Οι πρώτοι πολιτικοί εξόριστοι στάλθηκαν στον Αη Στράτη τη δεκαετία του 1920, σχεδόν ταυτόχρονα με την ίδρυση του ΚΚΕ (ΣΕΚΕ) και ήταν κατά κύριο λόγο εργάτες και συνδικαλιστικά στελέχη, μέλη και στελέχη του Κόμματος. Η δικτατορία του Πάγκαλου αυξάνει τον αριθμό των εξορίστων, ενώ ο Βενιζέλος με το «Ιδιώνυμο» θεσμοθετεί τις εξορίες. Στη δικτατορία του Μεταξά, οι πολιτικοί εξόριστοι στον Αη Στράτη ξεπερνούν τους 250. Παραδίδονται στους ναζί και παρά την προσπάθεια εξόντωσής τους με πείνα, στις 17 Ιούνη του 1943, με καΐκι του ΕΛΑΝ οι εξόριστοι περνούν στην Ελεύθερη Ελλάδα! Ο Αη Στράτης πλημμυρίζει και πάλι από εξόριστους από το 1946 έως και το 1949 (5.000 άντρες και 500 γυναίκες). Από το 1950 έως και το 1962 είναι η τρίτη περίοδος ενεργοποίησης του στρατοπέδου. Αρχικά μεταφέρθηκαν εκεί 1.800 «αμετανόητοι» από τη Μακρόνησο. Αριθμός που αυξάνεται ραγδαία για να φτάσει στους 4.500 πολιτικούς εξόριστους. Το στρατόπεδο κλείνει οριστικά το 1962. Υπολογίζεται ότι στην Ιστορία του στρατοπέδου πάνω από 10.000 άντρες, γυναίκες και μικρά παιδιά εξορίστηκαν εκεί.

Ξεχωριστή στιγμή της Ιστορίας των εξορίστων του Αη Στράτη είναι η μάχη με την πείνα στη διάρκεια της Κατοχής. Κατά την κατάληψη της Ελλάδας από τα γερμανικά ναζιστικά στρατεύματα, το αστικό κράτος όχι μόνο δεν ελευθέρωσε τους πολιτικούς κρατούμενους, αλλά τους μεταβίβασε με πρωτόκολλο στις νέες αρχές κατοχής. Η κράτησή τους συνέχισε να βρίσκεται στην ευθύνη των ελληνικών αρχών με τη βοήθεια και των κατοχικών. Οι εξόριστοι του Αη Στράτη συνέχισαν να κρατούνται από την Ελληνική Χωροφυλακή, η οποία δεν περιορίστηκε μόνο στη φύλαξή τους, αλλά ενέτεινε τις προσπάθειες να τους κάμψει, να τους οδηγήσει στην υπογραφή δηλώσεων μετανοίας - αποκήρυξης του ΚΚΕ. Μάλιστα, στον Αη Στράτη την περίοδο των γεγονότων υπήρχε μόνο Ελληνική Χωροφυλακή, η οποία βοηθήθηκε και από τους παπάδες του νησιού.

Συγκλονιστικά είναι τα στοιχεία που καταγράφονται στο βιβλίο του εξόριστου στο νησί Γιώργη Καζάκου «Αη Στράτης», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»: Το χειμώνα του 1941- 42 πείνα και θανάτους από πείνα γνώρισε όλη η χώρα - κυρίως η Αθήνα. Αυτό είχε τραγικές επιπτώσεις και στους πολιτικούς κρατούμενους, οι οποίοι οδηγήθηκαν σε μόνιμο υποσιτισμό, παρά τις προσπάθειες για βοήθεια και λαϊκή αλληλεγγύη. Πολύ δύσκολα πέρασαν οι φυλακισμένοι στην Ακροναυπλία, οι εξόριστοι της Ανάφης και αλλού.

Η περίπτωση του Αη Στράτη διαφέρει, γιατί εκεί δεν υπήρχε έλλειψη τροφίμων. Οι ίδιοι οι εξόριστοι εκείνη τη χρονιά, όπως και τις προηγούμενες, είχαν παράξει τρόφιμα σε επάρκεια με δικά τους μέσα. Η Χωροφυλακή με δόλο τούς αφαίρεσε τα τρόφιμα, τάζοντάς τους ότι θα τους ελευθέρωνε και στη συνέχεια τους εξανάγκασε με τη βία στην πείνα. Η πείνα και οι δεκάδες θάνατοι υπήρξαν αποτέλεσμα ενός οργανωμένου βασανιστηρίου, στο οποίο οι εναπομείνασες ελληνικές κρατικές αρχές (Χωροφυλακή, Ασφάλεια) υπέβαλαν τους πολιτικούς κρατούμενους - υποχρεωτική ασιτία - προκειμένου να υπογράψουν «δηλώσεις μετανοίας», δηλαδή να αποκηρύξουν το ΚΚΕ. Για το σκοπό αυτό, σύντομα τους περιόρισαν σε ένα μεγάλο θάλαμο και απαγόρευσαν την έξοδο από αυτόν. Με τα ελάχιστα τρόφιμα που είχαν εκεί και δίχως καυσόξυλα, λίγο - λίγο εξαντλούνταν και πέθαιναν από την πείνα. Η ταφή των νεκρών ήταν άλλο ένα μαρτύριο, από ανθρώπους που δεν μπορούσαν να κρατηθούν καν στα πόδια τους. Οι μυστικές έξοδοι τη νύχτα 1-2 ατόμων για να εξασφαλίσουν ελάχιστα τρόφιμα ήταν ολόκληρη περιπέτεια, άλλοι δολοφονήθηκαν στην προσπάθειά να μαζέψουν λίγα χόρτα.

Οι πολιτικοί κρατούμενοι τελικά βγήκαν νικητές, αφήνοντας πίσω ηρωικούς νεκρούς λόγω της καταναγκαστικής ασιτίας, όμως στη μεγάλη τους πλειοψηφία δεν υποχώρησαν - δεν υπέγραψαν «δηλώσεις μετανοίας».

Για την ίδια περίοδο γράφει σχετικά ο Κώστας Μπόσης (Πουρνάρας): «Το '41-'42 ήταν άλλος χειμώνας. Απ' τις πρώτες μέρες άρχισαν τα ζώα να ψοφάνε. Πρόβατα, βόδια, άλογα, γαϊδούρια. Γέμισαν οι ρεματιές και τότε έγινε η έξοδος του Μεσολογγιού. Οσοι σάλευαν, έτρεξαν. Τραβούσανε ψοφίμια απ' τα πόδια, τα σέρνανε πάνω στο χιόνι κρυφά τη νύχτα και τα φέρνανε στην ομάδα. Ετσι η πρώτη βδομάδα του Γενάρη πέρασε με ψοφίμια. Στις 8 του μήνα, πάθαμε εκείνο που φοβόμαστε: γενική δηλητηρίαση. Η ζωή μας είναι κόλαση. Ο χάρος τριγυρίζει το "Θάλαμο"». Ομως, «στις 27 Φλεβάρη η πολιορκία έσπασε. Τριάντα τρεις σύντροφοι (νεκροί) ήταν ο απολογισμός της μάχης. Το Κόμμα κέρδισε κι άλλη μια μεγάλη νίκη» (στο βιβλίο του με τίτλο «Αη Στράτης. Η μάχη της πείνας των πολιτικών εξορίστων στα 1941», που εκδόθηκε από το Εκδοτικό Τμήμα της ΚΕ του ΚΚΕ τον Μάρτη του 1947).

Στη διάρκεια του ταξιδιού προς τον Αη Στράτη, πάνω στο πλοίο, θα λειτουργεί έκθεση υλικών από το αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ. Θα προβληθεί, επίσης, το ντοκιμαντέρ του Λεωνίδα Βαρδαρού «Τόποι πολιτικής εξορίας και ιστορικής μνήμης».

Κινηματογραφημένο αρχειακό υλικό, σημερινές εικόνες των ιστορικών τόπων, αποσπάσματα από προσωπικές γραπτές μαρτυρίες, προσωπικές αφηγήσεις από αγωνιστές, εργαζόμενους, ανθρώπους της Τέχνης, μπροστά στο φακό, συνθέτουν το υλικό του ντοκιμαντέρ.

Το Νοέμβρη του 1950, ο Γιάννης Ρίτσος γράφει το ποίημα «Γράμμα στον Ζολιό - Κιουρί», που ξεκινά με τη φράση «Αγαπημένε μου Ζολιό, σου γράφω από τον Αη Στράτη». Παραθέτουμε ένα απόσπασμα:

«(...) Βρισκόμαστε δω πέρα, κάπου τρεις χιλιάδες

άνθρωποι απλοί, δουλευτάδες, γραμματιζούμενοι

με μια τρύπια κουβέρτα στον ώμο μας

μ' ένα κρεμμύδι, πέντε ελιές κ' ένα ξεροκόμματο φως στο ταγάρι μας

άνθρωποι απλοί σαν τα δέντρα μπροστά στον ήλιο

άνθρωποι που δεν έχουμε άλλο κρίμα στο λαιμό μας

εξόν μονάχα που αγαπάμε όπως και συ

τη λευτεριά και την ειρήνη.

(...) Ζολιό, πες και στους άλλους αδελφούς μας

στον Ερεμπουργκ, στον Αραγκόν και στο Νερούντα,

στον Ελυάρ, στον Πικασσό και σ' όλα μας τ' αδέρφια

πως είμαστε δω πέρα τρεις χιλιάδες εξόριστοι

όχι για τίποτ' άλλο, αδέρφια μου,

παρά μονάχα, να, γιατί και 'μεις όπως και 'σεις

σηκώνουμε στη ράχη μας ένα αγκωνάρι απ' το καμένο σπίτι μας

να χτίσουμε για κείνους που θα 'ρθούν ένα καινούργιο σπίτι με πολλά παράθυρα

πολλά φαρδιά παράθυρα προς την ανατολή

να μη νυχτώνει από νωρίς η καρδιά των μανάδων

να μην κοιμούνται κάθε βράδυ τα παιδιά δίπλα στο θάνατο.

Και πού θα πάει, Ζολιό; - θα λιώσουμε μια μέρα τις οβίδες

να φτιάξουμε σφυριά κι αλέτρια και μπαλκόνια και φτερά

κ' ένα άγαλμα Αφτερης Χαράς στη στάση, εκεί, των λεωφορείων, στη φτωχογειτονιά μας

στη γειτονιά μας που θα μερμηγκιάζει απ' τα γιαπιά

κάτου απ' τ' ασίγαστο χωνί του χεροδύναμου μεγάφωνου των συνδικάτων

που όλο θα λέει, θα λέει σταράτα και με νούμερα

για τις τεράστιες καταχτήσεις των λαών στο πλάνο της ανοικοδόμησης

και θ' απαγγέλλει ποιήματα των νέων προλετάριων ποιητών

για το χαρούμενο έρωτα

για τους υδατοφράχτες

και για τον εξηλεκτρισμό του κόσμου.

Αχ, έτσι, αδέρφια μου, να μην υπάρχουν πια καμένα σπίτια

μα να 'ναι όλος ο κόσμος ένα σπίτι ασβεστωμένο με τη βούρτσα του ήλιου

κι αχ, έτσι, αδέρφια μου, τούτο το σπίτι να το συγυρνάει μονάχα

η μάνα μας η Λευτεριά κ' η πρωτοθυγατέρα της η Ειρήνη».

Την 1η Γενάρη του 1936 η εφημερίδα «Ανεξάρτητος» στην Αθήνα δίνει σ' ένα άρθρο της τον τίτλο «Με τους εξόριστους της Αθήνας εις τα νησιά του θανάτου - Μια ζωή φρίκης και ηρωισμού» και στον πλάγιο σημειώνει: «Του επανελθόντος εκ της εξορίας επιφανούς συγγραφέως και ποιητού κ. Κώστα Βάρναλη»

Αντιγράφουμε ένα απόσπασμα: «Μια μέρα ήρθε ο πατέρας του Τάκη του Κόντου. Γέρος 90 χρονώ. Ολόασπρος μ' ένα υπογένειο στυλ Ναπολέοντα του Γ΄ (μόδα της νεότητάς του, του 1870!). Ηρθε με μια μαύρη βελάδα και παναμά. Μισοκάθησε στο περβάζι ενός παραθυριού στο διπλανό μας κελλί κι ακουμπώντας τα δυο του χέρια στο ραβδί του έπιασε μια σιγανή κουβέντα με το γιο του τον Τάκη. Λες και δεν έτρεχε τίποτα το εξαιρετικό. Λες και δεν είχανε καιρούς και ζαμάνια να ιδωθούνε. Ούτε σχετλιασμοί, ούτε δάκρυα, ούτε αγκαλιάσματα. Είχε ο γέρος τη σεβάσμια αξιοπρέπεια των αρχαίων συγκλητικών στις ώρες της δυστυχίας. Ανθρωπος, που γνώρισε κι έπαθε πολλά στη μακρυόχρονη ζωή του, άνθρωπος, που είτανε κι αυτός στον καιρό του ...επαναστάτης ή καλύτερα ...αποστάτης. Τον είχε αφορίσει δω και πενήντα χρόνια ο πατριάρχης Ιωακείμ ο Γος. Γιατί; Γιατί ο γέρο-Κόντος είτανε τότε στα νιάτα του, επί τουρκοκρατίας δάσκαλος και τόλμησε να τα βάλει με το πατριαρχείο, αν και δάσκαλος! (...)

Οσοι δεν μπορούσανε ή δεν τολμούσανε να έρθουν οι ίδιοι να μας ιδούνε και να μας χαιρετήσουν, μας στέλνανε με άλλους προφορικά ή γραφτά σημειώματα. Πόσο μας συγκινούσαν όλα αυτά! Νιώθαμε, πως δεν είμαστε μοναχοί μας. Υπήρχαν άνθρωποι, που μας σκεφτότανε και μας συμπαθούσαν και μας φροντίζανε από μακριά. Αόρατοι. Αγνωστοι και γνωστοί (...)

Μιαν άλλη μέρα μάς ήρθε το ακόλουθο σημείωμα από τους μαθητές κάποιου ανώτερου δημόσιου σκολειού: "Μεγάλοι πνευματικοί ηγέτες και λοιποί αγωνιστές της τάξης μας Βάρναλη, Γληνέ, Κόντε κτλ. Ο βούρδουλας του χωροφύλακα μας αναγκάζει να σας σφίξουμε από μακριά τα χέρια. Οι νέοι όλοι είνε στο πλευρό σας".

Χαλάλι της η εξορία! Αυτή μάς έκανε πραγματικά "επικίνδυνους"!».

Επίσκεψη - προσκύνημα στον Αη Στράτη οργανώνει, για το Σάββατο 11 Ιούνη, η ΚΕ του ΚΚΕ. Η επίσκεψη γίνεται στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια του ΚΚΕ, με σκοπό να τιμηθεί η θυσία μελών του ΚΚΕ και άλλων αγωνιστών εξόριστων στο νησί.

Στην εκδήλωση θα μιλήσει ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Δημήτρης Κουτσούμπας.

Θα γίνουν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου της ΚΕ προς τιμήν των αλύγιστων εξόριστων του Αη Στράτη και θα ακολουθήσει μικρό καλλιτεχνικό αφιέρωμα. Θα υπάρχει, επίσης, έκθεση αρχειακού υλικού.

Η αναχώρηση θα γίνει από το Λαύριο με πλοίο της γραμμής, στις 9 το πρωί του Σαββάτου 11 Ιούνη. Η επιστροφή, δηλαδή η αναχώρηση από Αη Στράτη, θα γίνει την ίδια μέρα, στις 10.30 μ.μ. και η άφιξη στο Λαύριο, στις 6 π.μ. της Κυριακής 12 Ιούνη.

Για τη διευκόλυνση της ομαδικής μετακίνησης θα χρειαστεί να συνταχθεί λίστα συμμετοχής με ονοματεπώνυμο μέχρι τέλος του Μάη. Η τιμή συμμετοχής είναι 33 ευρώ και περιλαμβάνει το εισιτήριο του πλοίου με επιστροφή και τη μεταφορά από το κέντρο της Αθήνας με πούλμαν προς και από το Λαύριο.

Για τις δηλώσεις συμμετοχής έχει ανοιχτεί κατάλογος στις Τομεακές Οργανώσεις της KΟ Αττικής, στην KNE και στην έδρα της ΚΕ του ΚΚΕ.

Πληροφορίες στα τηλέφωνα ΚΟ Αττικής: 210.5282.500, ΚΕ: 210.2592.111.

«Μέσα στην κολλεχτίβα του Αη Στράτη είμαστε εκατόν είκοσι απάνω κάτω πολιτικοί εξόριστοι. Δεν είμαστε όλοι κομμουνιστές. Εχουμε διάφορες δημοκρατικές πολιτικές πεποιθήσεις. Οι κομμουνιστές ανάμεσά μας όπως και έξω στον αγώνα είναι πάντα η αποφασιστική συνειδητή πρωτοπορία (...) δεχτήκαμε με ενθουσιασμό την απόφαση να γιορτάσουμε τα 18 χρόνια της Οχτωβριανής Επανάστασης, σαν μια γιορτή που ενδιαφέρει την παγκόσμια εργατιά και τους εργαζόμενους όλου του κόσμου (...) μαζευτήκαμε σχεδόν αυθόρμητα όλοι οι συντάχτες του "Ριζοσπάστη" σε μια γωνιά του κεντρικού θαλάμου και αρχίσαμε τη "συνωμοσία". Επρεπε τη μέρα της Γιορτής να βγάλουμε μια έκτακτη έκδοση του "Ριζοσπάστη" ειδικά για τον Αη Στράτη. Ολες οι δυνάμεις μας βρισκόντουσαν σχεδόν στο νησί. Συμφωνήσαμε, αποφασίσαμε, καταστρώσαμε το πλάνο δουλειάς, κάναμε τον καταμερισμό και βάλαμε μπρος. Το σπουδαίο, όμως, ήταν να μην το μάθει κανείς ως την τελευταία στιγμή. Και το καταφέραμε.

Το "παράνομο τυπογραφείο" - χαρτιά, μελάνες, μπογές, χαρτόνια, πέννες κ.τ.λ., ένα μακρύ τραπέζι κλεμμένο απ' το μαγειρείο, μπάγκοι μαζύ με δυο - τρεις καλλιγράφους συντρόφους - εγκαταστάθηκε στο "σπίτι του δασκάλου" (έτσι λεγότανε ένας απ' τους θαλάμους μας).

Τη μέρα της Γιορτής, ο "Ρίζος" ήταν έτοιμος, ένας "Ρίζος" πέρα για πέρα όμοιος με κείνον που θα βγαινε στην Αθήνα, σε μέγεθος, εμφάνιση και περιεχόμενο, μονάχα που ήταν γραμμένος με το χέρι.

Το κύριο άρθρο, το άρθρο για τη Μέρα, ένα χαιρετιστήριο των συντακτών του "Ρίζου" εξωτερικό δελτίο, όλα στη θέση τους. Από τη δεύτερη σελίδα δεν έλειπε ούτε το χρονογράφημα ούτε τα θέατρα, ούτε η συνέχεια του "Ατσαλιού" τα σοβιετικά νέα, κι ούτε ακόμα τα αναπόφευκτα "γυρίσματα" απ' την πρώτη σελίδα. Στην τρίτη σελίδα είχε μια καλογραμμένη καμπάνια για τις ανάγκες της κολλεχτίβας και ιδιαίτερα για το μαγειρείο και το φούρνο, με συνεντεύξεις των "ειδικών" προεξαρχόντων του Στύλου για το μαγειρείο και του Καγιώργη για το φούρνο. Είχε χαιρετιστήρια των ρεφορμιστών εργατών της κολλεχτίβας, των αγροτών κ.τ.λ. Η τέταρτη σελίδα είχε τα τελευταία νέα. Απ' τον έκτακτο αυτό "Ρίζο" δεν έλειπαν και οι διαλεχτές συνεργασίες. Ο Βάρναλης είχε δώσει ένα τραγούδι που ταίριαζε τότε ειδικά. Ο Γληνός έδωσε μια επιφυλλίδα - πρώτες εντυπώσεις του από την εξορία. Οι γιατροί μας το ίδιο. Η σκιτσογράφηση ήταν θαυμάσια και ο δικηγόρος ο Χρήστος ο Αγγελόπουλος "επιστρατευθείς" παρουσίασε μια έκτακτη εξέλιξη σε σκίτσα.

Πρωί. Η αίθουσα του κεντρικού θαλάμου είναι διακοσμημένη σύμφωνα με τις απαιτήσεις της Μέρας (...) κατά τις 10 η αίθουσα είναι γεμάτη και η γιορτή αρχινά. Εκλέγεται το προεδρείο της ημέρας που παίρνει θέση μέσα στη σκηνή. Μέσα σε γενικό ενθουσιασμό μιλάν οι ομιλητές. Κι όταν τελειώνουν φωνάζοντας "έκτακτη έκδοση του «Ριζοσπάστη»", ένας εργάτης φέρνει τον "Ρίζο". Το τι έγινε, είναι απερίγραπτο. Παραλήρημα ενθουσιασμού και βουρκωμένης συγκίνησης. Εκεί είδαμε περισσότερο από άλλη φορά και πιο έντονα ποια σημασία έχει ο "Ρίζος" μέσα στις γραμμές και στην αντίληψη των αγωνιστών του λαού. Είδαμε παληούς αγωνιστές να βουρκώνουν. Ο δικηγόρος ο Κόντος διαβάζει τα κυριότερα κομμάτια. Ο κόσμος ζητά να διαβαστεί και το τραγούδι του Βάρναλη. Ο Βάρναλης είναι κατασυγκινημένος, τον συνεπαίρνει ο ενθουσιασμός, σηκώνεται απ' τη θέση του και μέσα σε ενθουσιασμένα χειροκροτήματα απαγγέλει ο ίδιος το τραγούδι του...».

(Το χρονογράφημα στη δεύτερη σελίδα του «Ριζοσπάστη» στις 11 Γενάρη του 1936, με τίτλο «Η Οχτωβριανή Επανάσταση, η "συνωμοσία" του "Ρίζου"» και υπογραφή «του εξόριστου στον Αη Στράτη συντάχτη μας, σ. Στάρκου»).