Το πρωί της 17ης Αυγούστου του 2017, μια λάμψη στον ουρανό σηματοδότησε τη νέα εποχή στην οποία έμπαινε η αστρονομία. Η στιγμιαία έκρηξη ακτίνων γάμμα, που ανίχνευσε το διαστημικό τηλεσκόπιο «Φέρμι», προήλθε από τη συγχώνευση σε κάποιο μακρινό γαλαξία, δύο αστέρων νετρονίων (πολύ πυκνών ουράνιων σωμάτων που προκύπτουν όταν μεγάλα άστρα καταρρεύσουν και «πεθάνουν»). Αλλά η συγχώνευση δεν προκάλεσε μόνο εκπομπή ακτίνων γάμμα. Δευτερόλεπτα μετά την ανίχνευση από το «Φέρμι», όπως η βροντή μετά τον κεραυνό, κυματισμοί στο χωροχρόνο πέρασαν και ανιχνεύτηκαν με τη σειρά τους, μέσα από δύο ειδικές εγκαταστάσεις: Το παρατηρητήριο LIGO στις ΗΠΑ και το - ανάλογο με αυτό - Virgo στην Ιταλία. Αυτοί οι κυματισμοί είναι γνωστοί ως βαρυτικά κύματα και η ανίχνευσή τους είναι περισσότερο σαν να τους «ακούς», παρά να τους βλέπεις. Με βάση τους χρόνους άφιξης των κυμάτων και την ισχύ τους, οι αστρονόμοι εντόπισαν την πηγή τους σε ένα γαλαξία 130 εκατομμύρια έτη φωτός μακριά από τη Γη.

Σύντομα, χιλιάδες επιστήμονες σε όλο τον κόσμο κινητοποιήθηκαν για να πραγματοποιήσουν μια συντονισμένη μελέτη των φαινομένων μετά τη συγχώνευση, καλύπτοντας ολόκληρο το ηλεκτρομαγνητικό φάσμα, την περιοχή των συχνοτήτων από τις ακτίνες γάμμα, έως το ορατό φως και τα ραδιοκύματα. Η προσπάθεια άξιζε τον κόπο. Οι παρατηρήσεις αποκάλυψαν ότι η συγχώνευση είχε παράξει τεράστιες ποσότητες χημικών στοιχείων βαρύτερων από το σίδηρο, επιβεβαιώνοντας τη θεωρία ότι οι συγκρούσεις αστέρων νετρονίων είναι η κύρια πηγή σχηματισμού του χρυσού και άλλων πολύτιμων και μη πολύτιμων βαρέων μετάλλων στο σύμπαν. Καθώς θα ανιχνεύονται και θα μελετώνται περισσότερες τέτοιες συγχωνεύσεις, η συλλογική παρατήρησή τους θα μπορούσε να αποκαλύψει πολλά για το τι συμβαίνει στο εσωτερικό των αστέρων νετρονίων, σωμάτων σε μέγεθος μιας πόλης, αλλά τόσο πυκνών, που βρίσκονται στα πρόθυρα να καταρρεύσουν σε μαύρες τρύπες.

Το αποτέλεσμα για την επιστήμη από την πρώτη συγχώνευση αστέρων νετρονίων που παρατηρήθηκε από τους αστρονόμους, αν και εντυπωσιακό, θα μπορούσε να είναι ακόμη μεγαλύτερο. Το παρατηρητήριο IceCube στην Ανταρκτική παρακολουθούσε για τυχόν εμφάνιση ροής νετρίνων, ως αποτέλεσμα της συγχώνευσης, αλλά δεν εντόπισε τίποτα, πιθανότατα επειδή αυτά τα σωματίδια εκπέμφθηκαν σε μορφή ακτίνας με κατεύθυνση, στην οποία δεν βρισκόταν η Γη. Αν η ανίχνευση φωτός και βαρυτικών κυμάτων από τη συγχώνευση μοιάζει με το να τη βλέπεις και να την ακούς, η ανίχνευση νετρίνων θα ήταν σα να τη «γεύεσαι».

Οι ερευνητές ονομάζουν αυτή τη συντονισμένη προσέγγιση «πολυαγγελιοφόρα» αστρονομία, με αγγελιοφόρους την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, τα βαρυτικά κύματα και τα υποατομικά σωματίδια. Η πρώτη εφαρμογή της έγινε το 1987, όταν οι αστρονόμοι είδαν και «γεύτηκαν» νετρίνα από την έκρηξη υπερκαινοφανούς αστέρα (σουπερνόβα) σε έναν από τους μικρούς συνοδούς γαλαξίες του Γαλαξία μας. Ομως, δεν μπορούσαν να «στήσουν αυτί» και στα βαρυτικά κύματα, όπως μπορούν από πέρσι, χάρη στο LIGO και το Virgo. Η «πολυαγγελιοφόρα» αστρονομία είναι από πολλές πλευρές η πραγματοποίηση ενός από τα πιο ξέφρενα όνειρα των αστρονόμων, έστω και αν χρειάζεται την επεξεργασία ενός εφιαλτικού όγκου αστρονομικών δεδομένων προερχόμενων από πολλά διαφορετικά αστεροσκοπεία.

«Χρειάζεται να σκεφτούμε καλύτερα πώς το κάνουμε αυτό, επειδή ίσως σύντομα να παρατηρούμε φαινόμενα όπως αυτή η συγχώνευση μια φορά το μήνα, ή ακόμη και κάθε βδομάδα», λέει η Βίκυ Καλογερά, αστρονόμος του Πανεπιστημίου Νορθγουέστερν και διακεκριμένο μέλος της επιστημονικής ομάδας του LIGO. Ηδη το παρατηρητήριο IceCube πυροδότησε άλλη μια καμπάνια εκ των υστέρων πολυαγγελιοφόρας παρατήρησης, αυτή τη φορά για τη μελέτη της προέλευσης ενός υψηλής ενέργειας νετρίνου που ανιχνεύτηκε στις 22 Σεπτέμβρη του 2017. Αυτή η προσπάθεια τελικά εντόπισε την πηγή εκπομπής του νετρίνου στο δίσκο συντριμμιών που περιφέρεται γύρω από μια υπερμεγέθη μαύρη τρύπα στο κέντρο ενός γαλαξία, που απέχει περισσότερο από ένα δισεκατομμύριο έτη φωτός. Η ανακάλυψη αυτή ενισχύει την πιθανότητα τέτοιοι ενεργοί γαλαξιακοί πυρήνες να είναι οι πηγές των υψηλότερης ενέργειας νετρίνων και κοσμικών ακτίνων που διατρέχουν το σύμπαν. Η πηγή των κοσμικών ακτίνων παραμένει ένα μυστήριο για την αστρονομία επί περισσότερο από έναν αιώνα.

Υπάρχουν ήδη αρκετά μικρότερα τηλεσκόπια που έχουν αναλάβει σε μόνιμη βάση να διερευνούν συναγερμούς από το LIGO, το Virgo και το IceCube. Αλλά οι δυνατότητές τους ωχριούν μπροστά σε εκείνες του πολυαναμενόμενου τηλεσκοπίου LSST, με κάτοπτρο διαμέτρου 8,4 μέτρων, που θα αρχίσει να παρατηρεί τον ουρανό για μια δεκαετία, αρχίζοντας από το 2022. Το LSST, εγκατεστημένο σε μια χιλιάνικη βουνοκορφή, θα είναι ο πανόπτης του ουρανού, καταγράφοντας συνολικά την εικόνα του σε λίγες μόλις νύχτες κάθε φορά και θα μπορεί να διερευνά με λεπτομέρεια το οπτικό μέρος φαινομένων, που θα ανιχνεύουν το LIGO, το Virgo και το IceCube.

Στους μακρινούς γαλαξίες, εκεί όπου συγχωνεύονται αστέρες νετρονίων, ο χρυσός παράγεται κατά εκατομμύρια τόνους, κάνοντάς τον πολύ κοινό και αδιάφορο. Στη Γη, όπου ο χρυσός είναι λιγοστός, τα εκμεταλλευτικά κοινωνικοοικονομικά συστήματα, στα οποία τα προϊόντα λογίζονται κατά κύριο λόγο ως εμπορεύματα ή χρησιμοποιούνται και ως τέτοια, του έδιναν πάντα μεγάλη οικονομική αξία. Κι αυτό, παρότι η αξία χρήσης του χρυσού είναι μάλλον μικρή (χρησιμοποιείται για κοσμήματα επειδή λάμπει και δεν σκουριάζει, στις επαφές ηλεκτρονικών εξαρτημάτων, στην οδοντιατρική, στην κατασκευή χρωματιστών γυαλιών κ.α.).

Οι σύγχρονοι φτωχοδιάβολοι χρυσοθήρες δεν ψάχνουν πια για χρυσάφι στα ρυάκια και τα ποτάμια της «άγριας Δύσης», αλλά σε μέρη όπως το τροπικό δάσος του Περού. Μετά από τους κονκισταδόρες, ο τόπος των Ινκας λεηλατείται και πάλι, αυτήν τη φορά από τους ίδιους τους επιγόνους, στους οποίους ο καπιταλισμός πρόσφερε φτώχεια και δυστυχία, από τις οποίες προσπαθούν να ξεφύγουν. Οταν η τιμή του χρυσού έφτασε τα 1.000 δολάρια η ουγγιά, η χρυσοθηρία φάνηκε ως λύση, έστω κι αν τα χώματα της περιοχής είναι σχετικά φτωχά σε χρυσό και οι μεσάζοντες παίρνουν σημαντικό μερίδιο από τα ψήγματα που ανακαλύπτονται.

Η καταστροφή συνεχίζεται παρά τις προσπάθειες των κυβερνήσεων - διαχειριστών του σάπιου συστήματος. Το 2012, η κυβέρνηση του Περού ανακοίνωσε σειρά περιορισμών και αστυνομικού χαρακτήρα μέτρων για να προστατευτεί από τους ...παράνομους χρυσοθήρες η περιοχή Madre de Dios, που χαρακτηρίζεται από τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα στη χώρα. Κι όμως, τέσσερα χρόνια αργότερα, η κατεστραμμένη από τους χρυσοθήρες περιοχή του τροπικού δάσους έχει αυξηθεί κατά 40% και επεκτάθηκε τουλάχιστον σε έναν από τους δύο εθνικούς δρυμούς στην περιοχή.

Η εξόρυξη γίνεται με χρήση υδραργύρου, τοξικού χημικού στοιχείου, που μπορεί να εισχωρήσει στο έδαφος ή να περάσει στην ατμόσφαιρα, όταν καίγονται τμήματα του δάσους για να επεκταθεί η αναζήτηση για χρυσό. Το «καθάρισμα» της περιοχής από βλάστηση πραγματοποιείται και με τεράστια μηχανήματα αποψίλωσης. Το τελικό αποτέλεσμα είναι αυτό που φαίνεται στη φωτογραφία.

Βεβαίως, ο χρόνος θα δείξει αν το ενδιαφέρον που εκφράζεται από ορισμένες πλευρές για την καταστροφή μέρους του τροπικού δάσους του Περού εξαιτίας της παράνομης χρυσοθηρίας κρύβει και βαθύτερες στοχεύσεις, όπως π.χ. την τοποθέτηση στην περιοχή κάποιου εξορυκτικού μονοπωλίου, ώστε «να βάλει τάξη» διώχνοντας τους φτωχοδιάβολους και να εκμεταλλευτεί το χρυσό της περιοχής νόμιμα, χρησιμοποιώντας όχι υδράργυρο για την εξόρυξή του, αλλά ...κυανιούχα άλατα.