«Ο Γράμμος ήταν για την Υγειονομική Υπηρεσία ένα σχολειό ατσαλοσύνης και πείρας. Παρόλο το τεράστιο βάρος δουλειάς που δεχτήκαμε, κατορθώσαμε να μεταφέρουμε ήσυχα, καλά και γρήγορα τους τραυματίες μας, να χειρουργήσουμε και να περιποιηθούμε περί τους τέσσερις χιλιάδες τραυματίες. Κατορθώσαμε, παρ' όλες τις ελλείψεις μας, να πετύχουμε ένα 35% των τραυματιών μας να γυρίσουν στα τμήματά τους μετά από είκοσι πέντε περίπου μέρες και να συνεχίσουν τον αγώνα».

(μαρτυρία του Ν. Σακελαρίου)

«Στην αρχή, το τεχνικό συνεργείο του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας κατασκεύασε 6 ξύλινα οικήματα. Στη συνέχεια, έφτιαξε άλλα 10 με πέτρα, μακριά το ένα από το άλλο. Ετσι, εξασφαλίσαμε, συνολικά, 16 ευρύχωρους και καλά φωτισμένους θαλάμους με κρεβάτια. Σ' αυτά τοποθετήσαμε χωριστά τους τραυματίες και χωριστά τους αρρώστους από διάφορα νοσήματα παθολογικής φύσης. Το συνεργείο κατασκεύασε ένα θαυμάσιο οίκημα για χειρουργείο με 5 χειρουργικά τραπέζια, ένα φαρμακείο, ένα εργαστήριο για την παρασκευή φυσιολογικών ορών, στο οποίο τοποθετήθηκε ως υπεύθυνος ο Γιώργος Ρωσικόπουλος, μερικά γραφεία για τις τεχνικές υπηρεσίες. Το μαγειρείο έγινε κάτω στο ποτάμι, σε αρκετή απόσταση από το νοσοκομείο ώστε να μην είναι δυνατό να επισημανθεί από τους καπνούς του. Μετά αξιοποιήσαμε έναν μικρό καταρράκτη, όπου τοποθετήσαμε μια μικρή ηλεκτρογεννήτρια και το νοσοκομείο μας απόκτησε και ηλεκτρικό φως. Στη συνέχεια, εφοδιαστήκαμε με χειρουργικά εργαλεία, με αποστειρωτικό κλίβανο και οι εγχειρήσεις γίνονταν πια όχι μόνο πιο άνετα αλλά και με περισσότερη ασφάλεια και επιτυχία».

(μαρτυρία του Γ. Τζαμαλούκα)

Ασλανίδης Γιώργος του Γιάννη και της Πουλίτσας: Από Σέρβια Κοζάνης, υπηρετούσε ως ΠΕ Διμοιρίας 16ης Ταξιαρχίας και υπέκυψε στα τραύματά του στο Α' ΚΟ Χειρουργείο στον Γράμμο στις 12/7/1948.

Βάσιος Βαγγέλης: Γεννημένος το 1928 στην Αχλάδα Φλώρινας, μαχητής της 14ης Ταξιαρχίας. Πέθανε στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 25/6/1948, είχε τυφλό τραύμα κρανίου.

Γαρίδας Βασίλης: Πέθανε στο Νοσοκομείο 13/8/1948

Γκίνης Νίκος του Κώστα: Γεννήθηκε το 1923 στα Ξανθόγεια Πέλλης. Τραυματίστηκε στο ύψωμα Χάρου στις 4/7/1948 από πυροβόλο. Υπέκυψε στα τραύματά του στις 16/7/1948 στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας.

Γρέζος Χρήστος του Δημήτρη: Από Τοιχιό Καστοριάς. Υπηρετούσε στη 14η Ταξιαρχία με βαθμό Επιλοχία και διοικητική θέση Ομαδάρχη. Τραυματίστηκε στις 8/7/1948 και υπέκυψε στο Νοσοκομείο στις 10/7/1948.

Δημητρίου Βαγγέλης του Αλέκου: Γεννήθηκε το 1926 στο Χατζόμπασι Λάρισας, Λοχίας στην 105η Ταξιαρχία. Πέθανε στο Νοσοκομείο στις 22/7/1948

Καραγιάννης Γιάννης του Θανάση: Γεννήθηκε το 1909 στη Λάβα Σερβίων Κοζάνης. Κατατάχθηκε στον ΔΣΕ στις 10/6/1947. Πέθανε στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 28/6/1948.

Καρανικολοπούλου Κατερίνα του Κοσμά και της Ευδοξίας: Από Κρανοχώρι Καστοριάς. Κατατάχθηκε στον ΔΣΕ στις 15/4/1947 και υπηρετούσε στη 14η Ταξιαρχία. Τραυματίστηκε στη μάχη, μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο και υπέκυψε στις 6/8/1948.

Κατσάρας Μανώλης του Χρήστου: Γεννήθηκε το 1909 στο Κιλκίς. Υπηρετούσε στη 14η Ταξιαρχία. Πέθανε από κοιλιακό τραύμα στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 11/7/1948.

Κρέζιος Χρήστος: Πέθανε στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 13/7/1948.

Λάνης Νίκος του Θανάση: Γεννήθηκε το 1926 στο Ξυνό Νερό Φλώρινας. Κατατάχθηκε στον ΔΣΕ στις 10/6/1947 και υπηρετούσε στη 16η Ταξιαρχία. Πέθανε στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας από τυφλό ημιθωράκιο τραύμα στις 12/7/1948.

Λάσπας Δημήτρης (ψευδ. Διάκος) του Γιώργου και της Βαγγελιώς: Γεννήθηκε το 1919 στη Λάβα Σερβίων Κοζάνης και ήταν γεωργός. Στον ΔΣΕ υπηρετούσε στη 14η Ταξιαρχία και ήταν Ανθυπολοχαγός Πεζικού (ΣΑΓΑ Α' σειρά). Πέθανε στο Νοσοκομείο από τυφλό τραύμα στην κοιλιά στις 26/6/1948.

Λιακόρδας Γιάννης του Ηλία και της Χρυσούλας: Από Σκοπό Φλώρινας. Υπηρετούσε στη 14η Ταξιαρχία. Πέθανε στις 23/7/1948 στο Νοσοκομείο Γράμμου.

Μαγιάννης Ζήσης του Αποστόλη και της Αγόρως: Από Βυθό Βοΐου. Κατατάχθηκε στον ΔΣΕ στις 20/4/1947 και υπηρετούσε ως Διμοιρίτης στη 14η Ταξιαρχία. Υπέκυψε στα τραύματά του στο Νοσοκομείο του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας στις 11/7/1948.

Μαντζουράνης Αναστάσης - Τάσιος του Λαζάρου: Από Μαυρόκαμπο Καστοριάς, 24 ετών. Κατατάχθηκε στον ΔΣΕ στις 10/5/1947 και υπηρετούσε ως Ομαδάρχης στην 16η Ταξιαρχία. Υπέκυψε στα τραύματά του στο Νοσοκομείο Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας στις 19/7/1948.

Μήνος Μιχάλης: Υπηρετούσε στη 16η Ταξιαρχία. Πέθανε στο Νοσοκομείο στις 31/7/1948.

Μπούμπαρης Νίκος του Χρήστου: Γεννήθηκε το 1923 στο Ζιάκα Γρεβενών και ήταν γεωργός. Κατατάχθηκε την 1/5/1946 στον ΔΣΕ. Ηταν Ανθυπολοχαγός στη 14η Ταξιαρχία. Υπέκυψε στα τραύματά του στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 27/6/1948.

Ναούμ Ηλίας του Σωτήρη: Από Μακροχώρι Καστοριάς. Ετών 32 και υπηρετούσε ως μάγειρας της 14ης Ταξιαρχίας. Πέθανε στο Νοσοκομείο στις 11/7/1948.

Ντινόπαπας Νίκος του Θύμιου: Από Αμυγδαλιά Γρεβενών. Ετών 49. Υπηρετούσε στη 14η Ταξιαρχία. Υπέκυψε στο νοσοκομείο του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας στις 10/7/1948.

Ξυνού Βάγια του Αντώνη: Γεννήθηκε το 1928 στην Πουλιάνα Λάρισας. Μαχήτρια της 123ης Ταξιαρχίας. Διαγνώστηκε με τυφλό τραύμα αριστερού γόνατος, τραύμα δεξιού πέλματος, εξόρυξη δεξιού οφθαλμού και εκτεταμένο τραύμα δεξιάς ζυγωματικής χώρας. Υπέκυψε στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 22/7/1948.

Οικονόμου Θανάσης του Γιάννη και της Σουλτάνας: Από Ζιάκα Γρεβενών, κατατάχθηκε στον ΔΣΕ στις 10/1/1947. Υπηρετούσε ως μαχητής του Λόχου Μεταφορών του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ. Μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο στις 15/7/1948 με διαμπερές θωρακοκοιλιακό τραύμα. Υπέκυψε στις 19/7/1948.

Πάλης (άγνωστο το όνομά του): Καταγωγή από Λαχανά. Πέθανε στις 23/6/1948 στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας.

Πένιος Τραϊανός: Πέθανε στο Νοσοκομείο στις 13/8/1948.

Πίμας (άγνωστο το όνομά του): Πέθανε στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 27/6/1948.

Σαϊρόγλου Σοφοκλής (ψευδ. Αλκης): Γεννήθηκε το 1922 στη Μικρά Ασία και διέμενε στα Γιαννιτσά Πέλλης. Ηταν εργάτης. Υπηρετούσε ως Νοσοκόμος στο 540 Τάγμα της 107ης Ταξιαρχίας του ΔΣΕ. Τραυματίστηκε στο Πευκόφυτο και υπέκυψε στο τραύμα του στις 5/7/1948 στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας.

Σανάτσιος Κώστας του Γιάννη και της Χαρίκλειας: Γεννήθηκε το 1928 στη Γέρμα Καστοριάς. Απόφοιτος Γεωργικής Σχολής. Κατατάχθηκε στον ΔΣΕ την 1/5/1947 και υπηρέτησε ως Λοχίας σε μονάδα της 107ης Ταξιαρχίας. Υπέκυψε σε τραύμα του στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 12/7/1948.

Σαρηβασίλης Γιώργος του Χαράλαμπου: Γεννήθηκε το 1917 στις Σέρρες. Υπηρετούσε στα τμήματα Γράμμου του ΔΣΕ. Υπέκυψε σε τραύμα του στις 21/7/1948 στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας.

Σδούκος Αλέκος του Παναγιώτη και της Χρυσάνθης: Από Λυκόρραχη Κόνιτσας, 20 ετών. Υπηρετούσε στη 14η Ταξιαρχία. Υπέκυψε σε τραύμα του στο Νοσοκομείο στις 8/7/1948.

Σιαντσής Αναστάσης - Τάσος του Πέτρου και της Ιορδάνας: Γεννήθηκε το 1929 στον Αγιο Αθανάσιο Εδέσσης και ήταν γεωργός. Κατατάχθηκε στις 3/3/1947 στον ΔΣΕ και υπηρετούσε στο 539 Τάγμα της 107ης Ταξιαρχίας. Υπέκυψε στα τραύματά του στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 6/8/1948.

Σπυρίδης Νίκος: Μαχητής της 107ης Ταξιαρχίας. Πέθανε στο Νοσοκομείο από κοιλιακό τραύμα στις 23/6/1948.

Σταματάκη Χρονία του Σταμάτη: Γεννήθηκε το 1929 στις Ανω Κλεινές Φλώρινας. Υπηρετούσε στη 14η Ταξιαρχία. Πέθανε στις 23/6/1948 στο Νοσοκομείο Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας.

Σταυρόπουλος Παναγιώτης του Σπύρου: Γεννήθηκε το 1930 στην Ανιάδα Καρπενησίου. Κατατάχθηκε στον ΔΣΕ στις 30/10/1947 και υπηρετούσε στην 102η Ταξιαρχία. Πέθανε στο Νοσοκομείο του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας στις 13/6/1948.

Στόικος Βασίλης: Από Γιαννιτσά Πέλλης. Υπηρετούσε στην 107η Ταξιαρχία. Πέθανε από κοιλιακό τραύμα στο Νοσοκομείο Δυτικής Μακεδονίας στις 22/6/1948.

Σωτηρόπουλος Μιχάλης του Χρήστου και της Γιάννας: Γεννήθηκε το 1926 στο Βροντερό Πρέσπας. Κατατάχθηκε στον ΔΣΕ στις 26/6/1947 και υπηρετούσε στην 107η Ταξιαρχία. Υπέκυψε στα τραύματά του στο Νοσοκομείο στις 2/7/1948.

Ταραχαΐου Χαράλαμπος: Πέθανε στο Νοσοκομείο 11/8/1948.

Τζανίδης Σωτήρης του Αντώνη: Γεννήθηκε το 1920 στο Σκαλοχώρι Βοΐου. Πέθανε στο Νοσοκομείο στις 21/6/1948 μετά από τραυματισμό.

Τριφτούδης Στάικος (ψευδ. Βασίλης) του Σιδέρη: Γεννήθηκε το 1910 στη Βουλγαρία και διέμενε στο Μικρό Μοναστήρι Θεσσαλονίκης. Ηταν γεωργός. Τραυματίστηκε στην Αμμούδα Γράμμου και υπέκυψε στις 24/6/1948 στο Νοσοκομείο. Λοχίας τιμημένος νεκρός. Προτάθηκε από την 107 Ταξιαρχία για μετάλλιο Ανδρείας «Επίλεκτος» για ανδραγαθία.

Τσάγκας Παναγιώτης: Γεννήθηκε το 1925 στη Νάουσα Ημαθίας. Ομαδάρχης στο 540 Τάγμα της 107 Ταξιαρχίας. Υπέκυψε στο τραύμα του στο Νοσοκομείο στις 15/7/1948.

Τσιφτσής Γιώργης (ψευδ. Φωτεινός) του Φιλίππου και της Σοφίας: Γεννήθηκε το 1917 στον Νέο Πύργο Ευβοίας και ήταν εργάτης. Στις 12/4/1948 έγινε Διμοιρίτης του 540 Τάγματος της 107 Ταξιαρχίας. Στις 10/7/1948 τραυματίστηκε στο ύψωμα Χάρου στον Γράμμο και σκοτώθηκε στο νοσοκομείο, ως νοσηλευόμενος, από βομβαρδισμό εχθρικού αεροπλάνου.

Φραντζίκας ή Φραντίκας Νίκος: Μαχητής του Αρχηγείου Δυτικής Μακεδονίας. Τραυματίστηκε στις 16/6/1948 με πολλά τραύματα και υπέκυψε στις 17/6/1948 στο νοσοκομείο.

Η έκταση στην οποία απλώνεται το νεκροταφείο του νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο. Διακρίνεται η προσωρινή σηματοδότηση της θέσης για τον καθέναν νεκρό

(Νώντας Σακελλαρίου, διευθυντής υγειονομικής υπηρεσίας του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ στη μεγάλη μάχη του Γράμμου το 1948).

Γράμμος, Ιούνης 2025. 75 χρόνια μετά... Δεκάδες σύντροφοι από την Αττική, τη Μακεδονία και την Ηπειρο, έφτασαν και πάλι στο Λιανοτόπι του Γράμμου, όπου στην είσοδο του μονοπατιού που οδηγεί στη Νοσοκομειούπολη του ΔΣΕ, πάνω στο ύψωμα Σκάλα, είναι γραμμένη στο ταμπλό υποδοχής η παραπάνω φράση του Ν. Σακελλαρίου.

Βούιξε ο λόγγος απ' όλο αυτό το μελίσσι που αυτήν τη φορά ήρθε εδώ πάνω και για έναν πρόσθετο λόγο: Τώρα πια έχει βρεθεί και το νεκροταφείο της Νοσοκομειούπολης.

Σκοπός αυτής της αποστολής να καθαριστεί ο τόπος, να αναδειχτεί σ' όλη του την έκταση, να βρεθούν και στο έδαφος όλα εκείνα τα δεδομένα για τα οποία μιλούν τα στοιχεία που υπάρχουν στο Αρχείο του ΚΚΕ: Ενας προς έναν οι τάφοι των 40 μαχητών του ΔΣΕ που άφησαν την τελευταία τους πνοή εδώ, όπου είχαν μεταφερθεί βαριά τραυματισμένοι στη διάρκεια της μεγάλης μάχης του Γράμμου, το καλοκαίρι του 1948.

Σκιτσογραφική αποτύπωση της θέσης των τάφων στον χώρο όπως είναι διαμορφωμένος σήμερα

Κάτω, βαθιά προς το ποτάμι, στερεώθηκε καλά το μονοπάτι που οδηγεί στον χώρο της ηλεκτρογεννήτριας, στον καταρράκτη, συντηρήθηκαν η κουπαστή και τα ξύλινα σκαλάκια έτσι που ο επισκέπτης να φτάνει έως κάτω με απόλυτη ασφάλεια.

Το δίκτυο μονοπατιών του νότιου τομέα του νοσοκομείου διευρύνθηκε ακόμα περισσότερο, ενώ στον κεντρικό τομέα ανακαλύφθηκε ένας ακόμα θάλαμος, ανεβάζοντας τον αριθμό τους στους 36!

Καινούργια ανακάλυψη είναι επίσης ένας πετρόκτιστος χώρος δίπλα στο ποτάμι εκεί όπου σύμφωνα με τις περιγραφές εκείνης της εποχής ήτανε τα μαγειρεία του νοσοκομείου σε μεγάλη απόσταση από τους θαλάμους.

Η μεγαλύτερη προσπάθεια, βέβαια, καταβλήθηκε στον χώρο του νεκροταφείου, βορειότερα από τον βόρειο τομέα του νοσοκομείου. Πέρα από έναν τεράστιο όγκο υπολειμμάτων ξυλείας που έπρεπε να απομακρυνθεί, υπήρχε κι ένας μεγάλος όγκος χωμάτων που δημιουργήθηκε από τη διάνοιξη ενός υλοτομικού δρόμου και είχε σκεπάσει μεγάλο μέρος του νεκροταφείου. Ολο αυτό το χώμα μετακινήθηκε με προσοχή ώστε να έρθει αλφαδιά με τον υπόλοιπο χώρο όπου ήταν εμφανή τα σημάδια των τάφων.

Προσωρινή σηματοδότηση των τάφων πριν το πλήρες καθάρισμα του χώρου

Προς το τέλος των εργασιών, ο Δημήτρης Γόντικας, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, ενημέρωσε τους συντρόφους που πήραν μέρος σ' αυτήν την αποστολή για την ιστορία του νοσοκομείου, όπως και για τις έως τα τώρα εργασίες για την αποκάλυψη και ανάδειξη των κτισμάτων σημειώνοντας χαρακτηριστικά:

«Αν ήταν κάπου εδώ κοντά και μας έβλεπαν οι πρωταγωνιστές και δημιουργοί του νοσοκομείου του ΔΣΕ θα ήταν πολύ χαρούμενοι και περήφανοι για όλους εμάς που είμαστε σήμερα εδώ και όσους άλλους πέρασαν.

Γιατί ζωντανέψαμε ένα από τα πολλά επιτεύγματά τους.

Ζωντανέψαμε τη Νοσοκομειούπολη που έσωσε χιλιάδες μαχητές και μαχήτριες.

Η Νοσοκομειούπολη είναι σήμερα προορισμός χιλιάδων επισκεπτών που θαυμάζουν τι μπορεί να κάνει ο άνθρωπος όταν το θεωρεί δικό του, όπως πολύ εύστοχα είχε γράψει ο Σακελλαρίου, αρχίατρος του ΔΣΕ.

Σταδιακή αποκάλυψη του χώρου κάτω από έναν μεγάλο όγκο χωμάτων

Το νεκροταφείο του νοσοκομείου του ΔΣΕ όπως είχε φωτογραφηθεί το 1949 (αρχείο ΚΚΕ)

Ο καταρράκτης στον οποίο είχε τοποθετηθεί ηλεκτρογεννήτρια

Ενημέρωση των συντρόφων που παίρνουν μέρος στις εργασίες αποκάλυψης και συντήρησης των χώρων του νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο από τον σύντροφο Δημήτρη Γόντικα, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ

Τμήματα οστών κεφαλής και μηριαίο τα οποία ανασύρθηκαν κατά τη διάρκεια διερευνητικών τομών που έκανε η επιστημονική ομάδα, η οποία συμμετέχει στις εργασίες αποκάλυψης και ανάδειξης του νοσοκομείου του ΔΣΕ και τώρα του νεκροταφείου του νοσοκομείου

Από τις εργασίες απομάκρυνσης των φερτών υλικών

Το ασφαλισμένο μονοπάτι που οδηγεί στον καταρράκτη

Τοπογραφικό του νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο, διακρίνεται στο βόρειο μέρος το ανάγλυφο στον χώρο του νεκροταφείου