Αλλά ο πόλεμος ήταν προ των πυλών. Η φασιστική Ιταλία και η ναζιστική Γερμανία ετοιμάζονταν. Οταν η Ιταλία επιτέθηκε στην Ελλάδα το κτίριο επιτάχθηκε από την κυβέρνηση, για να στεγαστούν κρατικές υπηρεσίες και όταν εισέβαλαν τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής το κτίριο επιτάσσεται από τους Γερμανούς. Τα υπόγεια μετατρέπονται σε κρατητήρια της Γκεστάπο, ουσιαστικά ένα τμήμα μεταγωγών, πριν τη μεταφορά των κρατουμένων σε φυλακές - κολαστήρια στην Ελλάδα και τη Γερμανία. Οι βαριές σιδερένιες πόρτες και οι πνιγηροί στενοί θάλαμοι των δύο υπογείων ήταν ό,τι καταλληλότερο για το πνίξιμο κάθε αντιδραστικής και επικίνδυνης φωνής.

Μια από αυτές τις βαριές πόρτες, ανοίξαμε, για να γυρίσουμε μισό αιώνα πίσω. Η βαριά μυρωδιά της υγρασίας και η πνιγηρή αίσθηση της απομόνωσης, ο φόβος για το αύριο είναι ακόμα εκεί. Ημέρες φρίκης, εικόνες φρίκης χαραγμένες με ονόματα, στίχους, ημερομηνίες και σκίτσα στους τοίχους και τις πόρτες. Πεταμένες δεξιά και αριστερά, στα πιο απίθανα μέρη, μέσα στις δεξαμενές, στις εσοχές των θυρών και όπου αλλού τεχναζόταν ο ανθρώπινος νους που έψαχνε έναν τρόπο διαφυγής ή επικοινωνίας με τον... επάνω κόσμο. Γράμματα που δεν έφτασαν ποτέ, ολιγόλογα σημειώματα, αποκόμματα εφημερίδων, πακέτα από τσιγάρα, σπίρτα, χαρτιά από καραμέλες, δύο κύπελλα, μία κονσέρβα ιταλικής προέλευσης, μία ταμπακιέρα, σφαίρες, τμήμα χειροπέδης, ξυραφάκια, μία ξιφολόγχη, ένα δαχτυλίδι, που βρέθηκε στις λάσπες των υπονόμων κ. ά.Οι συντηρητές που δούλεψαν ένα χρόνο εκεί χρειάστηκε να ψάξουν σπιθαμή προς σπιθαμή τα δύο υπόγεια. Κι έπειτα να διατηρήσουν και να συντηρήσουν τα ευρήματα. Το χάρτινο υλικό εξαιρετικά ευαίσθητο και σε διαδικασία αποσύνθεσης παρουσίαζε, οξειδώσεις, σκόνη, κηλίδες υγρασίας, βιολογικές και μηχανικές αλλοιώσεις. Η αφαίρεση των ακαθαρσιών και η αποκατάσταση των μηχανικών φθορών ήταν ο στόχος των εργασιών συντήρησης. Ανάλογα προβλήματα είχαν και τα μεταλλικά αντικείμενα που βρέθηκαν σε κατάσταση προχωρημένης διάβρωσης της επιφανείας τους.

Ολα αυτά τα αντικείμενα σήμερα είναι τοποθετημένα σε προθήκες στο δεύτερο θάλαμο του πρώτου υπογείου. Αλλά, εδώ και λίγο καιρό χωρίς το δαχτυλίδι, την ξιφολόγχη και ένα πακέτο τσιγάρα.Πώς παραβιάστηκαν οι προθήκες και τι απέγιναν τα κειμήλια ουδείς γνωρίζει. Ωστόσο, ήταν ακόμα στη θέση τους όταν αποφασίστηκε στο από πάνω κτίριο της Εθνικής Ασφαλιστικής να εγκατασταθούν τα γραφεία της Εθνικής Τράπεζας, η οποία και έκανε τεχνικές εργασίες. Ποιος θα πάρει την ευθύνη για την αφαίρεση των μουσειακών και εκτιθέμενων αντικειμένων; Σημειώνουμε ότι από τότε που ξεκίνησαν τα έργα του Μετρό στην πλατεία Κοραή ο χώρος έπαψε να είναι επισκέψιμος. Αλλά δεν έπαψε και να χρήζει παρακολούθησης και φροντίδας. Η υγρασία άρχισε πάλι να εμφανίζεται, κυρίως στα κατώτερα τμήματα της τοιχοποιίας, απειλώντας τις εγχάρακτες ή ζωγραφισμένες πληροφορίες. Εντούτοις, κατά τη διάρκεια των εργασιών πραγματοποιήθηκαν οι μετρήσεις του ποσοστού υγρασίας και δόθηκαν οι προδιαγραφές για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

Σπάνια σε ένα χώρο της νεότερης ιστορίας είναι τόσες μαρτυρίες αποτυπωμένες στις επιφάνειες των τοίχων, των θυρών και των παραθύρων. Ισως σπάνια η ανθρώπινη αγωνία, ο φόβος, η ελπίδα για ελευθερία, η οργή, η νοσταλγία έχουν εκφραστεί με τέτοια συμπύκνωση συναισθημάτων και σκέψεων σε απλές γραμμές τραβηγμένες με μολύβι ή χαραγμένες με ό,τι αιχμηρό βρισκόταν πρόχειρο εκείνες τις στιγμές. "Μαυροματάκης εκτελέστηκε εν υπογείω", γράφεται κάπου και έτσι μαθαίνουμε ότι τα κρατητήρια είχαν και τέτοια χρήση. Κατεβαίνοντας μια σκοτεινή σκάλα βρισκόμαστε στο δεύτερο υπόγειο. Στο δάπεδο διακρίνονται ακόμα τα ίχνη των τοίχων που είχαν χτιστεί, προκειμένου οι ενιαίοι χώροι να μετατραπούν σε μικρές απομονώσεις. Οι τοίχοι είναι απ' άκρη σ' άκρη χαραγμένοι. Πρέπει να πούμε ότι οι Γερμανοί καταχτητές είχαν τρεις φορές βάψει τους τοίχους, καλύπτοντας σημειώματα και ζωγραφιές των κρατουμένων. Στα δύο πρώτα στρώματα της ώχρας μπορούσαν να χρησιμοποιούν μολύβι. Αλλά το τελευταίο στρώμα, σκούρο γκρίζο, τους ανάγκασε να καταφύγουν στα αιχμηρά αντικείμενα. Με αυτό είναι καλυμμένη η μεγαλύτερη έκταση των τοίχων και χρειάζονται πραγματικά πολλές ώρες, για να παρατηρήσει κανείς την ποικιλία των μηνυμάτων.

Οι κρατούμενοι από το τραμ, που το σταμάτησαν οι Γερμανοί. Ηταν οι "σαλταδόροι" και ένας απ' αυτούς χάραξε το τραμ στον τοίχο. Αλλού βλέπουμε τα αποτυπώματα πιτσιρικάδων, αυτών που παραμόνευαν στα γερμανικά καμιόνια για να αρπάξουν ό,τι βρουν. Η Κατερίνα και η Φιλιώ "αδίκως φυλακισθείσες". Ενα μουσικό θέμα με νότες και μουσικά όργανα, ένα καράβι ζωγραφισμένο στο πρώτο στρώμα και δίπλα η υπογραφή του δημοσιογράφου και φωτογράφου της εποχής Πέτρου Πουλίδη, με ημερομηνία 14/7/44. Η λέξη "νερό" γραμμένη παντού. Σκίτσα, προσωπογραφίες, γυναικείες φιγούρες και εκ του φυσικού αναπαραστάσεις, ένα ντιβάνι και δύο κρατούμενοι, ένας κάθεται σκεφτικός και ένας άλλος ξαπλώνει. Σε μια ξύλινη πόρτα ένα πρόσωπο που μοιάζει με τον Χίτλερ και κάπου αλλού ο Μουσολίνι. Και πιο πέρα ποιήματα, στιχάκια, πρόχειρα φτιαγμένα της στιγμής ρεμπέτικα "Ανάθεμα που με 'καναν να τρέχω μες στους δρόμους/ και άδικα να υποστώ του Γερμανού τους νόμους". "24 ώρες χωρίς φαϊ και νερό. Μόνο μυρίζοντας γιασεμί", γράφει κάποιος. Κι ένας άλλος "Εχαι Θάρρος". Εκατοντάδες ονόματα και ημερομηνίες, όλα καταλογογραφημένα στα αρχεία της Εθνικής Ασφαλιστικής. Ενας θησαυρός που σίγουρα χρειάζεται ιστορική αποτίμηση. Κι όμως ίσως κανένα από αυτά τα ονόματα δεν είναι πραγματικό. Το βέβαιο είναι πώς όσοι βρέθηκαν εκεί όχι από τις μαζικές προσαγωγές πολιτών που έκαναν συχνά οι Γερμανοί, αλλά εξ αιτίας της δράσης τους στην Εθνική Αντίσταση, απέφευγαν να δηλώσουν την ταυτότητά τους. Την πληροφορία μάς τη δίνει ο σημερινός γραμματέας της ΠΕΑΕΑ, Φοίβος Τσέκερης που προσήχθη στην Κομαντατούρ τον Ιούλιο του '43. "Κάποιος με είπε Περικλή και από τότε έτσι με φώναζαν". Πάντως, όπως μας λένε οι υπεύθυνοι για το χώρο από την Εταιρεία, Β. Σοφός και Σ. Λευθεριώτης, στο μέλλον θα αναζητηθούν οι άνθρωποι που άφησαν τα ονόματά τους στους τοίχους.

Πλατεία Κοραή. Οι Νεοέλληνες των Αθηνών τη διασχίζουν καθημερινά, περιμένουν στα φανάρια, διεκπεραιώνουν τις υποθέσεις τους στις παρακείμενες τράπεζες, ακούνε το θόρυβο των μηχανημάτων του Μετρό, αλλά τον έχουν συνηθίσει, περπατούν σκυμμένοι και βιαστικοί, μοιάζουν σαν να ήρθαν από το πουθενά, δίχως παρελθόν, μα και το παρόν δείχνει άδειο. Οι συνδετικοί ιστοί, μάλλον έχουν αδυνατίσει. Γνωρίζει, άραγε, κανείς πως σε κάθε βήμα βρίσκεται ένα κομμάτι ιστορίας που περιμένει να γίνει μνήμη; Μήπως η μνήμη είναι επικίνδυνη;

Σε αυτό το πολυσύχναστο πέρασμα, ακριβώς κάτω από το βιαστικό μας και απρόσεκτο βηματισμό, έχει διατηρηθεί μια από τις αιτίες που η σημερινή Ελλάδα είναι "ελεύθερη", όσο μπορεί. Αξίζει να κάνουμε μια στάση, ολίγων λεπτών καθυστέρηση, στην οδό Κοραή, στα υπόγεια της Εθνικής Ασφαλιστικής που σήμερα ονομάζονται "Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941 - '44",έξι μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Πίσω από αυτόν το τίτλο υπάρχουν τα κρατητήρια της Γκεστάπο,η γνωστή Κομαντατούρ, αργότερα τα γραφεία του ΕΑΜ και μετά "αι Ηλεκτρικαί Εταιρίαι Μεταφορών και Διανομής".Εκεί το 1991 έκανε "στάση" η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού,ύστερα από αίτημα της Εθνικής Ασφαλιστικής, με αφορμή τον εορτασμό των 100 χρόνων της, προκειμένου ο χώρος να συντηρηθεί και να παραδοθεί στο κοινό. Γι' αυτό το σκοπό συγκροτήθηκε επιτροπή για το έργο και επί ένα χρόνο εγκαταστάθηκε συνεργείο συντηρητών του ΥΠΠΟ και των απόφοιτων του Τμήματος Συντήρησης του ΤΕΙ Αθηνών, υπό την επίβλεψη του τότε τμηματάρχη της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων και τώρα προϊστάμενου της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ, Νίκου Μίνου.

Σε αυτή τη θέση το 1894 υπήρχε η οικία Ρόζελς και εκεί στεγάστηκε μέχρι το 1934 η Εθνική Ασφαλιστική. Εκείνη τη χρονιά άρχισε η ανοικοδόμηση του κτιρίου που ανέλαβαν οι αρχιτέκτονες Εμμανουήλ Κριεζής (καθηγητής του ΕΜΠ) και Αναστάσιος Μεταξάς για λογαριασμό της ίδιας εταιρίας. Το κτίριο που ανεγέρθηκε ήταν πρότυπο για την εποχή: αντιαεροπορικά καταφύγια, ανελκυστήρες, κεντρική θέρμανση, αεροστεγείς μεταλλικές πόρτες ειδικών προδιαγραφών για προστασία από τοξικά αέρια που παραγγέλθηκαν στη Γερμανία κ. ά.

Ολα αυτά βρέθηκαν από τους συντηρητές σε κακή κατάσταση διατήρησης. Το υψηλό ποσοστό της υγρασίας, κυρίως στο δεύτερο υπόγειο, είχε προκαλέσει σαθροποίηση του κονιάματος, την κατάρρευση και απώλεια τμημάτων καθώς και την κατά τόπους απολέπιση του ασβεστοχρίσματος του 1944.Σοβαρής έκτασης διάβρωση παρουσίαζαν οι μεταλλικές πόρτες και τα παράθυρα. Στο πρώτο υπόγειο το τελευταίο ασβεστόχρισμα του '44, οι πόρτες και τα παράθυρα είχαν καλυφθεί από νεότερες επεμβάσεις με αποτέλεσμα να χαθούν για πάντα πολλές πληροφορίες. Εκεί χρειάστηκαν εκατοντάδες ώρες για να αφαιρεθεί η νεότερη επέμβαση και αποκαλυφθεί, σιγά σιγά με το νυστέρι, το στρώμα του '44. Οπως εκατοντάδες ώρες χρειάστηκαν για τη συντήρηση των χαραγμένων ή ζωγραφισμένων επιφανειών, τη στερέωση, την αισθητική αποκατάσταση. Χωρίς, όμως, να χαθεί ούτε στο ελάχιστο το αίσθημα της απομόνωσης, το σκοτάδι του υπογείου, η εικόνα της απόλυτης εξαθλίωσης. Χωρίς τίποτα να δείξει καινούριο, περιποιημένο. Εμειναν όλα όπως ήταν για να θυμίζουν. Ακόμα και οι αράχνες στο παράθυρο... Χρειάστηκε ακόμα να ανατρέξουν στην εταιρία που κατασκεύασε τις πόρτες για να μάθουν οι συντηρητές το κράμα του σιδήρου και να προχωρήσουν στην αποκατάσταση. Και τη βρήκαν: η γερμανική εταιρία "Mαnnesman"... Στην πόρτα της εισόδου βρίσκεται ακόμα η επιγραφή με το νούμερο του κιβωτίου κατά την αποστολή τους στην Ελλάδα το 1934.

Ο "Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941 - '44" λειτούργησε για τέσσερα περίπου χρόνια και έκλεισε όταν ξεκίνησαν στην πλατεία τα έργα του Μετρό.Εκτοτε άνοιγε μόνο ύστερα από ραντεβού, φθίνοντας όλο και περισσότερο η συχνότητά τους. Σήμερα σπάνια ανοίγει η σιδερένια γερμανική πόρτα και επί της Κοραή δεν υπάρχει καμία ενεπίγραφη σήμανση ύπαρξης των κατοχικών κρατητηρίων. Πάντως η "Εθνική Ασφαλιστική" προτίθεται σε λίγους μήνες να ανοίξει πάλι το χώρο, αφού πρώτα προχωρήσει σε κάποια έργα ήπιας διαμόρφωσης της εισόδου, και πιθανόν σε συμπληρωματικές εργασίες συντήρησης του χώρου. Επίσης πρέπει να εξασφαλιστεί η επαρκής φύλαξη με πρόσληψη προσωπικού.

Παρ' όλα αυτά, η παρουσία του σταθμού του Μετρό καθιστά ίσως αμφίβολο τον όποιο σχεδιασμό. Το Μετρό κατά τη συνηθισμένη του τακτική, αν και είναι γνωστή η ύπαρξη ενός μνημειακού χώρου, δεν έχει ενημερώσει για τα σχέδια του σταθμού, ούτε την εταιρία που τον διαχειρίζεται ούτε στο υπουργείο Πολιτισμού που τον προστατεύει.Αρα, κανείς δε γνωρίζει αν και πόσο παραβλάπτεται. Αλλά σε αυτή την περίπτωση, όσο παραβλάπτεται το μοναδικό μνημείο της Εθνικής Αντίστασης στην Αθήνα, αλλά τόσο εξασθενούν οι κρίκοι με την ιστορία, τη ζώσα μνήμη.

Κείμενα Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ

Αυτό το δαχτυλίδι εξαφανίστηκε από την προθήκη

Η μοναδική έγχρωμη ζωγραφική

Λεζάντα Η λέξη νερό γραμμένη παντού και οι καλλιτεχνικές αναζητήσεις των κρατουμένων έβρισκαν κι αυτές

• τόπο
• να εκφραστούν

τόπο ή τρόπο

"Χαραγμένες στους τοίχους" οι συνθήκες διαβίωσης...

Πίσω από αυτή την πόρτα διαδραματίζονταν οι ιστορίες των κρατουμένων. Η ιστορία της Εθνικής Αντίστασης