Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, από την πρώτη μέρα της επιβολής του, δέχτηκε τις λαϊκές αντιδράσεις. Στην καπνεργατική απεργία στην Καβάλα την ίδια μέρα, στις 4 Αυγούστου, κυριάρχησαν αντιδικτατορικά συνθήματα. Στις 6 Αυγούστου, ξεσηκώθηκαν πολλά χωριά των Σερρών, κατέβηκαν στην Αγγίστα, κατάλαβαν το κοινοτικό γραφείο και το τηλεφωνείο, και χτυπήθηκαν με στρατό και χωροφύλακες. Το Νοέμβρη, η κηδεία του Αλ. Παπαναστασίου μετατρέπεται σε αντιδικτατορική διαδήλωση.

Η ΟΚΝΕ, το 1937, πρωτοστατεί στη δημιουργία του Αντιδικτατορικού Μετώπου Νέων, μαζί με άλλες πολιτικές οργανώσεις νεολαίας. Ταυτόχρονα, με κάθε ευκαιρία, όπως, π.χ., για την απόλυση προοδευτικών καθηγητών από το καθεστώς (Μάρτης 1937), το φοιτητικό κίνημα οργάνωνε αντιδικτατορικές εκδηλώσεις.

Το ΚΚΕ, παρά τα χτυπήματα από το καθεστώς, πήρε πολλές πρωτοβουλίες για την οργάνωση του αντιδικτατορικού αγώνα. Απευθύνθηκε από την πρώτη στιγμή στα αστικά κόμματα για το κοινό αντιδικτατορικό μέτωπο, αλλά οι προσπάθειες δεν καρποφόρησαν λόγω άρνησης αυτών των κομμάτων. Τον Ιούλη του 1938 εκδηλώνεται ένοπλη εξέγερση ενάντια στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου στα Χανιά της Κρήτης. Στην οργάνωση της εξέγερσης συνέβαλε αποφασιστικά η πλατιά αντιδικτατορική οργάνωση, που συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία των κομμουνιστών, "Φιλική Εταιρεία". Η εξέγερση επικράτησε στα Χανιά, οι αρχές παραδόθηκαν στους εξεγερμένους, αλλά οι ηγέτες της έτρεφαν αυταπάτες ως προς το δρόμο που θα 'πρεπε να ακολουθήσουν στη συνέχεια για την ανατροπή του Μεταξά. Ετσι, δεν προσπάθησαν να κινητοποιήσουν άλλες δυνάμεις ούτε καν στην Κρήτη. Ετσι απέτυχαν.

Το 1939 αρχίζει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος τυπικά την 1η Σεπτέμβρη, με την επίθεση της ναζιστικής Γερμανίας στην Πολωνία (ουσιαστικά, είχε ξεκινήσει πιο νωρίς, το Μάρτη με την κατάληψη από τη Γερμανία της Τσεχοσλοβακίας). Τον ίδιο χρόνο, η φασιστική Ιταλία επιτίθεται στην Αλβανία και στις 28 Οκτώβρη 1940 κηρύσσει τον πόλεμο στην Ελλάδα. Το ΚΚΕ, αν και αποδεκατισμένο από το καθεστώς του Μεταξά, με το περίφημο γράμμα του ΓΓ της ΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη καλεί σύσσωμο τον ελληνικό λαό στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Ο λαός μας και ο στρατός, παρά την ηττοπάθεια και την ουσιαστική άρνηση στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας να πολεμήσουν (γνωστό είναι το ρηθέν "τουφεκιές για την τιμή των όπλων"), γράφει το Αλβανικό Επος. Μετά την κατάληψη της χώρας από τους χιτλερικούς τον Απρίλη του 1941, το ΚΚΕ καταπιάνεται με την προσπάθεια οργάνωσης της αντίστασης κατά των κατακτητών. Απευθύνεται σ' όλα τα κόμματα, αλλά οι ηγεσίες των αστικών κομμάτων αρνούνται αυτή την προοπτική και φεύγουν για τη Μέση Ανατολή. Παρ' όλα αυτά, οι πρωτοβουλίες του ΚΚΕ ευοδώνουν και το Σεπτέμβρη του 1941 ιδρύεται το ΕΑΜ, με συμμετοχή του ΚΚΕ, του Αγροτικού Κόμματος, του Σοσιαλιστικού Κόμματος και της Ενωσης Λαϊκής Δημοκρατίας. Είχε προηγηθεί η ίδρυση του Εργατικού ΕΑΜ, από την Ενωτική ΓΣΕΕ (ταξικό ρεύμα), τη ΓΣΕΕ (ρεφορμιστική) και τα Ανεξάρτητα Συνδικάτα, ενώ, μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, ιδρύθηκε ο Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός, ο θρυλικός ΕΛΑΣ και η ΕΠΟΝ. Ετσι μπήκαν τα θεμέλια για το μεγάλο Επος της Εθνικής Αντίστασης και της απελευθέρωσης της Ελλάδας. Βεβαίως, πριν ακόμη την απελευθέρωση, μαζί μ' αυτό το καθήκον, έμπαινε και το ζήτημα της κοινωνικοπολιτικής προοπτικής της απελευθερωμένης Ελλάδας, δηλαδή το ζήτημα της εξουσίας. Το πώς λύθηκε είναι γνωστό. Η ηγεσία του κινήματος, με τη Συμφωνία του Λιβάνου, που συνεπαγόταν απαράδεκτες υποχωρήσεις στις αστικές πολιτικές δυνάμεις παρά το συσχετισμό δύναμης στο λαό, η συντριπτική πλειοψηφία του οποίου ήταν με το μέρος της, τη Συμφωνία της Καζέρτας που έθετε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Αγγλου στρατηγού Σκόμπι, αλλά και τη συμφωνία υπαγωγής του ΕΛΑΣ στο στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, συνέβαλε στη δημιουργία αρνητικών όρων για την επίλυση του ζητήματος. Ετσι, φτάσαμε στο χτύπημα του κινήματος το Δεκέμβρη του 1944, από τους Αγγλους και την ντόπια αντίδραση και τη Συμφωνία της Βάρκιζας, που ήταν ένας ακόμη απαράδεκτος συμβιβασμός. Βεβαίως, το ΚΚΕ και το ΕΑΜ πάλευαν για την ειρηνική ανασυγκρότηση και ανάπτυξη της χώρας και του λαού, αλλά οι Αγγλοι ιμπεριαλιστές και η ντόπια αστική τάξη είχαν άλλα σχέδια. Ετσι, όλο το μετέπειτα χρονικό διάστημα με την άγρια πολιτική για τη συντριβή λαϊκού κινήματος (μόνο έτσι μπορούσαν να εδραιώσουν την εξουσία τους), οδήγησαν το λαό στον εμφύλιο πόλεμο.

Στις 1 - 6 Οκτώβρη του 1945, συνήλθε στην Αθήνα το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Οι συνθήκες ήταν εντελώς διαφορετικές σε σχέση με την περίοδο που συνήλθε το 6ο Συνέδριο. Στο Κόμμα έμπαιναν νέα καθήκοντα, μετά την απελευθέρωση, την παρουσία των Αγγλων στην Ελλάδα, αλλά και την προοπτική των πολιτικοκοινωνικών εξελίξεων στη χώρα και διεθνώς. Ο πόλεμος έληξε, με την υπογραφή της άνευ όρων παράδοσης της Γερμανίας στις 9 Μάη 1945, με την ηρωική δράση του σοβιετικού λαού και του ηρωικού Κόκκινου Στρατού. Αρα, και η παγκόσμια πραγματικότητα ήταν εντελώς διαφορετική σε σχέση με πριν.

Το Συνέδριο ήταν προγραμματικό. Ενα σπουδαίο ζήτημα που συζήτησε ήταν η δυνατότητα ανάπτυξης βαριάς βιομηχανίας στην Ελλάδα, στηριγμένης στις εσωτερικές πηγές και δυνατότητες. Εδινε έτσι επιστημονική απάντηση στις θεωρίες των αστών της "Ψωροκώσταινας", αλλά και της διαβόητης "Μεγάλης Ιδέας", που υποστήριζαν ότι χωρίς τη στήριξη στη δράση του ξένου κεφαλαίου και του ιμπεριαλισμού δεν μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη και ότι η Ελλάδα πρέπει να επεκταθεί εδαφικά για να προοδεύσει. Ταυτόχρονα, το συνέδριο, εξετάζοντας την οικονομική κατάσταση, διαπίστωσε ότι ο λαός βρίσκεται κάτω από τραγικές συνθήκες, υπογραμμίζοντας ταυτόχρονα ότι ανασυγκρότηση της κατεστραμμένης οικονομίας δεν μπορεί να υπάρξει, όταν αυτή αποβαίνει σε βάρος του λαού.

Το Συνέδριο ψήφισε το Πρόγραμμα της Λαϊκής Δημοκρατίας σαν το πρόγραμμα, που η εφαρμογή του ανοίγει το δρόμο στο σοσιαλισμό. Σαν βασικά μέτρα για το πέρασμα στο σοσιαλισμό, έμπαιναν η εθνικοποίηση του πιστωτικού κεφαλαίου, των μεγάλων μεταφορών, των βιομηχανιών, που έχουν πρωταρχική εθνική σημασία. Κατήγγειλε την αγγλική στρατιωτική κατοχή, απαίτησε το διώξιμο των Αγγλων σαν όρο για να ανοίξει ο δρόμος της ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης. Επίσης καθόρισε πλαίσιο εξωτερικής πολιτικής στη βάση της αμοιβαίας ειρηνικής δημιουργικής συνεργασίας μ' όλα τα κράτη και στενής συνεργασίας με την ΕΣΣΔ. Τέλος, καθόρισε καθήκοντα κομματικής ανασυγκρότησης και βελτίωσης της κομματικής και μαζικής δουλιάς. Επέστησε την προσοχή στην τήρηση των αρχών, στην εσωκομματική μόρφωση, στο συνδυασμό παράνομης - νόμιμης δουλιάς, στην ανάπτυξη της πάλης των εργαζομένων για τις άμεσες διεκδικήσεις, ενώ υπογραμμίστηκε η ανάγκη της λαϊκής αυτοάμυνας ενάντια στην τρομοκρατία και την καταπίεση. Τέλος, ψήφισε νέο Καταστατικό. Το συνέδριο αυτό αποτελεί σημαντικό σταθμό στην ιστορία του ΚΚΕ, για όλα όσα προαναφέρθηκαν. Εξόπλισε το Κόμμα να συνεχίσει ανυποχώρητα μπροστάρης στους λαϊκούς αγώνες σε μια δύσκολη καμπή για το λαϊκοεπαναστατικό κίνημα της χώρας.

Ολο το επόμενο χρονικό διάστημα διακρίνεται από την επίθεση του μεταβαρκιζιανού καθεστώτος στο λαϊκό κίνημα. Παρά τις προσπάθειες του ΚΚΕ και του ΕΑΜ για ειρηνική ομαλή εξέλιξη, το όργιο βίας, τρομοκρατίας, διώξεων, φυλακίσεων, ακόμη και εκτελέσεων, κράτους και παρακράτους, με την ουσιαστική προτροπή των Αγγλων ιμπεριαλιστών, οδήγησε σε μονόπλευρο από μεριάς της άρχουσας τάξης εμφύλιο. Ταυτόχρονα, παρά την άνοδο των μαζικών λαϊκών αγώνων, και την επιδίωξη για ενότητα δράσης του λαού, δεν αποτρέπεται η προοπτική του εμφυλίου. Η συνέχεια είναι γνωστή. Ανοιξαν τα κολαστήρια της εξορίας (Ικαρία, Αϊ - Στράτης, Μακρονήσι, Χίος και Τρίκκερι για τις Γυναίκες), στήνονται στρατοδικεία, με το διαβόητο Γ Ψήφισμα, ενώ οι πρώτες ένοπλες ομάδες του ΔΣΕ κάνουν την εμφάνισή τους. Το Κόμμα, τυπικά νόμιμο ως την άρση αυτού του τυπικού ζητήματος το Δεκέμβρη 1947 με το διαβόητο 509 (ο "Ριζοσπάστης" εκδόθηκε για τελευταία φορά νόμιμος τον Οκτώβρη 1947), συνδυάζει την ένοπλη πάλη με την ανάπτυξη της λαϊκής πάλης στις πόλεις. Για τρία χρόνια, ο ΔΣΕ, με την καθοδήγηση του ΚΚΕ, έγραψε τη μεγάλη λαϊκοεπαναστατική εποποιία, με άνισο συσχετισμό δυνάμεων που οδήγησε στην ήττα. Βεβαίως, ήδη, είχε αρχίσει η αμερικάνικη επέμβαση και στην Ελλάδα με το σχέδιο Μάρσαλ και το Δόγμα Τρούμαν. Μετά την ήττα, οι αγωνιστές του ΔΣΕ περνούν στις Λαϊκές Δημοκρατίες και την ΕΣΣΔ. Τον Οκτώβρη του 1950, συνήλθε η Τρίτη Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ στη Ρουμανία για να εκτιμήσει τις αιτίες της ήττας, να χαράξει καθήκοντα στη νέα κατάσταση, τόσο για το κίνημα στην Ελλάδα, όσο κυρίως για την οργάνωση της ζωής των πολιτικών προσφύγων στις σοσιαλιστικές χώρες.

Το Κόμμα στις νέες συνθήκες πήρε μέτρα για την ανασυγκρότηση του λαϊκού κινήματος στην Ελλάδα, του ίδιου του Κόμματος και της δράσης του και έκανε προσπάθειες, ταυτόχρονα με την παράνομη δουλιά, να υπάρξει νόμιμη πολιτική δράση. Παρά τα χτυπήματα, με κυριότερα τις εκτελέσεις Μπελογιάννη - Πλουμπίδη, καταφέρνει μέσα σε αντίξοες συνθήκες να οργανώσει τη λαϊκή πάλη και να συμβάλει στη συγκρότηση της ΕΔΑ.

Το 8ο Συνέδριο του ΚΚΕ συνήλθε τον Αύγουστο του 1961. Στην απόφαση του Συνεδρίου καθορίζονται "τα βασικά καθήκοντα του εργατικού και δημοκρατικού κινήματος", όπως η πάλη για την υπεράσπιση της ειρήνης, για την κατάργηση των ξένων στρατιωτικών βάσεων, η ματαίωση της εγκατάστασης βάσεων πυραύλων και "ότι συμφέρον της Ελλάδας είναι να παραμείνει μακριά από τους επιθετικούς συνασπισμούς και να ακολουθήσει σταθερή και συνεπή πολιτική ουδετερότητας. Ταυτόχρονα, θεωρεί σαν βασικό καθήκον του δημοκρατικού κινήματος "την πάλη για την αποκατάσταση της δημοκρατικής τάξης και ομαλότητας... την κατάργηση του θεσμού των διοικητικών εκτοπίσεων, την άμεση απελευθέρωση των εξορίστων και φυλακισμένων... την κατάργηση των εκτάκτων μέτρων και των πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων, τη διάλυση των φασιστικών οργανώσεων, τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ, τον επαναπατρισμό των πολιτικών προσφύγων, την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, τη γενική πολιτική αμνηστία". Στην απόφαση τονιζόταν η πάλη για την απόκρουση της επίθεσης των μονοπωλίων κατά του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων και των λαϊκών μαζών, την προστασία του αγροτικού εισοδήματος και των ΕΒΕ από τα μονοπώλια, ο περιορισμός των πολεμικών κονδυλίων, καθώς και "η ματαίωση της σύνδεσης της Ελλάδας με την Κοινή Αγορά...".

Το Συνέδριο πήρε ορισμένα μέτρα για τη βελτίωση της κατάστασης του Κόμματος, αλλά δεν αποκατέστησε το θεμελιακό λάθος της απόφασης του 1958 για διάλυση των κομματικών οργανώσεων στην Ελλάδα, ώστε να επανασυσταθούν. Στην Ελλάδα τη συγκεκριμένη περίοδο υπήρχε κυβέρνηση της ΕΡΕ, με τον Κ. Καραμανλή πρωθυπουργό, ενώ το άγριο μετεμφυλιακό καθεστώς δρούσε μ' όλες τις κατασταλτικές μεθόδους κράτους και παρακράτους ενάντια στο λαϊκό κίνημα. Ακόμη και μετά το 1963 - 1964 που το κίνημα είχε άνοδο, η κυβέρνηση άλλαξε (Ενωση Κέντρου με Γ. Παπανδρέου), η πολιτική κατάσταση δεν είχε βελτιωθεί, αφού οι ίδιες δυνάμεις, αστική τάξη, μηχανισμοί της και αμερικάνικος ιμπεριαλισμός με την ανοχή της κυβέρνησης ασκούσαν σχεδόν με τις ίδιες μεθόδους εξουσία. Στη συνέχεια, έχουμε πτώση της κυβέρνησης Παπανδρέου, ρευστή πολιτική κατάσταση, ενδείξεις ότι θα γίνει δικτατορία, την οποία το λαϊκό κίνημα δεν απέτρεψε. Εγκαθιδρύεται στις 21 Απρίλη 1967. Το Κόμμα καταπιάνεται με την οργάνωση της αντιδικτατορικής πάλης, ανάμεσα και σε δικές του δυσκολίες από τη φραξιονιστική δράση της δεξιάς αναθεωρητικής ομάδας. Το 1968 επέρχεται η διάσπαση. Το Κόμμα, απαλλαγμένο από τους οπορτουνιστές, καταπιάνεται με την οικοδόμηση ΚΟΒ στην Ελλάδα. Συγκροτεί το Πανελλήνιο Αντιδικτατορικό Μέτωπο και ιδρύει την ΚΝΕ. Μέσα στις πιο αντίξοες συνθήκες της στρατιωτικοφασιστικής χούντας, λύνει ταυτόχρονα δικά του προβλήματα, αναπτύσσει τις δυνάμεις του, ενώ βρίσκεται στην πρωτοπορία του αντιδικτατορικού αγώνα. Ακόμη και όταν η κρίση του καθεστώτος το αναγκάζει σε μέτρα δήθεν φιλελευθερισμού του με το ψευτοδημοψήφισμα ενάντια στη μοναρχία και την κυβέρνηση Μαρκεζίνη, το ΚΚΕ είναι το μόνο κόμμα που αποκαλύπτει την απάτη στον ελληνικό λαό, καλώντας τον να δυναμώσει την πάλη για την ανατροπή της αμερικανοκίνητης δικτατορίας. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου είναι ένα γερό χτύπημα στο καθεστώς, που τα ψωμιά του τέλειωναν.

Σ. Λ.

Πηγές: Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ. Τόμος 1ος

Το 8ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις 1961 ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ