1942. Καλοκαίρι. Εκείνες οι μέρες ήτανε πονηρές! Ακόμα πονηρότερες ήταν οι νύχτες. Απαγορευόταν η κυκλοφορία, απ' το σούρουπο μέχρι το ξημέρωμα. Την πόλη όργωναν τα γερμανικά και ιταλικά περίπολα. Οι άνθρωποι κλείνονταν νωρίς στα σπίτια, έτρεμαν απ' το φόβο, κοιμούνταν και ξυπνούσαν με εφιάλτες. Παράνομες σκιές, με προφύλαξη, έσκιζαν το σκοτάδι, αραιά και που. Ακούγονταν πότε πότε και πυροβολισμοί (Τι να τα λέμε; Γνωστά). «Ολα τα 'σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά»..! Παρ' όλα αυτά. Τούτες οι νύχτες κι οι μέρες ήταν και ...«γκαστρωμένες»!

Ο Μάης μπήκε με καλούς οιωνούς. Σε λίγο θα γεννιέταν τ' αντάρτικο. Αυτό το μέγα ένοπλο τέκνο του παλλαϊκού ΕΑΜικού κινήματος. Ο ΕΛΑΣ, που θα γράψει στην Ιστορία («με το ντουφέκι του στον ώμο σε πόλεις, κάμπους και βουνά») αθάνατες σελίδες δόξας και μεγαλείου. Στην Αθήνα η ΚΕ του ΚΚΕ πήρε την απόφαση. Οριστική και αμετάκλητη. Εκανε δεχτή την πρόταση της Στρατιωτικής Επιτροπής. Κι έδωσε το «οκέι»! Είχε επιλεγεί και η ονομασία του αντάρτικου στρατού. (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός). Ο Θανάσης Κλάρας, με την εντολή «στο τσεπάκι», ερχότανε απάνω, όλος φλόγα κι ορμή. Τα βουνά της Ρούμελης (που 'χαν να δουν «Κλεφτουριά» 120 χρόνια) τον καρτερούν με λαχτάρα. Και θα τον καλοδεχτούν σαν Αρη Βελουχιώτη. Είναι ο πρωτοκαπετάνιος.

Στη Λαμία, όμως, κάποιον άλλον τυραγνάνε οι βαρύτερες ευθύνες και οι έγνοιες. Και «του φέρνουν σβούρα το κεφάλι»!.. Είναι ο Γιώργης Γιαταγάνας. Ο παλαίμαχος κομμουνιστής. Ο εξόριστος της Φολέγαντρος. Ο πρωτεργάτης της Εθνικής Αντίστασης στη Ρούμελη. «Καλή η απόφαση! Επιτακτική ανάγκη». Την περίμενε (Ο ίδιος είχε βοηθήσει προηγούμενα τον Κλάρα στη διερευνητική του αποστολή). Δεν έχει την παραμικρή αμφιβολία. «Ετσι έπρεπε να γίνει». Και, κουνώντας το δάχτυλο, άφηνε να καταλάβεις «μάλλον αργήσαμε». Κάποιες, δειλές αντιρρήσεις για το «πρόωρον» της υπόθεσης, τις απορρίπτει ασυζητητί. «Ασ' το αυτό! Ξέχνα το».

Στον Γιαταγάνα, ήταν πεποίθηση: «Το παν εξαρτάται από την Οργάνωση του Κόμματος». Κι αυτός ήταν ο Γραμματέας της. Δηλαδή ο πρώτος υπεύθυνος. Εχει βαθιά επίγνωση της σοβαρότητας της αποστολής. Και πλήρη συναίσθηση ευθύνης. Δίχως την Οργάνωση δε θα υπήρχε συγκρότηση Ομάδας του Αρη. Ούτε ξεκίνημα απ' την «Καλύβα του Στεφανή». Ούτε επίσημη εμφάνιση στη Δομνίστα. Ούτε και Γοργοπόταμος. Αλλωστε το παραδέχεται κι ο Κρις Γουντχάους (Ο υπ' αριθ. 2 της Αγγλικής Αποστολής). Η επιχείρηση «χωρίς τον Ζέρβα δε θα γινόταν, χωρίς τον Αρη δε θα πετύχαινε».

Ο «μπαρμπα-Γιώργης» (έτσι τον έλεγαν στην Κατοχή - δεν ξέρω πόσα ονόματα είχε στην παρανομία) είναι καθ' όλα έτοιμος. Ξέρει τι ακριβώς χρειάζεται εκείνη τη στιγμή. Και ενεργεί «αστραπιαία» (Δεν είναι υπερβολή). Συγκαλεί αμέσως κομματική σύσκεψη (Η συλλογικότητα είναι στο αίμα του). Για να συζητηθεί το σοβαρό αυτό θέμα. Ν' ακουστούν όλες οι γνώμες. Να αποφασίσει τα μέτρα που επιβάλλεται να παρθούν. Να δεσμευτούν όλοι με ευθύνες. Και να ριχτούν στη δράση.

Ο Γιώργης Γιαταγάνας

Η ιστορική σύσκεψη έγινε παράνομα στη Λαμία στις 14 του Μάη 1942. Με χίλιες προφυλάξεις και κινδύνους. Κάτω απ' το Κάστρο, στη συνοικία Νέα Σφαίρα, στο σπίτι του συντρόφου Μήτσου Μυρεσιώτη. Συμμετείχαν τα μέλη της Περιφερειακής Επιτροπής Φθιωτιδο-Φωκίδας και Ευρυτανίας του ΚΚΕ και στελέχη των Αχτίδων, που είχαν ανασυγκροτηθεί. Αυτοί που πρωτοστατούν και μοχθούν, ένα χρόνο τώρα, νυχθημερόν για το «Μέτωπο». Το ΕΑΜ, που ιδρύθηκε στις 27 του Σεπτέμβρη 1941. Να το στήσουν στην περιοχή. Να το στεριώσουν παντού. Και να το αναπτύξουν, «με γόνα και με γαίμα» (όπως θα πει ο ποιητής).

Συγκεκριμένα, ήταν - οι ολίγοι μεν αλλά εκλεκτοί - Γιώργης Γιαταγάνας, Γραμματέας της ΠΕ, Θανάσης Κλάρας (Αρης), Γιώργος Φράγκος, μέλος της ΠΕ (από Λαμία), Γιώργος Χουλιάρας - Περικλής (απ' τα Καστέλια), Νίκος Λέβας (από Δομοκό), Τ. Καρκάνης (από Δερελί), Δημήτρης Μπακόλας (από Καρπενήσι), Φώτης Μαστροκώστας - Θάνος (από Σπερχειάδα), Βασίλης Καθούλης - Καλυβιώτης (από Δαδί), Κ. Αμπλιανίτης - Κωστούλας (από Μώλο), Γ. Λιάσκος, Ν. Παπιώτης. Και άλλοι. Ανοιξε και διηύθυνε τη συζήτηση ο Γιαταγάνας. Εισηγήθηκε το θέμα ο Θ. Κλάρας (ο «καθ' ύλην αρμόδιος»). Που τον «χόρευε ο τόπος να βγει στο κλαρί», να πιάσει ντουφέκι και να συγκροτήσει Ομάδα!

Δεν ξέρω, απ' αυτή τη δουλιά, αν κρατήθηκαν κι αν διασώθηκαν πρακτικά. Αμφιβάλλω κι αν ζει κανένας, απ' τους πρωτοπόρους, να μας πει προφορικά ό,τι θυμάται. Οσους ήξερα είναι μακαρίτες, έπεσαν στους αγώνες. Πάντως, μετά τη σύσκεψη, στο στόχο να γίνει τ' αντάρτικο, βαρούν «όλα τα σφυριά»! Στην πρώτη Ομάδα εντάχθηκαν ορισμένοι απ' αυτούς (Ο Θάνος, ο Λέβας κ.ά). Σε λίγες μέρες κυκλοφόρησαν και προκηρύξεις, που έγραφαν: «Βγήκαν ομάδες ανταρτών στον Παρνασσό, στην Γκιώνα, στην Καταβόθρα (Οίτη) και στον Καλλίδρομο».

Στον Παρνασσό ακούστηκαν οι αντάρτες. Ηταν η λεγόμενη «8η Ομάδα». Με καθοδηγητή τον Γ. Χουλιάρα - Περικλή. Και διοίκηση τους Γιάννη Αλεξάνδρου - Διαμαντή (απ' την Κάτω Αγόριανη), Δ. Δημητρίου - Νικηφόρο (απ' την Απάνω Αγόριανη). Και Λουκά Καθούλη - Αριστείδη (απ' το Δαδί). Υπάρχει κι η απόφαση-εξουσιοδότηση της Αχτιδικής Επιτροπής Δαδιού του ΚΚΕ, στον Διαμαντή. Στη Λοκρίδα εμφανίστηκε στη Φοντάνα η λεγόμενη «9η» Ομάδα. Τη συγκρότησε ο Κωστούλας, που ήταν κι ο καθοδηγητής της. Με επικεφαλής τους: Χρίστο Κολιάφα - Βαλτετσιώτη (απ' το Καλαπόδι). Και Γιάννη Μαύρο - Μαυράκο (απ' τον Αϊ Κωνσταντίνο).

Η Οργάνωση βρισκόταν σε μόνιμη επαφή με την Ομάδα του Αρη Βελουχιώτη. Τη βοήθησε στα προβλήματα που αντιμετώπιζε και στις κινήσεις της (Χωρίς αυτή θα ήταν «έρμαιο της τύχης»). Ο Αρης διατηρούσε επαφή με την ΠΕ και την ΚΕ. Στο τέλος Ιούνη έστειλε ένα γράμμα στην ΚΕ του ΚΚΕ. Επίσης και ένα γράμμα στον Γιαταγάνα, που ζητούσε να βγει η Ομάδα στον Παρνασσό και να φροντίσει να πάει κοντά του. Εγραφε:

«Σύντροφε Γιώργο. Μια από τις μεγάλες υπηρεσίες που έχεις να προσφέρεις στον ένοπλο αγώνα μας, κοντά στις τόσες άλλες που πρόσφερες με προθυμία και κατανόηση ως τώρα, επιμένω να είναι και η χωρίς καθυστέρηση έξοδος της ομάδας Παρνασσού που όλα της τα μέλη θεωρώ ικανά και διαλεχτά. Για να πραγματοποιηθεί όμως αυτό πρέπει εσύ να πρωτοστατήσεις και το Χουλιάρα να απαλλάξεις, από κάθε κομματική δουλιά πλέον για να τεθεί επικεφαλής τους φροντίζοντας να τους οδηγήσει όλους κοντά μου. Επαφή μαζί μου θα πάρει ή από τον Μπαρμπαλιά Λεύκας Δομοκού ή από τον Ανδρέα Δερελή Δομοκού».

Ο Αρης είχε εκφράσει την επιθυμία να έχει κοντά του, στ' αντάρτικο, τον Γιαταγάνα, ως πολιτικό καθοδηγητή. Τόση εκτίμηση και εμπιστοσύνη τού είχε. Ομως πάντα δεν τον άκουγε. Οταν του έστειλε, στην περιοχή Δομοκού, τον Γ. Φράγκο και απαιτούσε ν' αφήσει ελεύθερα τα παιδιά του τσιφλικά Μαραθέα, δεν υπάκουσε. Η καθοδήγηση παρακολουθούσε τη δραστηριότητα του Αρη. Ασκούσε έλεγχο. Και προσπαθούσε να τον συγκρατεί από αυθαίρετες ενέργειες, που μπορούσαν να εκθέσουν το Κόμμα και το λαϊκό κίνημα.

Στις 25 προς 26 του Νοέμβρη, τα μεσάνυχτα, η επιχείρηση στο Γοργοπόταμο!.. Το σκοτάδι πυκνό. Στον κάμπο ησυχία. Στα ορεινά χωριά οργασμός. Οι Οργανώσεις στο πόδι. Κάποιοι ξέρουν. Αλλοι «μυρίζονται». Παίρνουν και δίνουν οι διαδόσεις. Παντού κινήσεις κι ετοιμασίες. Ζώα φορτώνονται. Οι σύνδεσμοι τρέχουν. Διακόσιοι αντάρτες εξορμούν. «Κάτι θα γίνει απόψε»!.. Πέρα στο βάθος, η Λαμία κοιμάται.

Εκεί κοντά στο Νεκροταφείο, ένα σπίτι δεν έχει ύπνο (Αχ! Αυτή η Ξηριώτισσα). Ενας άνθρωπος αγρυπνά. Το στενό δωμάτιο δεν τον χωράει. Κόβει βόλτες πέρα-δώθε. Σβήνει το ένα τσιγάρο, ανάβει τ' άλλο. Τον πνίγει ο βήχας. Τον τρώει η αγωνία! Που μεγαλώνει όσο προχωρεί η νύχτα. Κι όσο πλησιάζει η κρίσιμη ώρα. Είναι ο Γιαταγάνας! Αυτός ξέρει!

Ξέρει τι θα συμβεί. Και περιμένει. Ηρεμος πάντα. Με γερά νεύρα. Ψύχραιμος. Εξοπλισμένος με υπεράνθρωπη αντοχή. Απόψε όμως δοκιμάζεται η υπομονή του (Ισως γιατί η υπόθεση είναι πολύ σοβαρή). Κακές σκέψεις ζώνουν το μυαλό του. Φοβάται αποτυχία. Ωστόσο διατηρεί την αυτοκυριαρχία του. «Το πρωί όλα θα έχουν ξεκαθαρίσει». Κατά κάποιον τρόπο και η «λύτρωση» δεν αργεί.

Αξαφνα ακούγονται ντουφεκιές. Ακολουθούν φωνές, κροτάλισμα πολυβόλων, φωτοβολίδες, χειροβομβίδες. Η μάχη ανάβει για τα καλά. Στην πόλη συναγερμός, ουρλιαχτά Ιταλών, πανικός. Ο κόσμος ξυπνάει. Σε λίγο και μούγκρισμα αυτοκινήτων. Κι η φάλαγγα ξεκινάει, μ' αναμμένα τα φώτα. Πάει για ενίσχυση της φρουράς στη Γέφυρα. Σπεύδει και τρένο απ' το Λιανοκλάδι. Αμφίβολο είναι αν θα προλάβει... Μια δυνατή έκρηξη και μια λάμψη. Κι άλλη μια έκρηξη κι άλλη λάμψη, που ακολουθεί. Και η ανατίναξη της Γέφυρας είναι γεγονός.

«Ο Γοργοπόταμος στην Αλαμάνα

στέλνει περήφανο χαιρετισμό».

Ξημερώνοντας το χαρμόσυνο μήνυμα θ' ακουστεί στα πέρατα του κόσμου. Η σκλαβωμένη Ελλάδα απ' άκρη σ' άκρη θα πανηγυρίζει. Ακούγοντας την έκρηξη ο μπαρμπα-Γιώργης ανάσανε μ' ανακούφιση. Και πρόφερε: «Μπράβο Θανάση! Καλά τα κατάφερες».

Ο Γιώργης Γιαταγάνας γεννήθηκε στη Βοδονίτσα (Μενδενίτσα) Λοκρίδος το 1899. Τέλειωσε το δημοτικό - 4τάξιο τότε. Ο πατέρας του Χρήστος. Η μάνα του Πολυξένη. Είχε και μια αδερφή. Μετοίκησαν στο Μώλο. Το σπίτι τους, στο κέντρο του χωριού, το πούλησαν. Το πήρε ο μπάρμπας μου Θόδωρος Τσαμαντάνης (Κάηκε στην Κατοχή και παραμένει ερείπιο). Στο επάγγελμα τσαγκάρης. Στο Μώλο δούλεψε, μαζί με άλλους 5-6 τεχνίτες, στο υποδηματοποιείο των αδελφών Γιάννη και Ηρακλή Φαφούτη.

Κομμουνιστής έγινε το 1924 (αν όχι και λίγο πιο πριν). Ανήκε στην ηρωική «Παλιά Φρουρά» του ΚΚΕ. Σεμνός, μειλίχιος, πράος, αισιόδοξος. Δραστήριο στέλεχος. Καλός οργανωτής. Είχε τη φήμη ανθρώπου που τρέχει στα χωριά και φτιάχνει «πυρήνες». Τον έλεγαν «στρούκτορα». Αγαπητός στον κόσμο. Με κύρος. Και οι αντίπαλοι τον σέβονταν. «Α, για το Γιαταγάνα, δεν μπορούμε να πούμε». Στις εκλογές, προπολεμικά, συνόδευε στα χωριά τους υποψήφιους βουλευτές Τάκη Φίτσο (δημοσιογράφο του «Ριζοσπάστη») και Γιώργο Θανασέκο (αγροτιστή).

Στη δικτατορία του Μεταξά (4η Αυγούστου 1936) πέρασε στην παρανομία. Πιάνεται το 1938, βασανίζεται και στέλνεται εξορία στη Φολέγανδρο. Τότε ακούσαμε. «Αϊ, πιάσανε και το Γιαταγάνα»! Στο νησί ήταν στο τριμελές γραφείο της Ομάδας Συμβίωσης, εξωτερικός γραμματέας. Μαζί με τον Νίκο Μανουσάκη (από την Κρήτη), εσωτερικό γραμματέα, και τον επίσης Κρητικό Ευθύμη Μαριακάκη, υπεύθυνο συνεργείων και υπηρεσιών. Ο γερο-Ευθύμης, τώρα 95 χρονώ (αδερφός του Νίκου Μαριακάκη, που εκτελέστηκε στην Καισαριανή με τους 200 την Πρωτομαγιά του 1944), έχει να λέει για τον Γιαταγάνα. «Αγωνιστής από τους σπάνιους. Λίγοι με το ήθος και το χαρακτήρα του Γιώργη. Ημασταν καλύτερα από αδέρφια». Και ποιος δε μίλησε γι' αυτόν με τα καλύτερα λόγια; (Ο Βάσος Γεωργίου, ο Γιώργης Τρικαλινός).

Το 1941, με την Κατοχή, δραπετεύει. Είναι στην ίδια αποστολή με τον Τρικαλινό. Ερχεται στα χωριά μας. Μένει στη Λαμία. Η ΚΕ του ΚΚΕ τού αναθέτει την ευθύνη για την αναδιοργάνωση του Κόμματος και την ανάπτυξη του ΕΑΜικού κινήματος στην περιοχή. Ανέλαβε Γραμματέας της ΠΕ Φθιωτιδο-Φωκίδας και Ευρυτανίας. Επωμίστηκε και την ειδική ευθύνη για το αντάρτικο. Εκείνη την περίοδο αναδείχνεται σε μια από τις πρώτες προσωπικότητες στη Ρούμελη. Απόχτησε μεγάλο κύρος που το διατήρησε. Ασχετα αν αργότερα αντικαταστάθηκε, στο πόστο αυτό, από μέλος της ΚΕ. Τον Ηλία Μανιάτη. Αν ήρθε σε υποδεέστερη θέση. Κι αν έζησε και πέθανε στην αφάνεια, σαν απλός στρατιώτης. Αλλά έμεινε βράχος!

Μετά τη Βάρκιζα ο Γιαταγάνας ρίχτηκε φυλακή. Από τη Λαμία τον πάνε στη Γιούρα. Από κει τον ξανάφεραν στη Λαμία για να τον δικάσουν και να τον εκτελέσουν. Καταθέτω εδώ δυο συγκλονιστικές μαρτυρίες.

Ο συγγραφέας Νάσος Φαφούτης (στο βιβλίο του «Θερμοπύλες») γράφει: «Ο παντοδύναμος γραμματέας (στην Κατοχή) έδειξε πως πάνω απ' όλα ήταν άνθρωπος. Οταν αυτόβουλα εγγυήθηκε για μια ομάδα αντιφρονούντων Μενδενιτσιωτών, που αφέθηκαν ελεύθεροι, παρά το ότι η ομολογημένη κατηγορία που τους βάρυνε (κλοπή όπλων) ήταν από τις πιο σοβαρές»... «Ο Γιαταγάνας εκτελέστηκε το 1948 με απόφαση του στρατοδικείου Λαμίας, με μόνη κατηγορία ότι ήταν στέλεχος του ΚΚΕ. Οι Μενδενιτσιώτες που κατέθεσαν πως τους είχε σώσει από βέβαιο θάνατο δεν εισακούστηκαν».

Ο Στέλιος Τάταρης (σε γράμμα του στο «Ριζοσπάστη» 16.2.1986) έγραφε: «Μαύρο 1948 στα Γιούρα. Οι μεταφορές των αγωνιστών, για δίκες, στο φόρτε τους. Ακουσα για μια στιγμή τον κράχτη να φωνάζει: Ο Στέλιος Τάταρης να πάει στη σκηνή του Γιαταγάνα. Μπαίνοντας στη σκηνή τον είδα αγέρωχο και γελαστό να μου λέει. "Στέλιο φεύγω. Πάω για το εκτελεστικό απόσπασμα. Πάρε αυτά τα ρούχα. Θα σου είναι χρήσιμα για όσο παραμείνεις στο κολαστήρι της Γιούρας. Κρατάτε ψηλά τη σημαία του αγώνα. Ο λαός μας παρά τις δυσκολίες δε λυγάει εύκολα. Αργά ή γρήγορα ο σοσιαλισμός όπως τον πιστεύουμε θα θριαμβεύσει"».

Τέλος, καταθέτω το σχετικό εδάφιο, από «Ονομαστική Κατάσταση Ληξιαρχικών Πράξεων Εκτελεσμένων» στη Λαμία, 192 τον αριθμό, στα 1947-1949. Που μου έστειλε ο Βασίλης Κάιλας, πρόεδρος του Παραρτήματος ΠΕΑΕΑ Λαμίας.

«α/α 24. ΓΙΑΤΑΓΑΝΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ του Χρήστου και της Πολυξένης. Ετών 49. Αγαμος. Καταγωγή Μενδενίτσα. Κατοικία Λαμία. Επάγγελμα υποδηματοποιός. Ημερομηνία εκτέλεσης 9.12.1948».

Ο Ν. Ζαχαριάδης γεννήθηκε στην Ανδριανούπολη στις 27 Απριλίου του 1903. Σε μερικά κείμενα αναφέρεται ως τόπος γέννησής του η Προύσα ή η Νικομήδεια. Αυτό όπως φαίνεται έγινε, γιατί ο πατέρας του δούλευε στην εταιρία «Ρεζί» του γαλλικού μονοπωλίου καπνού και συχνά από επαγγελματικές ανάγκες άλλαζε τόπο διαμονής μαζί με την οικογένειά του.

Σχολείο ο Ν. Ζαχαριάδης πήγε στην αρχή στα Σκόπια, συνέχισε στο επτατάξιο δημοτικό σχολείο της Νικομήδειας, ενώ Γυμνάσιο πήγε στην Ανδριανούπολη. Σε ηλικία 15 ετών αναγκάστηκε να δουλέψει για να βοηθήσει την οικογένειά του στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης. Εκεί ήρθε σε επαφή με το εργατικό κίνημα και τις σοσιαλιστικές ιδέες.

Το 1921 έγινε γραμματέας του κομμουνιστικού πυρήνα που καθοδηγούσε τους νέους εργάτες και υπαλλήλους στην Κωνσταντινούπολη. Τον ίδιο χρόνο ταξιδεύοντας στη Σοβιετική Ενωση (στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας) έγινε μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας της Σοβιετικής Ενωσης. Το 1922 έγινε μέλος του Μπολσεβίκικου κόμματος και στα μέσα του 1923 ξαναπήγε στη Σοβιετική Ενωση, όπου άρχισε σπουδές στην ΚΟΥΤΒ (Νεοϊδρυόμενο τότε «Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των εργαζομένων της Ανατολής»).

Το 1924 η οικογένεια του Ν. Ζαχαριάδη εγκαθίσταται στην Ελλάδα. Αυτή τη χρονιά έρχεται στην Ελλάδα και ο Ν. Ζαχαριάδης και αναλαμβάνει καθοδηγητική δουλιά στην ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας). Δουλεύει σε συνθήκες διώξεων και παρανομίας στη Θεσσαλονίκη, στο Βόλο, στον Πειραιά, στην Αθήνα κλπ. Μέχρι τα μέσα του 1929 που θα μείνει στην Ελλάδα η ζωή του είναι διώξεις, φυλακίσεις και αποδράσεις. Καταφέρνει να αποδράσει έξι συνολικά φορές από φυλακές γεγονός που του προσέδωσε τη φήμη του ασύλληπτου...

Το 1929 με σκηνοθετημένη κατηγορία καταδικάστηκε και φυλακίστηκε πάλι. Σε μια μεταφορά του από φυλακή σε φυλακή απέδρασε και έφυγε στη Σοβιετική Ενωση. Από τη Μόσχα θα γυρίσει το 1931, οπότε τον Νοέμβριο του ιδίου έτους με πρόταση της Κομμουνιστικής Διεθνούς θα αναδειχτεί στη θέση του Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ. Στη θέση αυτή θα μείνει επί 25 ολόκληρα χρόνια.

Ο Ν. Ζαχαριάδης, εκτός από Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ, για 25 ολόκληρα χρόνια υπήρξε μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς μέχρι τη διάλυσή της (1943).

Η δικτατορία του Μεταξά (4/8/1936) έθεσε υπό άγριο διωγμό το ΚΚΕ και φυσικά τον Γραμματέα του, τον οποίο κατάφερε να συλλάβει το Σεπτέμβρη του 1936 και να φυλακίσει στις μεσαιωνικές φυλακές της Κέρκυρας σε απόλυτη απομόνωση.

Οταν στις 28/10/1940 άρχισε η επίθεση των Ιταλών φασιστών κατά της Ελλάδας ο Ν. Ζαχαριάδης- που εν τω μεταξύ είχε μεταφερθεί στην Αθήνα και βρισκόταν απομονωμένος στα μπουντρούμια της Γενικής Ασφάλειας- κατόρθωσε, στις 31/10/1940, να απευθύνει το ιστορικό «Ανοικτό γράμμα» με το οποίο καλούσε τον ελληνικό λαό να πάρει σύσσωμος μέρος στον αντιφασιστικό πόλεμο. Το γράμμα αυτό στάθηκε καθοδηγητικό ντοκουμέντο για το ΚΚΕ για την οργάνωση της εθνικής αντίστασης όταν η Ελλάδα κατακτήθηκε από τους χιτλερικούς.

Σ' όλη τη διάρκεια του Ελληνο-ιταλικού πολέμου οι αρχές της μεταξικής δικτατορίας κρατούσαν φυλακισμένο το Ν. Ζαχαριάδη, όπως και άλλα κομματικά στελέχη και μέλη. Οταν δε, εισέβαλαν οι χιτλερικοί στην Ελλάδα τον παρέδωσαν στην Γκεστάπο που τον μετέφερε στη Βιέννη και μετά στο φοβερό στρατόπεδο του Νταχάου. Στο Νταχάου ο Ν. Ζαχαριάδης πέρασε 4 χρόνια σκληρής δοκιμασίας και έπαιξε θετικό ρόλο στην πάλη ζωής ή θανάτου των κρατουμένων.

Από το Νταχάου ο Ν. Ζαχαριάδης επέστρεψε στην Ελλάδα, μετά τη συντριβή του χιτλερισμού, τέλη Μάη του 1945. Βρήκε ένα ΚΚΕ με τεράστια απήχηση στο λαό, αφού ήταν το κόμμα που οργάνωσε και καθοδήγησε τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Ταυτόχρονα, έχει προηγηθεί η ένοπλη αγγλική επέμβαση, η ήττα του λαϊκού κινήματος τον Δεκέμβρη του 1944 στην Αθήνα, η διάλυση του ΕΛΑΣ και η παράδοση των όπλων του με τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Είχε επίσης αρχίσει το τρομοκρατικό όργιο σε βάρος του Κόμματος και των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης.

Σ' αυτή την περίοδο η συμβολή του Ζαχαριάδη ήταν ουσιαστική, ώστε το Κόμμα να ανεβάσει τους λαϊκούς αγώνες, να αντιμετωπίσει την τρομοκρατία της ελληνικής αντίδρασης και των Αγγλων. Σταθμός στην αναδιοργάνωση του Κόμματος και του λαϊκού κινήματος είναι η 12η ολομέλεια της ΚΕ και το 7ο Συνέδριο του Κόμματος, τα οποία πραγματοποιούνται υπό την άμεση καθοδήγηση του Ν. Ζαχαριάδη.

Σ' εκείνες τις δύσκολές συνθήκες, το ΚΚΕ και το ΕΑΜ κατέβαλαν τεράστιες προσπάθειες, για να αποφευχθεί η διολίσθηση της χώρας στον εμφύλιο πόλεμο, αλλά το ντόπιο καθεστώς μαζί με τους Αγγλους που είχαν κηρύξει μονόπλευρο εμφύλιο πόλεμο και χτυπούσαν αλύπητα το λαό και ρήμαζαν τη χώρα οδήγησε τα πράγματα στην εμφύλια σύγκρουση 1946- 1949. Το κίνημα υποχρεώθηκε να αντιμετωπίσει τη λευκή τρομοκρατία με τη Μαζική Λαϊκή Αυτοάμυνα και στη συνέχεια με την οργανωμένη ένοπλη λαϊκή απάντηση, το αντάρτικο. Ετσι με πρωτοπορία τους κομμουνιστές και τους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης δημιουργήθηκε ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ).

Ο εμφύλιος πόλεμος έληξε με ήττα του Δημοκρατικού Στρατού, δεδομένου ότι οι δυνάμεις του αντιπάλου, ενισχυμένες από τους Αγγλους και τους Αμερικανούς, ήταν υπέρτερες. Στο διάστημα του Εμφυλίου ο Ν. Ζαχαριάδης βάζει καταλυτικά τη σφραγίδα του. Είναι ο ηγέτης του ΚΚΕ και του αγώνα του ΔΣΕ.

Μετά τον Εμφύλιο οι μαχητές του ΔΣΕ, πολλοί αγωνιστές και η καθοδήγηση του Κόμματος που ήταν στο Βουνό, πέρασαν στη Σοβιετική Ενωση και στις νεοσύστατες Λαϊκές Δημοκρατίες. Στην Ελλάδα το Κόμμα βρίσκεται υπό άγριο διωγμό και οι κομμουνιστικές ιδέες είναι αρκετό στοιχείο για την αντίδραση για να στέλνει αγωνιστές στα εκτελεστικά αποσπάσματα. Το ΚΚΕ όμως δεν παραιτείται από τον αγώνα του. Παρ' όλο που μεγάλο μέρος της ηγεσίας του -και σημαντικό μέρος των δυνάμεών του- βρίσκεται στην πολιτική προσφυγιά, ρίχνει βάρος στην παράνομη κομματική δουλιά μέσα στη χώρα και ταυτόχρονα πρωτοστατεί στην ανάπτυξη πρωτοβουλιών για ένα πλατύ κίνημα της Αριστεράς. Ετσι φτάνουμε και στην ίδρυση της ΕΔΑ. Η συμβολή του Ν. Ζαχαριάδη και σ' αυτή τη φάση της ιστορίας του κινήματος υπήρξε σημαντική. Ομως η ήττα του ΔΣΕ, οι ανάγκες ανασυγκρότησης του Κόμματος στην Ελλάδα, επιδράσεις διαφόρων λαθών ακόμη και ρευμάτων που διαμορφώνονται στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα δημιουργούν εσωκομματική κρίση και διαπάλη.

Στην 6η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ το 1956, ο Ν. Ζαχαριάδης καθαιρείται από Γενικός Γραμματέας και στην 7η ολομέλεια το 1957 διαγράφεται από το ΚΚΕ.

Από τις αρχές Μάρτη του 1956 (μετά την 6η ολομέλεια της ΚΕ) ως τις αρχές Ιουνίου του 1962 θα εργαστεί στην ΕΣΣΔ ως διευθυντής δασικής επιχείρησης στο Μποροβίτσι, κοντά στο Νόβγκοροντ. Από το Μποροβίτσι θα επισκεφθεί κρυφά την ελληνική πρεσβεία στη Μόσχα και θα καταθέσει αίτηση προς στην ελληνική κυβέρνηση, ζητώντας να του επιτραπεί να γυρίσει στην Ελλάδα και να δικαστεί για να αποδείξει το αβάσιμο των κατηγοριών που είχε εξαπολύσει η ντόπια ολιγαρχία και οι ξένοι προστάτες της εναντίον του και εναντίον του Κόμματος. Για την ενέργειά του αυτή θα μεταφερθεί στο Σουργκούτ της Σιβηρίας, όπου και θα ζήσει απομονωμένος έως την 1η Αυγούστου του 1973 οπότε και πέθανε, θέτοντας ο ίδιος τέρμα στη ζωή του.

Στο τελευταίο γράμμα της ζωή του, προς την καθοδήγηση του ΚΚΕ, ο Ν. Ζαχαριάδης υπογραμμίζει: «Στη ζωή μου, έκανα πολλά λάθη και στραβά. Ο αναμάρτητος πρώτος το λίθο βαλέτω. Ομως με κατηγόρησαν ότι πρόδωσα το ΚΚΕ και τον αγώνα και με διέγραψαν απ' το κόμμα... Το ΚΚΕ ήταν και παραμένει το κόμμα μου και κανένας δεν μπορεί να το χτυπήσει και να το λερώσει χρησιμοποιώντας το όνομά μου... Με το ΚΚΕ δεν είχα ούτε έχω ανοιχτούς λογαριασμούς. Ούτε μπορούσα ποτέ να 'χω».

Τον Νίκο Ζαχαριάδη (Ν.Ζ.) τον είδα για πρώτη φορά στα γραφεία της ΚΕ του ΚΚΕ, στην οδό Πειραιώς 7, στην Αθήνα. Την εποχή εκείνη, αμέσως μετά την απελευθέρωση, εργαζόμουν στις οργανώσεις του ΚΚΕ. Κάποια μέρα με κάλεσε ο Γιάννης Ιωαννίδης και μου πρότεινε να δουλέψω στα γραφεία τους, γιατί χρειάζονταν έναν άνθρωπο με τα δικά μου προσόντα (στενογραφία, δακτυλογραφία, ξένες γλώσσες και δίπλωμα Πανεπιστημίου) και κυρίως εμπιστοσύνης, χωρίς κίνδυνο διαρροής πληροφοριών. Στην περίοδο της κατοχής και του Δεκέμβρη 1944 ήμουν σύνδεσμος της Επιτροπής Πόλης (ΕΠ) της Κομματικής Οργάνωσης της Αθήνας (ΚΟΑ) με το Πολιτικό Γραφείο (ΠΓ) και επιπλέον ήμουν συντρόφισσα του Βασίλη Μπαρτζιώτα (Γραμματέα της Επιτροπής Πόλης της ΚΟΑ). Οπως φαίνεται αυτά τα προσόντα θεωρήθηκαν ικανοποιητικά για την ύπαρξη εμπιστοσύνης. Συμφώνησα να αναλάβω τη δουλιά αυτή. Ετσι, το καλοκαίρι του 1945, έγινε η γνωριμία μου με τον Νίκο Ζαχαριάδη και αμέσως άρχισε η συνεργασία μας.

Ο Ν.Ζ., την περίοδο αυτή, προσανατολιζόταν ακόμη, ως προς την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα. Δεν πέρασε πολύς καιρός από την επιστροφή του από το στρατόπεδο του Νταχάου. Στην εμφάνιση ήταν ένας άνθρωπος καθημερινός. Ηρεμος, ευγενικός, σεμνός, με ύφος που θύμιζε μελαγχολία. Απλά ντυμένος, με μια τραγιάσκα αντί για καπέλο, όταν έβγαινε έξω. Δεν κάπνιζε, δεν έπινε ατέλειωτα φλιτζάνια καφέ (έπινε τσάι), ούτε ποτά. Του άρεσαν πολύ τα γλυκά μα και τα αρνίσια κεφαλάκια στη σούβλα. Οταν έβγαινα το μεσημέρι ν' αγοράσω κάτι για φαγητό, με παρακαλούσε να πάρω και τη δική του παραγγελία: ένα αρνίσιο κεφαλάκι ψητό, που το ξεκοκάλιζε με μεγάλη όρεξη. Την εποχή εκείνη, στην οδό Σατωβριάνδου, στη μέση του δρόμου, βρίσκονταν τα ψητάδικα της Ομόνοιας. Συχνά, όταν ερχόμασταν, το πρωί, όσοι δουλεύαμε μόνιμα εκεί, βρίσκαμε στο συρτάρι του γραφείου μας, κάποιο γλυκό (από αυτά που του 'φερναν φίλοι και γνωστοί). Να μην ξεχνάμε ότι τότε ακόμη, στα κομμουνιστικά κόμματα, υπήρχε η προσωπολατρία κι ο κόσμος νόμιζε ότι έτσι του 'δειχνε την πίστη και την αγάπη του, φέρνοντάς του δώρα.

Τα γραφεία του ΠΓ στην οδό Πειραιώς 7, ήταν ένα διώροφο σπίτι, συνηθισμένο και με κουζίνα. Εδώ δε συνεδρίαζαν το ΠΓ ή ΚΕ του ΚΚΕ, προφανώς, για λόγους ασφάλειας. Στην Αθήνα κυκλοφορούσαν ακόμη συμμορίες της οργάνωσης «Χ», μα και άλλων δοσίλογων, που συχνά έκαναν «γιουρούσι» σε γραφεία των οργανώσεών μας, κομματικών και ΕΑΜικών, μα και δολοφονούσαν τους αντιστασιακούς, όταν τους έβρισκαν μόνους σε κάποιο απόμερο δρομάκι. Ετσι χάθηκαν πολλοί αγωνιστές.

Στα γραφεία μας δεν υπήρχαν γραμματείς και παρατρεχάμενοι για κάθε στέλεχος. Ο Ν.Ζ. σήκωνε μόνος του το ακουστικό, όταν χτυπούσε το τηλέφωνό του, έκανε τις συνεργασίες του, όπως και τα άλλα μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ ή του ΠΓ. Μόνιμοι ήμασταν ο Ν.Ι., ο Ηλίας Αργυριάδης (ακροναυπλιώτης), υπεύθυνος για την ασφάλεια και την καθαριότητα, κι εγώ. Ολοι οι άλλοι πηγαινοέρχονταν. Ο σ. Ηλίας Αργυριάδης πότε-πότε ήθελε να μας φιλέψει με δικό του μαγειρεμένο φαγητό... αυγά «μάτια» που κολυμπούσαν στο λάδι. Ο Ν.Ζ. τον πείραζε για το επιτυχημένο φαγητό του. Αν δεν κάνω λάθος, ο σ. Ηλίας κούτσαινε από το ένα πόδι. Εκτελέστηκε στην εμφυλιοπολεμική εποχή. Εμαθα ότι τα παιδιά του (κορίτσια) τα 'στειλε, μαζί με πολλά άλλα, στην Αμερική, για «δουλάκια» η τότε βασίλισσα Φρειδερίκη (ο κόσμος την έλεγε «φρίκη»). Στα γραφεία της Πειραιώς 7, εκτός από εμάς ερχόταν κάθε μέρα, για κάθε ενδεχόμενο, και ένα από τα νεότερα σε ηλικία, μέλη της ΚΕ, συχνότερα ο Ζήσης Ζωγράφος.

Το καλοκαίρι του 1945 ο Ν.Ζ. χρειάστηκε κάποιο εξοχικό σπίτι. Περίμενε την οικογένειά του που ζούσε στο εξωτερικό. Το σπίτι βρέθηκε στην Αγία Παρασκευή. Το βρήκε η αδελφή μου Θέτις, που έμενε εκεί με την οικογένειά της και τη μητέρα μας. Στην πραγματικότητα ήταν δύο σπίτια μέσα σε πεύκα. Το μεγαλύτερο για τον Ν.Ζ. Στο μικρό εγκαταστάθηκε ο Νίκος Πλουμπίδης (Μπάρμπας). Η οικογένεια του Ν.Ζ. ήταν η συντρόφισσά του Μάνια και ο γιος του Κύρος. Η Μάνια Ζαχαριάδου ήταν μια ωραία, υψηλή Τσέχα, καστανή, κομψή, ο Κύρος αδύνατος, ξανθός.

Εμείς, με τον σύντροφό μου πηγαίναμε στην αδελφή μου το Σαββατόβραδο και φεύγαμε τη Δευτέρα πρωί-πρωί. Σπάνια βλέπαμε τον Ν.Ζ., τη γυναίκα ή τον γιο τους παρ' όλο ότι άλλο σπίτι ανάμεσά μας δεν υπήρχε, μόνο πεύκα. Η τοποθεσία ήταν μαγευτική. Η αδελφή μου κι εγώ, που ήμασταν και φίλες αχώριστες, τα βράδια στρώναμε τις κουβέρτες μας κάτω από τα πεύκα, ανταλλάσσοντας τα νέα της βδομάδας που πέρασε, αφού τηλέφωνα δεν είχαμε, και σιγά-σιγά μας έπαιρνε ο ύπνος και το πρωί ξυπνούσαμε γεμάτες τσιμπήματα από τα κουνούπια.

Ο Ν.Ζ. λάτρευε τον μικρό Κύρο. Οπως όλα τα παιδιά ήταν αρκετά σκάνταλος. Ενα βραδάκι, καθισμένες στη βεράντα του σπιτιού μας, βλέπουμε τον Ν.Ζ. σκαρφαλωμένο σε ένα πεύκο. Σκαρφάλωσε ο Κύρος και για να μη του χαλάσει τη χαρά, ανέβηκε και ο ίδιος για να τον προστατέψει.

Στην Αγία Παρασκευή, ο Ν.Ζ. δεν είχε συναντήσεις μ' εμάς. Περπατούσε πολύ πρωί-βράδυ (παλιά του συνήθεια). Οταν τύχαινε να περάσει από το σπίτι μας και μας έβλεπε στη βεράντα μας χαιρετούσε. Με πολύ κόσμο παρέα δεν έκανε. Φίλος του από τα παλιά ήταν ο Μήτσος Παρτσαλίδης. Μ' αυτόν παίζανε σκάκι, κάνανε κι οι δυο ζαβολιές και συνεχώς τσακώνονταν. Στενός του φίλος ήταν και ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης.

Η Μάνια Ζαχαριάδου, με τον Κύρο, έμειναν στην Αθήνα έως τις 29 Αυγούστου του 1946. Την ημέρα αυτή το καράβι για τη Θεσσαλονίκη έφερνε μια μεγάλη αντιπροσωπεία του ΕΑΜ, μ' επικεφαλής τον Γιάννη Σοφιανόπουλο, που θα οργάνωνε μεγάλη νόμιμη ΕΑΜική συγκέντρωση στο στάδιο της πόλης. Ανάμεσά τους βρισκόταν και η Μάνια, που πήγαινε στην πατρίδα της την Πράγα, να γεννήσει την κόρη τους Ολγα, με τον Κύρο κι εμάς, με τον σύντροφό μου, που πηγαίναμε εκεί για παράνομη δουλιά. Τη Μάνια συνόδευε ο Μανώλης Σιγανός, γιατρός. Ακροναυπλιώτης, από τους πιο έμπιστους ανθρώπους. Μόνο αυτός κατάφερνε να συνοδεύει τον Ν.Ζ. στις εξόδους του, παρ' όλο που και απ' αυτόν κατάφερνε να ξεφεύγει, στα σοκάκια της Αθήνας. Σ' αυτόν, τον Μανώλη, είχε αναθέσει τη φύλαξη του Ν.Ζ. το ΠΓ. Ο Σιγανός ήταν Κρητικός κι ήταν πραγματικό παλικάρι. Στην κατοχή (προς το τέλος της) πιάστηκε από τους Γερμανούς κι όμως κατάφερε να δραπετεύσει από την κομεντατούρα τους (φρουραρχείο). Πήγε στην Καισαριανή, που ήταν πια ελεύθερη, έβαψε τα μαλλιά του κόκκινα και συνέχισε τη δουλιά του. Οταν φθάσαμε στο ραντεβού, που είχαμε μαζί του, στην Καισαριανή, δεν τον γνωρίσαμε (είχε αλλάξει και τα γυαλιά που φορούσε πάντα). Ευτυχώς μας είδε εκείνος. Ο γιατρός Μανώλης Σιγανός, το Κρητικό παλικάρι, πέθανε μόνος κι έρημος, σ' ένα παγκάκι του Ζαππείου από καρδιακή προσβολή.

Το Σεπτέμβρη του 1945, ο Νίκος Ζαχαριάδης έπρεπε να γράψει την εισήγησή του για το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Η εισήγησή του είχε θέμα: «Η σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα και προβλήματα της Λαϊκής Δημοκρατίας». Ηταν εισήγηση στο 2ο θέμα στην ημερήσια διάταξη του Συνεδρίου, που έγινε στις 1-6 Οκτώβρη 1945 στον κινηματογράφο «Τιτάνια» της Αθήνας. Για να είναι απερίσπαστος και ήρεμος στη δουλιά του, στη διάρκεια της σύνταξης της εισήγησής του, αποφασίστηκε να πάει ο Ν.Ζ. για τρεις μέρες στη Γλυφάδα, στο οικογενειακό σπίτι της γυναίκας του Γραμματέα της 1ης (Εργατικής) Αχτίδας της ΚΟΑ, Στέφανου Γκιουζέλη, Ηρώς. Εκεί δεν υπήρχε ούτε καν τηλέφωνο. Θα πήγαινα κι εγώ μαζί για να γράψω την εισήγηση (στενογράφηση κ.λπ.).

Κάποιο βράδυ προς το τέλος του Σεπτέμβρη, πήγαμε, οι δυο μας με την άλλη Ηρώ, στη Γλυφάδα, με τη γραφομηχανή κι όλα τ' απαραίτητα για 3ήμερη διαμονή 3 ανθρώπων για τρεις καλοκαιριάτικες ακόμα μέρες. Το σπίτι ήταν μεγάλο πέτρινο, με όψη στη θάλασσα, όμως, εμείς εγκατασταθήκαμε σε ένα ξύλινο σπιτάκι (συνέχεια του κυρίως σπιτιού) με 2 δωμάτια κι ένα μεγάλο χαγιάτι για καθιστικό. Ο Ν.Ζ. ήρθε το ίδιο βράδυ αργά της ίδιας μέρας. Δεν τον συνόδευε κανείς. Ισως ξέφυγε από τον Σιγανό, ίσως και ο πονηρός Σιγανός κάπου να παραμόνευε στα σκοτάδια. Κανένα μέτρο ασφαλείας. Τις τρεις μέρες που μείναμε εκεί ήμασταν μόνοι μας. Εφυγε πάλι σούρουπο, ύστερα από τρεις μέρες με τον ίδιο τρόπο. Ηταν πολύ ριψοκίνδυνος άνθρωπος ο Νίκος Ζαχαριάδης.

Εκείνες τις μέρες του Σεπτέμβρη του 1945, που δουλεύαμε σκληρά για να τελειώσουμε μια ώρα νωρίτερα, ο Ν.Ζ. ήταν πολύ ευγενικός, καθόλου απαιτητικός και σχεδόν πρόσχαρος. Το βράδυ που ήρθε δεν έφαγε. Ζήτησε ένα φλιτζάνι τσάι, ζήτησε συγγνώμη κι αποσύρθηκε στο δωμάτιό του. Το φως έκαιγε ως αργά. Τις άλλες δυο μέρες που σηκωνόταν από τα χαράματα, το πρωί έτρωγε μόνος του, στο δωμάτιό του, δουλεύοντας, φρούτα και τσάι. Το μεσημέρι και το βράδυ τρώγαμε όλοι μαζί (λαχανικά, σαλάτες κυρίως, κανένα ψάρι και άφθονα φρούτα). Απέναντί μας, σε απόσταση αναπνοής η θάλασσα. Μη νομίσετε όμως ότι γινόταν και εύθυμη κουβέντα. Ο Ν.Ζ. φαίνεται ότι δούλευε στο μυαλό του την εισήγησή του, ή, ίσως τα προβλήματα που αντιμετώπιζε τότε το Κόμμα μας, ενώ εμείς καθόμασταν αμίλητες, αμήχανες, σιωπηλές.

Στη Γλυφάδα δουλεύαμε πολλές ώρες. Μου υπαγόρευε το κείμενο της εισήγησής του, το στενογραφούσα, το δακτυλογραφούσα και το έλεγχε. Αν υπήρχαν λάθη δικά μου ή διορθώσεις δικές του το ξανάγραφα, δε θύμωνε μαζί μου.

Η δεύτερη Ηρώ (Γκιουζέλη) έκανε διάφορες, απαραίτητες για τη διαμονή μας δουλιές. Εμείς οι δυο φύγαμε την επομένη από εκείνον μέρα το πρωί, με αυτοκίνητο που μας έστειλαν από την Αθήνα. Ούτε ένα μπάνιο στη θάλασσα δεν προλάβαμε να κάνουμε.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης έκανε παρέα και με τον Μιλτιάδη Πορφυρογένη, αυτόν τον ξανθό γίγαντα, που ήταν αγαπητός σε όλους, που ποτέ δεν έλειπε από τα χείλη του το χαμόγελο, όσο δύσκολες καταστάσεις κι αν αντιμετώπιζε. Βοηθούσε πάντα όποιον είχε ανάγκη. Ο Μιλτιάδης ήταν δικηγόρος. Ηταν και δικός μας οικογενειακός φίλος. Με τον Ν.Ζ. πολύ καλά τα περνούσαν. Πήγαιναν, σπάνια, και στον κινηματογράφο όταν εμφανίστηκαν τα σοβιετικά έργα. Είδαμε κι εμείς μερικά. Ο Μιλτιάδης πέθανε πολύ νέος, ακόμα στην προσφυγιά. Πέρασε πολύ δύσκολη ζωή κι όταν επιτέλους κατάφερε να κάνει μια ευτυχισμένη οικογενειακή ζωή τον πρόδωσε η καρδιά του. Αναπαύεται στο Α΄ Νεκροταφείο της Αθήνας. Στον Μιλτιάδη έχει και η δική μας οικογένεια ένα μεγάλο χρέος. Με δική του πρωτοβουλία κατόρθωσε ν' αποσπάσει από τα νύχια της Ασφάλειας την 3χρονη τότε, το 1951, κορούλα μας και να μας τη φέρει απρόοπτα στο Βουκουρέστι. Σ' αυτό τον βοήθησε ουσιαστικά και η ηθοποιός Μαρία Φωκά (πέθανε πρόσφατα στο Λονδίνο).

Το καλοκαίρι του 1945 πηγαίναμε για μπάνιο στη Βουλιαγμένη. Ερχόταν μαζί μας και ο Κώστας Λουλές. Σ' ένα λιμανάκι πηγαίναμε οι τρεις μας, σ' άλλο ο Γ. Ιωαννίδης, πάντα με μεγάλη παρέα. Ο Ν.Ζ. δε δέχτηκε ποτέ να 'ρθεί μαζί μας. Ισως πήγαινε κάπου με τον Μανώλη Σιγανό. Δεν το γνωρίζω.

Στο ΔΣΕ ο Ν.Ζ. ποτέ δε φόρεσε στρατιωτική στολή, δεν ονομάστηκε αξιωματικός, όπως όλοι οι σύντροφοι. Εκανε αθόρυβα τη δουλιά του. Ακόμα έπλενε μόνος του τα ρούχα του (σε μια ξύλινη σκάφη) πίσω από τους θάμνους και καθάριζε το καλύβι του. Ποτέ δεν τον είδα να κρατά στο χέρι του όπλο, ενώ εμείς, όλοι ανεξαιρέτως, είχαμε. Πόλεμο κάναμε και μάλιστα φοβερά σκληρό και άνισο. Οι ανταρτοπούλες πολύ στενοχωριόνταν που τον έβλεπαν ν' ασχολείται με καθημερινά προβλήματα, όμως εκείνος δεν υποχώρησε στις προτάσεις τους να κάνουν εκείνες τις δουλιές του.

Το 1948 η Μάνια έστειλε τον Κύρο στο Γ.Α. του ΔΣΕ για να επισκεφθεί τον πατέρα του. Ο Ν.Ζ. αφού τον κράτησε μερικές μέρες τον έστειλε στη Σχολή Αξιωματικών (θα ήταν τότε 11-12 χρόνων). Ο Κύρος φοίτησε κανονικά, τέλειωσε τη Σχολή, όμως έμεινε εμβρόντητος όταν στην απονομή των διπλωμάτων ο ίδιος δεν πήρε τίποτα! Εβαλε τα κλάματα και κρύφτηκε. Την άλλη μέρα τον έφεραν πίσω στο Γ.Α. και σε λίγες μέρες, πίσω στην Πράγα.

Φοβερά σκληρό για ένα μικρό αγόρι. Ο Ν.Ζ., ασφαλώς, τον απομάκρυνε από το Γ.Α. γιατί εκεί κανείς δεν είχε το παιδί του και δε δεχόταν για τον εαυτό του εξαιρέσεις. Οπως κι αν το πούμε πάντως ήταν πολύ σκληρό.

Ο Ν.Ζ. από κάπου βρήκε ένα σκύλο. Ούτε ράτσα, ούτε ομορφιά. Ενα συνηθισμένο χωριάτικο σκυλί. Δέθηκε μαζί του, το αγάπησε έγινε σύντροφός του κι εκείνο τον ακολουθούσε πάντα, ήσυχα, σιωπηλά. Μετά την ήττα μας όταν υποχωρούσαμε για τα αλβανικά σύνορα τη νύχτα, χωρίς να κάνουμε τον παραμικρό θόρυβο, γιατί βαδίζαμε σε απόσταση αναπνοής από τον εχθρό, βρήκαμε ένα γαϊδουράκι το φορτώσαμε με 2 καλάθια. Στο ένα βάλαμε τον σκύλο στο άλλο τα δύο ξανθά γατάκια, που μας είχαν στείλει από την Αλβανία, γιατί τα ποντίκια ροκάνιζαν τα έγγραφα της Διοίκησης. Στο πέρασμα ενός ποταμού το γαϊδουράκι έπεσε στο νερό, και τα ζώα τρόμαζαν. Ο σκύλος φοβισμένος έψαχνε ευκαιρία για να το σκάσει, πράγμα που πέτυχε στο πέρασμα των συνόρων αλλά και τα γατιά τελικά χάθηκαν. Ο Ν.Ζ. μέρες θυμόταν στενοχωρημένος το σκύλο του.

Στο Γ.Α. του ΔΣΕ όταν βρισκόμασταν στο χωριό Φτύλη, στη Μικρή Πρέσπα, ακριβώς απέναντι από τον Αγιο Αχίλλειο, λειτουργούσε Λέσχη Αξιωματικών. Ενα υπόστεγο σκεπασμένο με καλάμια και ξύλινα τραπέζια και καρέκλες.

Ο Ν.Ζ. δεν ερχόταν ποτέ γιατί είχε πρόβλημα με το στομάχι του. Ανάμεσα στους αξιωματικούς κάποτε βρισκόταν και ο Νίκος Μπελογιάννης που ήταν γραμματέας της ΚΟΒ του Γ.Α. Ηταν τότε τραυματίας στο χέρι. Εκεί στη λέσχη, ανάμεσα στους συμπολιστές μας χαλαρώναμε, λέγαμε και κανένα αστείο και ξεκουραζόμασταν από τον πόλεμο. Από τους πιο ζωηρούς και χαμογελαστούς ήταν και ο αξέχαστος σύντροφός μας, ο Νίκος Μπελογιάννης.

Στη Λέσχη δεν τρώγαμε κοτόπουλα ή μαύρο χαβιάρι. Τα ψάρια της Πρέσπας τρώγαμε, γεμάτα κόκαλα με ψιλοκομμένα πράσα ή άλλα άγρια χόρτα, σούπα! Στη Λέσχη ερχόταν, σπάνια, όταν βρισκόταν στο Γ.Α. και ο αλησμόνητος καθηγητής χειρουργός, Πέτρος Κόκκαλης. Κι αυτός φίλος του Ν.Ζ.

Στο ΔΣΕ δούλευα στις γυναίκες. Είχαμε πάρα πολλές. Πήγαινα στα τμήματα ακόμη και στα χαρακώματα. Οταν γύριζα στο Γ.Α. για να κάνω απολογισμό της δουλιάς μου και ν' αναλάβω καινούρια αποστολή, έκανα την παλιά δουλιά μου στο ΠΓ της ΚΕ. Αυτές ήταν οι στιγμές, που συνεργαζόμουν με τον Ν.Ζ. Είχε αλλάξει πολύ. Μου έκανε άδικες παρατηρήσεις μα εγώ σιωπούσα. Είχε τόσες ευθύνες στο κεφάλι του! Δυστυχώς ο Ν.Ζ. έχασε το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο κομμάτι της πάλης του ΚΚΕ και του λαού μας. Απομονωμένος στην Κέρκυρα και στο Νταχάου (1936-1945). Γι' αυτό δε φταίει. Φταίει όμως γιατί ενώ δε γνώριζε πρόσωπα και πράγματα έπαιρνε πολλές αποφάσεις μόνος του, χωρίς να συνεργάζεται μ' αυτούς που ήξεραν, με αποτέλεσμα τα μεγάλα ιστορικά λάθη που στοίχισαν ακριβά στο λαό μας, στη χώρα μας.

Ο Ν.Ζ. έζησε όλον τον καιρό στο ΔΣΕ δίπλα μας. Πήγαινε στα τμήματα, όταν χρειαζόταν, μάλιστα πολλές φορές ξεπερνούσε τα όρια. Πήγαινε και στα ορεινά νοσοκομεία - χειρουργεία μας. Εκεί έβρισκε και το φίλο του καθηγητή Πέτρο Κόκκαλη, που ενώ ήταν υπουργός Υγείας της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, χειρουργούσε ο ίδιος όταν χρειαζόταν.

Στο Γ.Α. του ΔΣΕ ερχόταν από καιρό σε καιρό, και ο Πορφυρογένης. Θυμάμαι την παραμονή της πρωτοχρονιάς του 1949 ήμασταν μαζεμένοι σ' ένα σπίτι του χωριού, για να γιορτάσουμε τον ερχομό του καινούριου χρόνου (χωρίς βέβαια να υποπτευόμαστε ότι θα ήταν ο μοιραίος για εμάς χρόνος), στοιβαγμένοι ο ένας κοντά στον άλλο για να ζεσταθούμε, όταν λίγα λεπτά πριν τις 12 ανοίγει η πόρτα και μαζί με τον αέρα και το χιόνι μπαίνει και ο Αϊ-Βασίλης!! Ψηλός, με τα ξανθά του μαλλιά χιονισμένα, το άσπρο του μπουφάν επίσης χιονισμένο, με την αγκαλιά του γεμάτη δώρα. Ηταν ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης. Τα δώρα (ποτά και γλυκά) από το εξωτερικό όπου βρισκόταν σε αποστολή. Ξεσπάσαμε σε ζητωκραυγές και συνεχίστηκε το γλέντι. Σε τέτοιες στιγμές η συναισθηματική φόρτιση είναι τόσο έντονη που νομίζεις ότι η καρδιά δε θ' αντέξει.

Στο Βουκουρέστι έφτασα λίγο πριν την III Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, που έγινε εκεί τον Οκτώβρη του 1950. Σ' αυτήν πήραν μέρος αντιπρόσωποι απ' όλες τις κομματικές οργανώσεις του ΚΚΕ. Εγώ ήμουν εκλεγμένη αντιπρόσωπος από την οργάνωση που ανήκα της Τασκένδης. Σ' αυτήν τη Συνδιάσκεψη ξανασυνάντησα τον Ν.Ζ. Ηταν αρκετά καταβεβλημένος και νευρικός, προβληματισμένος. Το Κόμμα μας, μετά την υποχώρηση του ΔΣΕ, είχε ν' αντιμετωπίσει πολλά και δύσκολα προβλήματα κι ανάμεσά τους και το πρόβλημα Μήτσος Παρτσαλίδης. Δεν άντεξε τις δυσκολίες, έχασε τον προσανατολισμό του και σήκωσε τη δική του παντιέρα θέλοντας να παρασύρει μαζί του και το ΚΚΕ στον κατήφορο. Ο Ν.Ζ. αντιμετώπισε τον καρδιακό του φίλο με μεγάλη αυστηρότητα και πόνο καρδιάς. Δε θα επέτρεπε στον εαυτό του, λόγω φιλίας, να καταπατήσει τους κανόνες της εσωκομματικής ηθικής.

Ο Ν.Ζ. ήταν απόλυτα προσηλωμένος στις αρχές του. Το έδειξε αργότερα και στην περίπτωση της Ρούλας Ζαχαριάδου. Οταν στην 2η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, το 1951 προτάθηκε να γίνει τακτικό μέλος της ΚΕ, από αναπληρωματικό που ήταν, ψήφισε κατά (υπέρ 28, κατά 1) επειδή όπως εξήγησε δεν ήταν ακόμη έτοιμη γι' αυτό.

Αργότερα, το 1955, όταν ο δεύτερος γιος του, ο Σήφης ήταν μόλις 4 ετών, έστειλε την γυναίκα του στην Ελλάδα για να δουλέψει παράνομα, ενώ όλοι προσπαθούσαν να τον αποτρέψουν, μάταια όμως. Τελικά η Ρούλα πήγε, πιάστηκε, έμεινε πολλά χρόνια στη φυλακή και δεν ξανασυναντήθηκαν ποτέ. Τον Σήφη η Ρούλα τον συνάντησε πια μεγάλο.

Στο Βουκουρέστι δεν έβλεπα τον Ν.Ζ. απευθείας. Ημουν σε άλλη δουλιά. Τελευταία φορά στη ζωή μου τον είδα στη Μόσχα, το 1957, τυχαία σε κάποιον κεντρικό δρόμο. Βρισκόμουν εκεί για κάποια δουλιά και ξαφνικά βλέπω τον Ν.Ζ. να έρχεται προς το μέρος μου. Οταν με πλησίασε, μου έκλεισε το μάτι και συνέχισε το δρόμο του.

Τα παιδιά του τα ξαναείδα. Τον Κύρο μετά τον γυρισμό μας το 1976 περίπου. Είχε έρθει από τη Μόσχα όπου ζει, στον αδελφό του Ν.Ζ. και μας τηλεφώνησε να συναντηθούμε. Ηθελε να μάθει αν ο πατέρας του (δηλαδή ο Ν.Ζ.) ήταν πράγματι προδότης, όπως είχε διαδοθεί. Τον ξαναείδα στην κηδεία του Ν.Ζ. εδώ στην Αθήνα. Κουβεντιάσαμε αρκετή ώρα για τον πατέρα του. Θα είναι γύρω στα 64-65 χρόνων. Τον Σήφη, 51 χρόνων τώρα, τον είδα επίσης μια φορά στην κηδεία.

Εδώ τελειώνει η προσπάθειά μου να σκιαγραφήσω το πορτρέτο του Νίκου Ζαχαριάδη, που ομολογώ ότι δεν ήταν μικρή.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης, τελικά, ήταν ένας άνθρωπος καταπληκτικός με χαρακτήρα δύσκολο, σκληρός, αδυσώπητος για τους εχθρούς, φιλικός για τους πολλούς, τρυφερός για τους δικούς του ανθρώπους και όπως θα 'λεγε ένας απλός άνθρωπος «σκληρό καρύδι», όπως τον γνώρισα εγώ, ένα απλό μέλος του ΚΚΕ, μια απλή μαχήτρια του ΔΣΕ.

Στην αφήγησή μου αυτή, για να σκιαγραφήσω σωστά το χαρακτήρα του Ν.Ζ. αναγκάζομαι να προστρέχω και στη δική μου ζωή και δράση, καθώς και άλλων άξιων αγωνιστών. Αυτό ήταν δύσκολο μα αναπόφευκτο.

Πιο αρμόδιος από μένα για να μιλήσει για τον Νίκο Ζαχαριάδη ήταν ο σύντροφός μου Βασίλης Μπαρτζιώτας, ο οποίος τον ήξερε καλύτερα, αφού υπήρξαν για πολλά χρόνια συνεργάτες, στο ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, στην ηγεσία του ΔΣΕ, στη Γραμματεία της ΚΕ του ΚΚΕ και ο οποίος έγραψε το βιβλίο «Νίκος Ζαχαριάδης. Γενικός Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ από 1931 μέχρι το 1956. Κριτική βιογραφική μελέτη». Αθήνα 1989 (σελ. χειρ. 338). Ελπίζω το βιβλίο αυτό κάποτε να εκδοθεί.

22 Ιούνη 2002

* Στην πραγματικότητα ο Νίκος Ζαχαριάδης έγινε ηγέτης του ΚΚΕ αμέσως μετά την έκκληση της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς «Προς όλα τα μέλη του ΚΚΕ» (Νοέμβρης 1931) ως επικεφαλής του νέου Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ του ΚΚΕ, το οποίο εκτελούσε και τα χρέη του Γραμματέα και της Γραμματείας της ΚΕ του ΚΚΕ, επειδή στα 1931-1935 στο ΚΚΕ δεν υπήρχε ούτε Γραμματέας ούτε Γραμματεία της ΚΕ.