ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ | ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ

ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

ΤΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

Η φιλοσοφική διάσταση

Β' ΜΕΡΟΣ

Τα όσα διατυπώσαμε στο προηγούμενο άρθρο πιστεύουμε πως σκιαγραφούν μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα «το ποσοστό ενός κόμματος είναι κριτήριο και για το αν αυτό εκφράζει την αλήθεια». Θα πρέπει, όμως, να προσθέσουμε και κάτι ακόμα. Πίσω από κάθε ιδεολόγημα, από κάθε ιδέα και θεωρία της αστικής σκέψης, υπάρχει μια φιλοσοφική άποψη. Και η άποψη που λέει πως η αλήθεια και το δίκιο κρίνονται ποσοτικά, με βάση αριθμούς και ποσοστά είναι μια μορφή θετικιστικής θεώρησης του κοινωνικού γίγνεσθαι. Είναι σα να παραλληλίζεται ένα φυσικό με ένα κοινωνικό φαινόμενο κατά τέτοιον τρόπο, που, όπως θα έλεγαν οι μαθηματικοί, δημιουργείται μια αντιστοιχία «ένα προς ένα». Δεν τίθεται, από την πλευρά μας, ζήτημα για το αν υπάρχουν κοινοί νόμοι εξέλιξης ανάμεσα στη φύση και την κοινωνία. Τέτοιοι υπάρχουν και είναι οι νόμοι της διαλεκτικής (ο νόμος της μετατροπής της ποσότητας σε ποιότητα και αντίστροφα, ο νόμος της αλληλοδιείσδυσης των αντιθέτων, ο νόμος της άρνησης της άρνησης)¹. Η φύση, όμως, στερείται ενός παράγοντα που ενυπάρχει στην κοινωνία: Της συνείδησης. Η συνείδηση δεν μπορεί να μαθηματικοποιηθεί και να περιγραφεί με μια αυστηρή τυπική γλώσσα. Δεν μπορεί να μοντελοποιηθεί όπως ένα φυσικό φαινόμενο. Δεν είναι σωστό να τη θεωρούμε ως ένα άθροισμα ιδεών. Ως μια κινηματογραφική ταινία που απλά αποτελείται από φωτογραφίες. Πρέπει να τη δούμε στη δυναμική της εξέλιξη. Στη διαλεκτική της σύνδεση και τον αλληλoκαθορισμό της με την πραγματικότητα. Αν επιθυμούμε να προσεγγίσουμε με τρόπο ορθό το ζήτημα της εξέλιξης της συνείδησης θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως η νοητική εξέλιξη δεν είναι μια παθητική καταγραφή δεδομένων. Τα πειράματα και τα εργαστήρια και εν γένει η καταγραφή παρατηρησιακών δεδομένων είναι απαραίτητα για την ανάγνωση και την καταγραφή των νόμων της φύσης, καθώς και για την πρόβλεψη. Ομως, δε λειτουργούν στον τομέα της νόησης (αυτό, βέβαια, δε σημαίνει πως σε μια κοινωνιολογική έρευνα δεν είναι χρήσιμα τα στατιστικά στοιχεία, κάθε άλλο, μάλιστα).

Αν, λοιπόν, θέλουμε να φτάσουμε στην καρδιά του ζητήματος που μας απασχολεί, οφείλουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα σχετικά με το τι είναι αλήθεια. «Αλήθεια είναι η αντιστοιχία ανάμεσα στην ιδέα και στην αντικειμενική πραγματικότητα. Τέτοια αντιστοιχία ανάμεσα στην αντικειμενική πραγματικότητα και στις ιδέες αποκατασταίνεται σιγά - σιγά. Μα και τότε ακόμα η αντιστοιχία είναι συχνά μερική και ατελής. Γιατί μια τέτοια ιδέα δεν μπορεί να αντιστοιχεί σε όλες τις όψεις της το αντικείμενο, αλλά μόνο μερικά, και ακόμα υπάρχουν πάρα πολλά στο αντικείμενο που δεν αναπαράγονται στην ιδέα καθόλου και γι' αυτό η αντιστοιχία της ιδέας προς το αντικείμενο είναι ατελής. Στις περιπτώσεις αυτές δεν μπορούμε να πούμε ότι οι ιδέες μας είναι λαθεμένες, αλλά ότι δεν είναι απόλυτα πλήρεις και από όλες τις απόψεις αληθινές. Η αλήθεια, κατά συνέπεια, δεν είναι μια ιδιότητα που μπορεί να κατέχει ή όχι μια ιδέα ή μια πρόταση. Μπορεί να ανήκει σε μια ιδέα μέχρις ένα βαθμό, μέσα σε ορισμένα όρια και απ' ορισμένες απόψεις» ².

Απ' αυτή την τοποθέτηση του Κόνφορθ, διαφαίνεται ο διαχωρισμός της σχετικής κι απόλυτης αλήθειας και η ιστορικότητά της (της αλήθειας). Οταν, λοιπόν, μια κοινωνική πρωτοπορία ισχυρίζεται πως κατέχει την αλήθεια, αυτό δε συμβαίνει με ένα μυστηριακό και μεταφυσικό τρόπο. Εχει επίγνωση πως: α) Την αλήθεια την κατέκτησε μέσα από μια μακροχρόνια διαδρομή της ανθρώπινης σκέψης. β) Πως η αλήθεια ανεβαίνει σε όλο και υψηλότερα επίπεδα, δηλαδή βρίσκεται σε μια συνεχή διαδικασία εξέλιξης και ολοκλήρωσης και γ) δεν την κατέχει επειδή είναι μια πεφωτισμένη πρωτοπορία, αλλά γιατί είναι προϊόν της κοινωνίας και των καιρών.

Επειδή, όμως, ο δικηγόρος του διαβόλου είναι πανταχού παρών, σπέρνοντας σπόρους αμφιβολίας, θα μπορούσε να θέσει το ερώτημα: Κατανοώ την απάντησή σου σχετικά με το τι είναι αλήθεια ή περίπου την κατανοώ. Δεν υπάρχει όμως περίπτωση πλάνης; Ασφαλώς και υπάρχει τέτοια περίπτωση, θα απαντούσαμε εμείς. Ομως, και σε αυτήν την περίπτωση τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Και αυτό γιατί από τη μια πρέπει να απαντηθεί ένα δεύτερο ερώτημα που προκύπτει αβίαστα από το πρώτο: Γιατί δημιουργούνται πλάνες; Από την άλλη, ακόμα κι αυτές οι πλάνες, μπορεί με τον τρόπο τους να περιέχουν ψηφίδες ή και πλευρές της αλήθειας. Η ύπαρξη της πλάνης έχει, έστω και ακροθιγώς, ήδη εξηγηθεί (αλλοτρίωση και αποξένωση του προϊόντος κλπ.). Πώς μπορεί, όμως, η πλάνη να περιέχει σπαράγματα αλήθειας; Ο Κόνφορθ χρησιμοποιεί ένα παράδειγμα προς απάντηση αυτού του ερωτήματος: «Οι πουριτανοί στην Αγγλική Επανάσταση έλεγαν ότι ήσαν οι εκλεκτοί του Θεού. Και σε αυτό ακόμα υπήρχε ένα σπέρμα αλήθειας και συγκεκριμένα η αλήθεια ήταν ότι αυτοί ήσαν πραγματικά, η ανερχόμενη προοδευτική κοινωνική δύναμη που είχε το καθήκον να ανατρέψει τις παρηκμασμένες δυνάμεις της παλιάς κοινωνίας».³ Ο συνήγορος του διαβόλου, όμως, επίμονος όπως είναι, εξακολουθεί και θέτει ερωτήσεις: Και όλα αυτά τι σχέση έχουν με τις εκλογές; Ας δούμε λοιπόν το αποτέλεσμα των βουλευτικών εκλογών. Ο λαός «επέλεξε» να φέρει στην κυβερνητική εξουσία τη ΝΔ. Η πλάνη βρίσκεται στο ότι πιστεύει πως η ΝΔ είναι κάτι διαφορετικό από το ΠΑΣΟΚ, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις δε γίνεται πάντα κατανοητό ότι και τα δύο είναι κόμματα του κεφαλαίου. Μέσα στην πλάνη όμως βρίσκεται και μια αλήθεια: Το ΠΑΣΟΚ τιμωρήθηκε, γιατί σε μεγάλο βαθμό -και σωστά- θεωρήθηκε ότι εξυπηρέτησε τα συμφέροντα των λίγων. Η πραγματικότητα, λοιπόν, είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκη απ' αυτό που δείχνει. Αυτό είναι ένα κρίσιμο σημείο. Είναι το σημείο όπου διαφοροποιείται δραματικά η αστική από την επαναστατική σκέψη. Η αδυναμία αποκωδικοποίησης των φαινομένων -ακούσια ή εκούσια- δεν είναι χαρακτηριστικό της αστικής σκέψης που εμφανίστηκε τώρα. Η αστική σκέψη από τότε που έπαψε να είναι επαναστατική και μετατράπηκε σε απολογητική κατατρύχεται από αυτή την αρρώστια: «Ωστόσο, η βασική ιδιότητα της αστικής οικονομικής επιστήμης παρέμεινε η ίδια, εξακολουθούσε να αγνοεί την "κρυμμένη δομή" και να μελετάει τα "εξωτερικά φαινόμενα". Πιο επεξεργασμένες μέθοδοι διερεύνησης των γεγονότων, στατιστικής συσχέτισης, κλπ. αναπτύχθηκαν στην πορεία αυτής της μελέτης - και οι μέθοδοι αυτές επεκτάθηκαν πολύ πιο πέρα από το στενό πεδίο των οικονομικών διαδικασιών, για να αγκαλιάσουν γενικά κοινωνιολογικά φαινόμενα. Το αποτέλεσμα είναι ένα εντυπωσιακό σώμα περιγραφικής γνώσης. Αλλά πρόκειται για μια κοινωνική επιστήμη μονάχα με την έννοια που ορίστηκε από τη θετικιστική φιλοσοφία της επιστήμης και όχι με την έννοια πως αυτή ανακαλύπτει την αντικειμενική δομή και κίνηση της ανθρώπινης κοινωνίας στην ιστορική της εξέλιξη»⁴ (η υπογράμμιση δική μας). Πρόκειται, λοιπόν, για μια απέχθεια ή και αδυναμία ή ένα συνδυασμό και των δύο της αστικής σκέψης, να φτάνει στην ουσία. Μια απέχθεια ή/και αδυναμία που μεταβιβάζεται και στις μάζες μέσα από τα κύτταρα αναπαραγωγής της αστικής ιδεολογίας.

Θα κλείσουμε τον προβληματισμό μας με μερικά συμπεράσματα:

Ποτέ δεν ισχυριστήκαμε, ούτε και πρόκειται να το κάνουμε, πως το ποσοστό του κόσμου που δεν ψηφίζει ΚΚΕ, δε βλέπει πλευρές της πραγματικότητας ή πολύ περισσότερο στερείται νοητικών ικανοτήτων. Αλλωστε, είναι γνωστό σε όλους ότι η επιρροή του Κόμματός μας μέσα στο λαό ξεπερνάει κατά πολύ τα εκλογικά αποτελέσματα. Αυτό δεν το υποστηρίζουμε γιατί τα άλλα εκλογικά μας αποτελέσματα είναι καλύτερα (ευρωεκλογές, φοιτητικές, Τοπική Αυτοδιοίκηση, συνδικαλιστικό κίνημα). Αυτή η άποψη πηγάζει πρώτα και κύρια από την άποψη του κόσμου για το Κόμμα, κόσμου που βρίσκεται έξω από την εκλογική μας επιρροή (για όποιον έχει αμφιβολία δεν έχει παρά να ρωτήσει την αμερικανική πρεσβεία. Αυτή γνωρίζει και γνωρίζει καλά).
Οι επίμονες ερωτήσεις δημοσιογράφων στην προεκλογική περίοδο «αφού ο κόσμος σάς εκτιμάει γιατί αυτό δε μεταφράζεται σε ψήφουςς» τις περισσότερες φορές δεν απέρρεαν από έναν ειλικρινή προβληματισμό. Σκόπευαν στο να ασκήσει πιέσεις στα μέλη και τους οπαδούς για αλλαγή ρότας. Η συνταγή είναι απλή: «Αν θες να κερδίσεις κόσμο εκσυγχρόνισε τον πολιτικό σου λόγο και τις θέσεις σου. Τελικά, πέταξε την απαρχαιωμένη στρατηγική σου. Αυτό είναι που θα φέρει ένα νέο άνεμο και θα ασκήσει έλξη σ' έναν ευρύτερο κόσμο». Ας είναι πάντως σίγουροι πως δε θα σαγηνευτούμε από τα τραγούδια των Σειρήνων.
Οι όποιες αναλύσεις μας για τη συνείδηση, την κυρίαρχη ιδεολογία κλπ. δεν πρέπει να μας οδηγούν σε μια άποψη, σύμφωνα με την οποία δεν έχουμε προπαγανδιστικές αδυναμίες. Οι αδυναμίες αυτές έχουν να κάνουν τόσο με τον «τρόπο», όσο και με την ουσία, δηλαδή το κατά πόσον ολοκληρωμένα «ζυμώνουμε» την πολιτική μας πρόταση. Πιθανότατα, αν βελτιώναμε πλευρές της προπαγανδιστικής μας δουλιάς, να 'χαμε και κάποια καλύτερα αποτελέσματα. Ας μην έχουμε, όμως, αυταπάτες. Δε θα μπορούσαν να ήταν θεαματικά καλύτερα. Οι απότομες αλλαγές στην εκλογική συμπεριφορά προϋποθέτουν ξεσπάσματα του κινήματος, εντεινόμενη ριζοσπαστικοποίηση. Μπορεί η δουλιά μας να προετοιμάζει κάτι τέτοιο, αλλά αυτά τα φαινόμενα έχουν τη σχετική τους αυτοτέλεια. Αλλωστε, αν όλα εξαρτιόνταν από εμάς, τότε μάλλον τα προβλήματα που προσπαθούμε να επιλύσουμε θα 'χαν βρει πολύ νωρίτερα τη λύση τους.
Τέλος, κρίσιμης σημασίας είναι η απάντηση στο ερώτημα «ποιο είναι το κριτήριο της αλήθειας». Το αποφασιστικό κριτήριο είναι αυτό της πράξης και βρίσκει εφαρμογή τόσο στη φύση όσο και στην κοινωνία. Η πράξη, πιστεύουμε, ότι αργά ή γρήγορα θα επαληθεύσει την επιστημονική θεωρία μας που με τη σειρά της έχει γεννηθεί από την ίδια την πράξη. Η πράξη μάς έχει δικαιώσει στο παρελθόν κατ' επανάληψη. Τη στιγμή, όμως, που θα μας δικαιώσει μια και καλή, τότε μικρή σημασία θα έχουν οι συζητήσεις για τα ποσοστά.

1. Φρίντριχ Ενγκελς: «Διαλεχτική της φύσης», σελ. 44

2. Κόνφορθ: «Θεωρία της γνώσης» σελ. 185

3. Κόνφορθ: «Θεωρία της γνώσης» σελ. 190

4. Κόνφορθ: «Μαρξισμός και γλωσσική φιλοσοφία», σελ. 82

Του
Βασίλη ΛΙΟΣΗ*
*Ο Βασίλης Λιόσης είναι συνεργάτης της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ