Στο στόχαστρο οι λαοί

Δ. ΓΛΗΝΟΥ: «Η ΤΡΙΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ»

Οι Κοινωνικές Επιστήμες

«Οι μονόλογοι του ερημίτη της Σαντορίνης»

(ΜΕΡΟΣ Α')

1. Νέοι ανταγωνισμοί καινέοι στοχασμοί. Η διανόηση όμως απάνω στα κοινωνικά προβλήματα δεν περιορίζεται πια μόνο στο πρόβλημα της πολιτείας. Από τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, τις ευρωπαϊκές κοινωνίες δεν τις συγκλονίζει πια μόνο η σύγκρουση για την κατάχτηση της πολιτικής εξουσίας ανάμεσα στη φεουδαρχία και την αστική τάξη. Τόρα γεννιούνται πολύπλευροι ανταγωνισμοί. Πριν να συμπληρωθεί καλά ο κύκλος των πολιτικών αγώνων, που φέρνει ολοένα την αστική τάξη, είτε μόνη της είτε σε συμβιβασμό με τη φεουδαρχία (όπως λ.χ. στην Αγγλία), στην ολοκληρωμένη κυριαρχία και παράλληλα με την εξέλιξη των αγώνων αυτών, γεννιούνται οι εθνικοί ανταγωνισμοί, οι απελευθερωτικοί αγώνες, οι αποικιακές καταχτήσεις και συνάμα παρουσιάζεται και ολοένα μεγαλώνει ένας νέος βασικός ανταγωνισμός. Η ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας γεννάει μια νέα κοινωνική τάξη, το εργατικό προλεταριάτο. Το μεγάλωμα και το δυνάμωμα της τάξης αυτής σ' όλο το δέκατο έννατο και τον εικοστό αιώνα στις προχωρημένες καπιταλιστικές χώρες και η διεκδίκηση των δικαιωμάτων, που παρακολουθεί το μεγάλωμα τούτο, γεννάει και τον καινούργιο αυτόν ανταγωνισμό, που διέπει σήμερα όλες τις κοινωνίες του «πολιτισμένου κόσμου».

Οι αποικιακές εξορμήσεις των καπιταλιστικών κρατών προς την Ασία, την Αφρική, την Αυστραλία και την Αμερική, πλαταίνοντας τον ορίζοντα της ανθρωπότητας, έφεραν στο φως την ύπαρξη των πρωτόγονων, άγριων και μισοάγριων λαών, που κατοικούσανε σε τούτες τις χώρες, αποκάλυψαν νέες, άγνωστες κοινωνικές συνθέσεις, που παρουσιάστηκαν σαν απολιθώματα, να πούμε, από παλιότερες μορφές της ιστορικής ζωής της ανθρωπότητας.

Επειτα, μέσα στις ίδιες τις αστικές κοινωνίες, οι ανταγωνισμοί των ομάδων, που απαρτίζουνται α) από τα υπόλοιπα της φεουδαρχίας, β) από τη μεγάλη αστική τάξη, γ) από τη μεσαία αστική τάξη, δ) από τη μικροαστική τάξη, ε)από την αγροτική τάξη, με τις διαβαθμίσεις της ανάλογα με το μέγεθος της ιδιοχτησίας και στ) από το προλεταριάτο των πολιτειών, οι πολυποίκιλες τάσες, που δημιουργούσανε τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα των ομάδων αυτών, η κριτική των κοινωνικών καταναγκασμών, που γίνονταν αισθητή στις ομάδες και στα άτομα που τις απαρτίζανε, πλάταιναν προς όλες τις πλευρές την προβληματικότητα της κοινωνικής σύνθεσης. Οχι μόνο πια το κράτος παρά όλοι οι θεσμοί, όλα τα στοιχεία της κοινωνικής οργάνωσης, η οικονομική οργάνωση, η οικογένεια, τα ήθη και τα έθιμα, το δίκιο, που ρυθμίζει τις οικονομικές και τις άλλες σχέσεις των ανθρώπων, οι ηθικοί κανόνες, η θρησκευτική καθιέρωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και αυτή η ουσία της θρησκείας, η επιστημονική γνώση, η τέχνη και οι ρυθμοί της και οι τεχνοτροπίες της, όλα περνούνε σιγά σιγά μέσα στην περιοχή της προβληματικότητας. Και ο νους στρέφεται προς τα πολυποίκιλα τούτα προβλήματα και ζητάει να τα λύσει.

Η σύγκρουση, που πηγάζει από τις αντιφάσεις ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και στις παραγωγικές σχέσεις και κάνει απ' όλες τις πλευρές αισθητούς και ανυπόφορους τους καταναγκασμούς, γεννάει από τη μια μεριά την ακατανίκητη βάση να δικαιωθούν τα καθεστώτα, που αντιστοιχούνε στα συμφέροντα εκείνων, που ωφελούνται από την ύπαρξη των καθεστώτων αυτών και από την άλλη μεριά την ακατανίκητη τάση να αλλάξουν τα καθεστώτα, που καταπνίγουνε τα συμφέροντα, όλων των ειδών τα συμφέροντα, υλικά, πνεματικά, ηθικά, εκείνων, που είνε θύματα μιας εκμετάλλεψης.

2. Η ανάπτυξη της ιστορικής επιστήμης.

Η αντίθεση αυτή και γεννάει και χαραχτηρίζει και διέπει τη νεώτερη διανόηση απάνω στα κοινωνικά προβλήματα. Οι κοινωνικές επιστήμες παίρνουνε το 19ο και 20ό αιώνα πλάτος και έχταση ολότελα άγνωστη στους περασμένους αιώνες.

Και πρώτα πρώτα η ιστορία, η γνώση και η συνειδητοποίηση της περασμένης ζωής, παίρνει ένα πλάτος αφάνταστο. Οχι μόνο πια οι μεγάλοι και οι σπουδαιότεροι λαοί, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορική ζωή, οι έλληνες, οι λατίνοι, οι αγγλοσάξονες, οι γερμανοί, οι σλαύοι, οι άραβες, παρά όλοι οι λαοί και κείνοι που έπαψαν πια να υπάρχουν, όπως λ.χ. οι ασσύριοι, οι βαβυλώνιοι, οι αιγύπτιοι, οι φοίνικες, οι χιττίτες, οι αζτέκοι και εκείνοι που δεν επηρέασαν άμεσα την ιστορική ζωή της Ευρώπης, όπως οι κινέζοι, οι ιντιάνοι και εκείνοι που ως τόρα δεν είχανε ιστορία, οι «μικροί λαοί» της Ευρώπης, της Ασίας, της Αφρικής και οι πρωτόγονοι ακόμα, έγιναν αντικείμενο στην πιο λεπτομερή και ακριβολογημένην ιστορικήν έρευνα.

Στην περιοχή της ιστορικής έρευνας και του ιστορικού ενδιαφέροντος δε βρίσκουνται πια μόνο τα πολιτικά γεγονότα, οι πόλεμοι, οι μετακινήσεις, οι καταχτήσεις, παρά και όλα τα φαινόμενα της ομαδικής ζωής, από την τροφή και το ντύσιμο και την κατοικία και τα μέσα της συγκοινωνίας και τα εργαλεία, ή τις οργανικές μορφές της ομαδοποίησης, την οικογένεια, τα γένη, τις φατρίες, τις φυλές, τα κράτη και ως τα κάθε λογής φανερώματα της συμβίωσης, τα ήθη και έθιμα, το δίκιο, τη γλώσσα, την τέχνη, τη θρησκεία και την ίδια την επιστημονική γνώση.

Και η έρευνα απλώνεται ακόμα στην προϊστορία, όσο μπορεί να προχωρήσει βαθύτερα, αναζητώντας κάθε σημάδι που άφησεν ο άνθρωπος στο πέρασμά του απάνω στη γη, στις πέτρες, στις σπηλιές, στις λίμνες. Το κάθε τι, που έκαμεν ο άνθρωπος είνε θέμα, είνε αντικείμενο της ιστορικής έρευνας, χωρίς μάλιστα να προσέχουνε τη σχετικότητα της σημασίας του.

3. Τα προβλήματα της ιστορικής γνώσης.

Και όμως τούτο το πλατύτατο και απόλυτο ενδιαφέρον, που προσπαθεί να παρουσιαστεί σα μιαν ολότελα ανυστερόβουλη διερεύνηση, που πηγάζει από τον πόθο της καθαρής επιστημονικής γνώσης, είνε στο βαθύτατο βάθος του ριζωμένο στην ανταγωνιστική τάση, που θέλει ή να δικαιώσει ή να αρνηθεί εκείνο, που υπάρχει σήμερα. Απάνω σ' αυτή την ανταγωνιστική τάση, γεννιέται από τη μια μεριά το κριτικό ιστορικό πνέμα, που ζητάει να εξακριβώσει την ιστορική πραγματικότητα, να διαπιστώσει, σαν να πούμε, μιαν αδιαφιλονίκητη ιστορική πραγματικότητα, ανάλογη με τη φυσική πραγματικότητα και από την άλλη μεριά η άρνηση της αντικειμενικής αυτής ιστορικής πραγματικότητας, θεωρία πως κάθε αναπαράσταση της ιστορικής πραγματικότητας είνε μια υποκειμενική δημιουργία, μια σύνθεση, που πηγάζει από το πρίσμα της υποκειμενικής συνείδησης του ερευνητή και πως έτσι και πρέπει να είνε. Γιατί ο ιστορικός κόσμος είνε κόσμος πνεματικός. Το πνέμα δεν ξαναπλάθεται, δεν ξαναπαρασταίνεται και δεν απολιθώνεται σαν τη φυσική πραγματικότητα. Το πολύ πολύ μπορούμε να ξαναζήσουμε μιαν ιστορική κατάσταση μέσα στη συνείδησή μας και με τα δεδομένα της συνείδησής μας. Κάθε ξαναζήσιμο των περασμένων είνε υποκειμενικό.

Ο ιστορικός αντικειμενισμός και ο ιστορικός υποκειμενισμός είνε οι δύο αντιθέσεις, που έχουν το αντίστοιχό τους και σε ανάλογες θεωρίες και για τη φυσική ακόμη πραγματικότητα.

Από τον ίδιο βασικόν ανταγωνισμό πηγάζει από τη μια μεριά μια νέα αντίληψη για το ιστορικό γίγνεσθαι, για την ιστορική ανέλιξη την αιτιοκρατημένη, που θεωρεί το κάθε νέο της κάθε ιστορικής στιγμής δημιούργημα από αντικειμενικούς όρους, που προϋπάρχουν, η αντίληψη για μιαν αυστηρήν ιστορικήν αλληλοεξάρτηση και αιτιοκρατία. Και από την άλλη μεριά γεννιέται η αντίληψη, πως κάθε ιστορική στιγμή είνε πρωτόγενη, πρωτόφαντη και πηγαία. Το ιστορικό γίγνεσθαι το δημιουργούνε παράγοντες ολότελα νέοι σε κάθε στιγμή, οι μεγάλες προσωπικότητες ή η επιφοίτηση μιας αναιτιακής πνεματικότητας με τις πιο ποικίλες μορφές.

Και η αντίθεση αυτή έχει το αντίστοιχό της στις θεωρίες που από τη μια πλευρά δέχουνται την αιτιοκρατημένη ανέλιξη του φυσικού κόσμου και του ανόργανου και του οργανικού και του ανθρώπου και από την άλλη πλευρά προσπαθούν ν' αποδείξουνε πως τουλάχιστον ο οργανικός κόσμος και τα φανερώματά του, τα φυτικά και ζωικά είδη και ο άνθρωπος, είνε δημιουργήματα από μιαν αστάθμητην υπερφυσικήν επέμβασι, ή από μιαν αιτιότητα τελεολογική, που πηγάζει όξω από τον κόσμο το φυσικό.

Και τέλος στον ίδιο βασικόν ανταγωνισμό ανάγεται και η αντίθεση, που παρουσιάζεται ανάμεσα στην τάση να αναζητηθούνε μέσα στα πολυποίκιλα και απειροπληθή φαινόμενα της ιστορικής ζωής τα στοιχεία για μιαν ιστορική σύνθεση και την τάση να θεωρηθεί το κάθε ιστορικό φανέρωμα σαν μια πραγματικότητα εντελώς ιδιότυπη και μια φορά δοσμένη που δεν επιδέχεται καμμιάν υπαγωγή σε σύνθεση.

Αύριο το Β' Μέρος