Η προβεβλημένη θέση της επιστήμης στο σημερινό κόσμο γίνεται αφορμή, για να πλασάρονται συχνά κάθε λογής αντιεπιστημονικές έως και σκοταδιστικές αντιλήψεις υπό το μανδύα της. Ψευδοεπιστήμες, «επιστημονικές» θεωρίες ή και απλώς κουραφέξαλα παρουσιάζονται έντεχνα από επιτήδειους ιδιώτες ή τους μηχανισμούς των καπιταλιστικών κρατών, που αξιοποιούν την ψυχολογία των μαζών και φτάνουν να διαδοθούν μερικές φορές σε σημείο που η αλήθεια να μειοψηφεί στις γνώμες των ανθρώπων που δεν έχουν επιστημονική κατάρτιση. Μερικές φορές, η ψευδοεπιστήμη προέρχεται ακόμη και από τους κόλπους της ίδιας της επιστημονικής κοινότητας, με συνήθεις αιτίες, την πρόσκτηση κάποιων ερευνητικών κονδυλίων και την απόκτηση φήμης.

Ο μεγάλος εκλαϊκευτής της επιστήμης, αστρονόμος Καρλ Σαγκάν, είχε περιγράψει στο βιβλίο του «Ο στοιχειωμένος από δαίμονες κόσμος» μια σειρά από εργαλεία σκέψης που μπορούν να βοηθήσουν τον καθένα να διακρίνει την επιστημονικότητα ή μη των διάφορων ισχυρισμών. Εμείς εδώ θα παρουσιάσουμε δέκα ερωτήματα που θέτει κατ' ανάλογο τρόπο ο Μάικλ Σέρμερ, συγγραφέας του βιβλίου «Τα όρια της επιστήμης» και εκδότης του περιοδικού «Σκεπτικιστής».

Φυσικά, δεν πρόκειται για κάποιο τυφλοσούρτη, αλλά για μια κωδικοποίηση χρήσιμων ερωτημάτων. Αν δε χρησιμοποιηθεί σωστά ή χρησιμοποιηθεί εκτός του πεδίου για το οποίο προορίζεται μπορεί να οδηγήσει σε λάθος συμπεράσματα. Η επιστημονική μέθοδος δεν κατακτάται με την ανάγνωση ενός δημοσιεύματος. Και για όσους την έχουν κατακτημένη απαιτεί εκτός από ανοιχτό μυαλό και διαρκή επαγρύπνηση, ιδίως όταν εφαρμόζεται από το ίδιο το άτομο που την αξιολογεί. Επιπλέον, η έλλειψη επιστημονικής κοσμοθεωρίας, ή η υιοθέτηση μη επιστημονικών κοσμοθεωριών, βάζει συχνά από το παράθυρο κάθε λογής αντιεπιστημονισμό, ακόμα και στη σκέψη μεγάλων επιστημόνων.

1. Πόσο αξιόπιστη είναι η πηγή του ισχυρισμού;

Οι ψευδοεπιστήμονες εμφανίζονται συνήθως αρκετά αξιόπιστοι, αλλά όταν τα γεγονότα που παραθέτουν εξεταστούν λεπτομερώς, διαπιστώνεται ότι είναι παραμορφωμένα, εκτός θέματος ακόμη και κατασκευασμένα. Βέβαια, όλοι κάνουν λάθη. Το ερώτημα είναι αν τα δεδομένα και οι ερμηνείες τους δείχνουν σημάδια σκόπιμης παραποίησης. Οταν μια ανεξάρτητη επιτροπή εξέτασε την πιθανή παραποίηση των σημειώσεών του από τον ίδιο τον νομπελίστα Ντ. Μπάλτιμορ, αποκαλύφθηκε ένας εκπληκτικός αριθμός από λάθη. Ομως ο Μπάλτιμορ απαλλάχτηκε γιατί τα εργαστηριακά του λάθη ήταν τυχαία και δεν εξυπηρετούσαν κάποιο συγκεκριμένο σκοπό.

2. Διατυπώνει συχνά αυτή η πηγή ανάλογους ισχυρισμούς;

Οι ψευδοεπιστήμονες συνηθίζουν να πηγαίνουν πέρα από τα γεγονότα. Π.χ. οι «γεωλόγοι του κατακλυσμού» (που πιστεύουν ότι η πλημμύρα του Νώε ευθύνεται για πολλούς από τους σημερινούς γεωλογικούς σχηματισμούς!) δε φέρνουν ποτέ κάποια απόδειξη για τους εξωπραγματικούς τους ισχυρισμούς. Βέβαια, μερικοί μεγάλοι διανοητές προχωρούν συχνά σε τραβηγμένες υποθέσεις. Αν, όμως, στο παρελθόν ανάλογες υποθέσεις τους έχουν αποδειχτεί βάσιμες, τότε η επιστημονική κοινότητα τους ακούει με προσοχή, έστω κι αν απορρίπτει κάποιους από τους ισχυρισμούς τους.

3. Εχουν οι ισχυρισμοί επιβεβαίωση από άλλη πηγή;

Συνήθως, οι ψευδοεπιστήμονες υποστηρίζουν πράγματα που δεν επιβεβαιώνονται ή επιβεβαιώνονται μόνο από πηγές μέσα σε έναν κύκλο με τα ίδια πιστεύω. Ποιος ελέγχει τους ισχυρισμούς και ποιος ελέγχει τους ελεγκτές; Το μεγαλύτερο πρόβλημα με το ζήτημα της ψυχρής σύντηξης δεν ήταν ότι οι Πονς Φλάισμαν έκαναν λάθος. Ηταν ότι ανακοίνωσαν τη θεαματική τους ανακάλυψη σε συνέντευξη Τύπου, πριν άλλα εργαστήρια μπορέσουν να την επιβεβαιώσουν. Ακόμα χειρότερα, όταν αποδείχτηκε αδύνατο να αναπαραχθούν τα εργαστηριακά τους αποτελέσματα συνέχισαν να διατείνονται ότι ήταν σωστά. Η ανεξάρτητη επιβεβαίωση είναι απαραίτητη για την επιστημονική έρευνα.

4. Πώς «δένει» ο ισχυρισμός με τα όσα ξέραμε μέχρι σήμερα για το πώς λειτουργεί ο κόσμος;

Ενας εξαιρετικός ισχυρισμός πρέπει να τεθεί μέσα στο μεγαλύτερο πλαίσιο, για να δει κανείς αν ταιριάζει. Οταν κάποιοι ισχυρίζονται ότι οι αιγυπτιακές πυραμίδες κατασκευάστηκαν από κάποια άγνωστη προοδευμένη φυλή, δεν παρουσιάζουν κανένα πλαίσιο γι' αυτό τον πολιτισμό. Πού είναι τα καθημερινά αντικείμενα των ανθρώπων αυτής της φυλής; Πού είναι τα χειροτεχνήματά τους, τα όπλα τους, τα ρούχα τους, τα εργαλεία ακόμη και τα σκουπίδια τους; Η αρχαιολογία δε λειτουργεί μ' αυτόν τον τρόπο.

5. Προσπάθησε κανείς να αποδείξει ότι ο ισχυρισμός είναι λαθεμένος ή υπάρχουν μόνο αποδείξεις που τον υποστηρίζουν;

Είναι διαπιστωμένο ότι υπάρχει μια τάση να αναζητούμε αποδείξεις επιβεβαίωσης ενός ισχυρισμού και να αγνοούμε τις αποδείξεις που τον αρνούνται. Επειδή αυτή η μεροληψία είναι βαθιά και πολλές φορές διαπιστωμένη, ο έλεγχος, ο επανέλεγχος, οι επιβεβαιώσεις, η αναπαραγωγή των αποτελεσμάτων και ειδικά οι προσπάθειες απόδειξης του εναντίου είναι κρίσιμης σημασίας για την επιστημονική τεκμηρίωση.

6. Επικρατούν τα στοιχεία που δηλώνουν συμφωνία με το συμπέρασμα του ισχυριζόμενου ή με κάποιο άλλο συμπέρασμα;

Η θεωρία της εξέλιξης, για παράδειγμα, αποδεικνύεται μέσα από τη σύγκλιση ενδείξεων, στοιχείων και πειστηρίων από μια σειρά ανεξάρτητες γραμμές έρευνας. Κανένα απολίθωμα δε γράφει πάνω του «εξέλιξη». Ομως, δεκάδες χιλιάδες μικρά αποδεικτικά στοιχεία υποστηρίζουν τη θεωρία της εξέλιξης της ζωής. Οι οπαδοί της Δημιουργίας βολικά αγνοούν αυτή τη συρροή στοιχείων, επικεντρώνοντας σε επουσιώδεις ανωμαλίες ή φαινόμενα που δεν έχουν εξηγηθεί ακόμα.

7. Εφαρμόζει ο ισχυριζόμενος τους αποδεδειγμένους κανόνες λογικής και τα ερευνητικά εργαλεία, ή τα έχει εγκαταλείψει υπέρ άλλων που οδηγούν στο επιθυμητό γι' αυτόν αποτέλεσμα;

Μια σαφής διαφορά ανάμεσα στους επιστήμονες του προγράμματος Ερευνας για Εξωγήινη Νοημοσύνη (SETI) και τους κάθε λογής ουφολόγους είναι ότι οι πρώτοι ξεκινούν με την υπόθεση ότι δεν υπάρχει εξωγήινη νοημοσύνη και πρέπει να βρουν αποδείξεις για την ύπαρξή της πριν διατυπώσουν βαρυσήμαντους ισχυρισμούς ότι δεν είμαστε μόνοι στο σύμπαν. Οι ουφολόγοι, αντίθετα, ξεκινούν από το ότι υπάρχουν νοήμονες εξωγήινοι, που μάλιστα μας έχουν επισκεφτεί και στη συνέχεια εφαρμόζουν αμφισβητούμενες τεχνικές για να υποστηρίξουν αυτό το πιστεύω, όπως η ανάδρομη ύπνωση (μνήμες απαγωγής από εξωγήινους), θεωρίες συνωμοσίας (οι κυβερνήσεις αποκρύπτουν τις επαφές με εξωγήινους), χαμηλής ποιότητας φωτογραφίες και βίντεο ιπτάμενων δίσκων κτλ.

8. Προσφέρει ο ισχυριζόμενος κάποια ερμηνεία για τα παρατηρούμενα φαινόμενα ή απλώς αρνείται την υπάρχουσα εξήγηση;

Πρόκειται για τη γνωστή τακτική της κριτικής του αντιπάλου χωρίς να δηλώνεις ποτέ τι υποστηρίζεις, ώστε να αποφεύγεις την κριτική. Ετσι, για παράδειγμα, οι οπαδοί της Δημιουργίας δε δίνουν καμιά εξήγηση για την εμφάνιση της ζωής εκτός από το «επιχείρημα»: «τη δημιούργησε ο Θεός».

9. Αν ο ισχυριζόμενος προσφέρει μια νέα εξήγηση, αυτή ερμηνεύει όσα φαινόμενα ερμήνευε η μέχρι τώρα κυρίαρχη επιστημονική εξήγηση;

Μερικοί στις ΗΠΑ πιστεύουν ότι το Εϊτζ δεν προκαλείται από τον ιό HIV, αλλά από τον έκλυτο τρόπο ζωής κάποιων ανθρώπων. Ωστόσο, αυτή η θεωρία δεν εξηγεί κανένα από τα φαινόμενα που εξηγεί η θεωρία για τον ιό HIV. Βεβαίως, για να μπορέσουν να υποστηρίξουν την άποψή τους, οι άνθρωποι αυτοί προτιμούν να αγνοούν την έντονη συσχέτιση ανάμεσα στην αύξηση του Εϊτζ μεταξύ των αιμοφιλικών, από τότε που έγινε λόγω (εγκληματικής;) αμέλειας η εισαγωγή του ιού HIV στις τράπεζες αίματος.

10. Μήπως είναι τα προσωπικά πιστεύω και προκαταλήψεις του ισχυριζόμενου εκείνα που οδηγούν στα συμπεράσματα ή τα συμπεράσματα οδηγούν στα πιστεύω;

Ολοι οι επιστήμονες έχουν κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις που μπορούν να επηρεάσουν την ερμηνεία των δεδομένων. Συνήθως, κατά τη διαδικασία της εξέτασης των επιστημονικών δημοσιεύσεων από επιστήμονες του συγκεκριμένου κλάδου, αυτές οι προκαταλήψεις και τα πιστεύω αφαιρούνται, αλλιώς η δημοσίευση απορρίπτεται. Βέβαια, όταν πρόκειται για τα κυρίαρχα πιστεύω, δηλαδή αυτά που έχουν κι οι ίδιοι, παρά την καλή τους πρόθεση οι επιστήμονες μπορεί να μην μπορέσουν καν να τα διακρίνουν μέσα στην εργασία του συναδέλφου τους.