει μια συγκεκριμένη ιδεολογία που δεν μπορεί παρά να είναι η ιδεολογία της άρχουσας τάξης. Και αυτό είναι βασικό κριτήριο για την κατεύθυνση της κρατικής χρηματοδότησης. Ομως, ένα μέρος αυτής μπορεί να πάει και σε ορισμένους τομείς που μπορούν να αναπτυχθούν ανεξάρτητα. Στην αντίθετη περίπτωση, κανένα μέρος των κονδυλίων δε θα δοθεί σε αυτούς τους τομείς.

Ο θριαμβευτής του φετινού Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας, Ρώσος σκηνοθέτης Αντρέι Ζβιαγκίντσεφ, μπορεί να επιδεικνύει τη σιγουριά του...

-- Η ΕΕ έχει επικουρική αρμοδιότητα στα θέματα του πολιτισμού. Μπορεί να λειτουργήσει βοηθητικά στα κράτη-μέλη. Δεν έχει δικαιοδοσία στα θέματα του πολιτισμού όπως έχει μια εθνική κυβέρνηση. Το κείμενο δίνει συστάσεις γιατί δεν μπορεί να δώσει νομοθετικές κατευθύνσεις.

-- Ωστόσο χαρακτηρίσατε την απόφαση «σταθμό» για τη θεσμοθέτηση αυτής της αντιδραστικής πολιτικής.

-- Ναι, γιατί ιδεολογικοποιεί αυτήν την πολιτική της ΕΕ. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα είδος «μανιφέστου». Μέχρι τώρα είχαμε επιμέρους δράσεις, π.χ., για τον κινηματογράφο. Εδώ συμμαζεύονται όλα αυτά σε ένα ιδεολογικοπολιτικό «μανιφέστο». Γι' αυτό τη χαρακτήρισα σταθμό. Οχι γιατί είναι πρωτοφανές να μιλά κανείς για πολιτιστικές δραστηριότητες. Αλλά γιατί μπορεί να παίξει - δεν ξέρω όμως αν θα τα καταφέρει - το ρόλο του ιδεολογικού υπόβαθρου μιας γενικότερης παρέμβασης στον πολιτισμό. Αλλωστε, υπάρχει μια διαδικασία μέσα από την οποία η ΕΕ μπορεί να επιβάλλει πολιτικές κατευθύνσεις χωρίς να νομοθετεί, μέσω της συμφωνίας των κρατών-μελών στο να ακολουθήσουν μία πολιτική κατεύθυνση και να την εφαρμόσει κάθε μέλος χωριστά. Τα χρηματοδοτικά πολιτιστικά προγράμματα της ΕΕ - με δεδομένες τις μικρές πιστώσεις - έχουν τη δυνατότητα να σηματοδοτήσουν κατευθύνσεις αλλά όχι να τις ελέγξουν. Η δυνατότητα ελέγχου περνάει μέσα από την παραπάνω διαδικασία, η οποία εμφανίζεται, υποτίθεται, σαν ανταλλαγή εμπειριών ή «ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών», όπως την ονομάζουν, όχι μόνο για τον πολιτισμό, αλλά και για τα θέματα της Παιδείας και της Κοινωνικής Πρόνοιας. Για παράδειγμα, τη «Λευκή Βίβλο» για την απασχόληση τούς πήρε 10 χρόνια για να αρχίσουν να την εφαρμόζουν.

-- Ποια είναι η θέση σας απέναντι σε αυτή την ήδη διαμορφωμένη κατάσταση; Η απόφαση περιγράφει την πραγματικότητα των πολιτιστικώνβιομηχανιών που απασχολούν εκατομμύρια εργαζόμενους, συνδέει τον πολιτισμό με τον τουρισμό και την οικονομική ανάπτυξη.

-- Το πρόβλημα είναι το κατά πόσο οι μηχανισμοί αυτοί ελέγχουν τον πολιτισμό που παράγεται. Αυτοί που εκμεταλλεύονται τους εργαζόμενους του πολιτιστικού τομέα προσδιορίζουν και το τι θα διαβάσουμε, θα ακούσουμε και θα δούμε. Γι' αυτό, ακριβώς, το ζήτημα περνάει από την εκμετάλλευση και το επιχειρηματικό κέρδος και φτάνει στην ιδεολογική χειραγώγηση. Δεν μπορούμε να συνδέσουμε τον πολιτισμό με τη βιομηχανία με τον ίδιο τρόπο που συνδέουμε το αυτοκίνητο με την παραγωγή του. Είναι ευτύχημα που υπάρχουν μέσα που μπορούν να κάνουν τον πολιτισμό κτήμα ενός πολύ μεγαλύτερου αριθμού ανθρώπων, αλλά είναι δυστύχημα που αυτά τα μέσα είναι κάτω από τον έλεγχο επιχειρήσεων που ενδιαφέρονται μόνο για το κέρδος. Είναι εντελώς φυσιολογικό να υπάρχουν οργανωμένες οικονομικές δομές που να ασχολούνται με την αναπαραγωγή και διάδοση της τέχνης, αλλά δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι αυτές οι δομές θα λειτουργούν με κριτήριο το κέρδος και την ιδεολογική χειραγώγηση.

Επιπλέον, είναι απαράδεκτο να μπαίνει ο πολιτισμός στην υπηρεσία του τουρισμού. Να φτιάχνεις δηλαδή «πολιτισμό» για τους τουρίστες. Μου θυμίζει τους χορευτές των νυχτερινών κέντρων και των ξενοδοχείων που θέλουν να τραβήξουν τον κόσμο ή τις άθλιες απομιμήσεις αρχαίων ελληνικών αγγείων που πουλάνε στα αεροδρόμια. Ο τρόπος της τουριστικής διαχείρισης του «Ζορμπά», π.χ., έδωσε την ψευδή εντύπωση στο εξωτερικό ότι το συρτάκι είναι εθνικός μας χορός. Δεν μπορείς, λοιπόν, να λες «καλός ο πολιτισμός επειδή μας βοηθά να αναπτύξουμε τον τουρισμό».

-- Η Επιτροπή εμφανίζεται να «ανησυχεί» για τη διατήρηση της «πολυ-πολιτισμικότητας» αφού στο κείμενο της έκθεσης γίνεται λόγος για «διασφάλιση της πολυμορφίας».

-- Το να αναφέρεις απλά τη λέξη «πολυμορφία» δε φτάνει. Ιδίως όταν προτείνεις μέτρα που τη χτυπούν, όπως η ενίσχυση της ενιαίας αγοράς στον πολιτισμό. Ενιαία αγορά σημαίνει ότι αυτοί που διαθέτουν δεκάδες κινηματογραφικές αίθουσες ή καταστήματα δίσκων, μπορούν να διαθέτουν τα προϊόντα που θέλουν. Αυτό ναι μεν είναι αγορά, αλλά δεν είναι στήριξη της πολιτιστικής πολυμορφίας. Αν είχες μία βιομηχανία δίσκων η οποία ήταν υποχρεωμένη να παράγει βασκικά, κυπριακά και καστιλιάνικα τραγούδια αυτό θα σήμαινε ότι θα έπρεπε να έχει μια τέτοια παραγωγική ποικιλομορφία που θα ήταν ασύμφορη η παραγωγή με όρους ανταγωνισμού. Ετσι, η πολυμορφία είναι ένα φραστικό άλλοθι για να καλύψει μια ακόμη υποκρισία της ΕΕ.

-- Ωστόσο υπάρχουν μικρές εταιρίες δίσκων ή κινηματογραφικής διανομής που προωθούν «εναλλακτικά» πολιτιστικά δημιουργήματα και απευθύνονται σε ένα «ειδικό» κοινό.

-- Δεν ξέρω τι ακριβώς έχετε στο μυαλό σας, αλλά όταν ήμουν στις ΗΠΑ υπήρχε μια θαυμάσια εταιρία, η «Φολκγουέις», που προωθούσε λαϊκή μουσική από την Αμερική αλλά και από όλο τον κόσμο. Δεν υπάρχει πια. Τώρα βέβαια υπάρχουν αρχειακές εκδόσεις που μπορείς να τις παραγγείλεις και να τις τυπώσουν ειδικά για σένα, αλλά δεν μπορείς να πας στο δισκάδικο της γειτονιάς σου να τις βρεις.

-- Από την άλλη όμως η έκθεση ανησυχεί για τις συγχωνεύσεις στις πολιτιστικές βιομηχανίες.

-- Ναι, αλλά μόνο γιατί οι συγχωνεύσεις «αλλοιώνουν» την αγορά. Δεν αντιμετωπίζονται από την πλευρά της πολιτιστικής δημιουργίας και της διάδοσής της. Δε λέει η έκθεση ότι από αυτές τις συγχωνεύσεις κινδυνεύει η πολυμορφία. Αυτό που επέλεξε να πει είναι ότι θέτουν σε κίνδυνο τη «διαφάνεια της αγοράς».

-- Ποιο θα είναι το μέλλον του δημιουργού αν υλοποιηθεί αυτή η πολιτική;

-- Ο δημιουργός θα έχει τη «δυνατότητα» να γίνει ένας επιτυχημένος επιχειρηματίας ή ένας κακοπληρωμένος υπάλληλος. `Η, ακόμη χειρότερα, να εξαφανιστεί αν δεν υποταγεί στις τάσεις της αγοράς ή αν θελήσει να προβάλει ένα μήνυμα διαφορετικό από την κυρίαρχη ιδεολογία. Μαζί με τον γνήσιο καλλιτέχνη θα χαθεί και η δυνατότητα αυτών που δεν είναι καλλιτέχνες να έχουν επαφή με τη γνήσια τέχνη. Θα γίνουν καταναλωτές κονσερβοποιημένης τέχνης. Είναι όμως και υπόθεση του λαϊκού κινήματος να μην παγιδευτεί στη μαζική κουλτούρα, να αναγνωρίσει τη γνήσια λαϊκή δημιουργία και να την ενθαρρύνει, να την αγκαλιάσει, να τη στηρίξει. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε να παίξει έναν τέτοιο ρόλο αλλά σήμερα δεν έχει τέτοιο προσανατολισμό. Εγώ πάντως γίνομαι αισιόδοξος όταν πηγαίνω σε πανηγύρια στα χωριά και βλέπω παιδιά να χορεύουν τους τοπικούς χορούς.

-- Τι θα λέγατε στους δημιουργούς στο «φόντο» της παραπάνω ζοφερής εικόνας;

-- Το πρώτο βήμα είναι να μην εμπιστεύονται την ΕΕ. Το δεύτερο είναι να μην ενταχθούν σε αυτό το σύστημα της εμπορευματοποίησης, όσο κι αν είναι δύσκολο αυτό. Μπορούν βέβαια να αντιπαρατεθούν. Από την άλλη, όμως, αντιπαράθεση σε ατομικό επίπεδο δε γίνεται. Αρα πάμε στο τρίτο βήμα: Αντιπαράθεση σε συλλογικό επίπεδο. Και αυτό δεν αφορά μόνο τους δημιουργούς. Ο πολιτισμός είναι υπόθεση όλων μας.