Δε χρειάζεται ιδιαίτερη ενημέρωση για να πειστεί κανείς ότι το Παλαιστινιακό, έτσι όπως εμφανίζεται σήμερα, είναι ένα από τα πιο σοβαρά ζητήματα της Μέσης Ανατολής. Από τα πιο σοβαρά, όχι μόνο γιατί και ως τώρα έχει δημιουργήσει σοβαρή αναταραχή, αλλά και γιατί, με τις ως τώρα κάθε άλλο παρά μικρές εξελίξεις του, έχει βγάλει στην επιφάνεια, θέτοντάς τις επί τάπητος, και πολλές άλλες πλευρές.

To Αμμάν, δυο βήματα μόνο από τα πρώην Κατεχόμενα και τώρα μάλλον μεταβατικά εδάφη είναι, ασφαλώς, ένας πολύ καλός χώρος για να συζητήσει κανείς το θέμα. Οι πηγές κάθε άλλο παρά λείπουν. Αν σκεφθούμε ότι ο πληθυσμός της Ιορδανίας είναι κατά 60-70% Παλαιστίνιοι που εγκαταστάθηκαν εκεί ή μετά το 1948 ή μετά το 1967, δεν είναι δύσκολο να σκεφθεί κανείς ότι στο Αμμάν υπάρχουν πάρα πολλοί, που έχουν αμέσους ή και προσωπικούς δεσμούς με τα κατεχόμενα εδάφη.

Φυσικά, για τέτοια θέματα, οι προσωπικές σχέσεις δε φθάνουν. Οι πολιτικές σχέσεις είναι πιο αποδοτικές και πρέπει να πούμε ότι, στο σημείο αυτό, είμαστε μάλλον τυχεροί. Κατορθώσαμε να έρθουμε σε επαφή με τους εκπροσώπους του Λαϊκού Κόμματος της Παλαιστίνης, από τους οποίους πήραμε μερικές ενδιαφέρουσες απαντήσεις.

Μια σωστή εντύπωση

|εα1 To πρώτο θέμα της συζήτησής μας ήταν η φαινομενική παράλυση, στην οποία έχει περιέλθει η διαδικασία. Η εντύπωση αυτή είναι πραγματική ή επιφανειακή και αποτέλεσμα ελλιπούς ενημέρωσης;|τε

Οι συνομιλητές μας δε φαίνονται καθόλου να διστάζουν να απαντήσουν ότι εκείνο που συμβαίνει είναι το πρώτο. Εξηγούν, μάλιστα, και γιατί. Κατά τη γνώμη τους, η παράλυση αυτή οφείλεται στο ότι η διαδικασία έχει παρεκκλίνει των αρχικών της σκοπών, τουλάχιστον των διακηρυγμένων. Ενώ στις αρχικές διακηρύξεις, π.χ., στη Μαδρίτη, οι στόχοι ήταν η ειρήνευση στη Μέση Ανατολή, σε συνέχεια, τα πράγματα εξελίχθηκαν όλο και πιο πολύ, έτσι ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι το ζητούμενο είναι η ασφάλεια του Ισραήλ. Ενα θέμα που ασφαλώς αξίζει και πρέπει να συζητηθεί, αλλά όχι μόνο του. Ενα θέμα κυρίως που δεν μπορεί να συζητηθεί ξέχωρα από την προοπτική μιας πλήρους παλαιστινιακής αυτονομίας και πέρα και από τη φόρμουλα "Γη αντί Ειρήνης".

Ενας διαφορετικός τρόπος συζήτησης θα σήμαινε, και οι συνομιλητές μου επιμένουν ότι αυτό ακριβώς έχει στόχο το Ισραήλ, ότι το τελευταίο απαιτεί ασφάλεια, με συνέχιση του καθεστώτος της κατοχής. Με άλλα λόγια, προσπαθεί να επιτύχει ένα καθεστώς "ασφαλούς κατοχής".

|εα1 Μπορούμε, όμως, να πούμε ότι το Ισραήλ επιδιώκει μια ασφαλή κατοχή; Αυτό δείχνει η ως τώρα πολιτική του;|εα0

Κατά τους συνομιλητές μας, και ναι και όχι. Οχι, γιατί το Ισραήλ δε θέλει τη συνέχιση του κατοχικού STATUS QUO, όπως το γνωρίζαμε ως τώρα. Στην πραγματικότητα, αυτό είχε στο παρελθόν δημιουργήσει σοβαρές αντιπαραθέσεις στο ίδιο το Ισραήλ, όπου οι δυνάμεις υπέρ του STATUS QUO χωρίς αλλαγές είχαν συγκεντρωθεί το κόμμα "Λικούντ" και οι αντίπαλες στο Εργατικό Κόμμα, ή ακόμη και με τις ΗΠΑ. Ναι, γιατί το Εργατικό Κόμμα έχει ήδη αποδείξει ότι αποσκοπεί σε ένα νέο καθεστώς κατοχής - συχνά, ριζικά διαφορετικό από το παλαιό - αλλά εξίσου κατοχικό και με καλύτερους όρους για το Ισραήλ.

Ακανθώδη προβλήματα και παρασκηνιακές σκέψεις

|εα1 Βέβαια, μια τέτοια σειρά ισχυρισμών απαιτεί τεκμηρίωση. Και πρέπει να παραδεχτούμε ότι οι συνομιλητές μας δε δυσκολεύτηκαν καθόλου να μας την παρουσιάσουν. Να τα στοιχεία τους:|εα0

α) Το πρόβλημα της γης: Είναι ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα, καθώς, από πολύ καιρό, το Ισραήλ έχει προχωρήσει σε κατασχέσεις γαιών που, στη Δυτική Οχθη, έχουν ήδη αγκαλιάσει πάνω από το μισό της διαθέσιμης γης. Κανείς δε φαίνεται να κάνει λόγο για τη γη αυτή, αλλά και για τους οικισμούς που έχουν ανεγερθεί πάνω στη γη αυτή και που αποτελούν τεράστιο, όχι μόνο πολιτικό, αλλά και οικονομικό, πρόβλημα για οποιαδήποτε παλαιστινιακή αυτόνομη αρχή. Ακόμη περισσότερο: Το Ισραήλ έχει ήδη κάνει σαφές ότι έχει σκοπό, όχι μόνο να μην σταματήσει, αλλά, αντίθετα, να διευρύνει τους υπάρχοντες καταυλισμούς και να δημιουργήσει και καινούριους. Ακόμη περισσότερο: Αλλάζει το σχέδιο των ίδιων των καταυλισμών. Τώρα, οι καταυλισμοί συνδέονται μεταξύ τους με κυκλικούς δρόμους που παρακάμπτουν τις κύριες πόλεις των κατεχομένων εδαφών. Ετσι, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος κατασχέσεων γης, αφού, για τη δημιουργία των νέων δρόμων απαιτείται νέα κατάσχεση - ή "κρατικοποίηση", όπως τη χαρακτηρίζουν οι ισραηλινές αρχές - γης. Το κυριότερο, όμως, είναι το ότι, έτσι, εκδηλώνεται και, σιγά σιγά, ολοκληρώνεται ένα ολοφάνερο σχέδιο διάσπασης της ενότητας της παλαιστινιακής οντότητας, που, σιγά σιγά, κατοικεί σε απομονωμένα μεταξύ τους κομμάτια γης, που δεν έχουν καν δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ τους. Ηδη σήμερα, η επικοινωνία της Ιεριχούς με τα άλλα εδάφη της Δυτικής Οχθης είναι πολύ δύσκολη και με τη Γάζα, αν εξαιρέσουμε το τηλέφωνο, τελείως αδύνατη. Χαρακτηριστικό είναι το ότι η ισραηλινή πλευρά έχει πάψει τελείως να αναφέρεται σε ένα αρχικό σχέδιο που υπήρχε για τη δημιουργία διαδρόμου οδικής επικοινωνίας μεταξύ Δυτ. Οχθης και Γάζας. Οι Ισραηλινοί, με την τακτική του κλεισίματος των συνόρων, κάνουν την κατάσταση ακόμη πιο δύσκολη. Πολύ περισσότερο, που υπάρχει το βασικό ερώτημα γιατί το Ισραήλ δέχεται νέα και όχι μικρά έξοδα, αν δεν έχει σκοπό τη διατήρηση της κατοχής των εδαφών αυτών.

|εα1 To πρόβλημα γίνεται ακόμη κρισιμότερο αν σκεφθεί κανείς το ότι η δημιουργία νέων καταυλισμών σημαίνει τη δημιουργία νέων ιδιοκτησιών εποίκων, για να μην μιλήσουμε για τους ίδιους τους εποίκους, των οποίων η παρουσία έχει πάρει από χρόνια εκρηκτικό χαρακτήρα.|εα0

Για τους συνομιλητές μας, δεν υπάρχει αμφιβολία: Το Ισραήλ θέλει να δημιουργήσει νέους καταυλισμούς για να διαιωνίσει το πρόβλημα της ασφαλείας. Με πρόσχημα την ασφάλεια των εποίκων, θέλει να αφήσει εκεί ένα τεράστιο αστυνομικό και στρατιωτικό μηχανισμό, που θα ανήκει εν μέρει στο Ισραήλ και εν μέρει στους ίδιους τους εποίκους. Με άλλα λόγια, έναν άλλο και ακόμη πιο δύσκολο να μετακινηθεί στρατό κατοχής.

Η λύση;

Οι συνομιλητές μας δε βλέπουν, κατ' αρχήν, γιατί οι έποικοι έχουν δικαίωμα κατοικίας, και, μάλιστα, με προνομιακούς όρους και δικαιώματα ετεροδικίας, σε μια γη που έχουν ιδιοποιηθεί παράνομα. Ωστόσο, δεν αποκλείουν συζήτηση του θέματος των οποιωνδήποτε αποζημιώσεων που θα προκύψει από κατάργηση των καταυλισμών αυτών. Εκείνο που δε δέχονται, είναι οι ειδικοί όροι κατοικίας. Αν οι έποικοι θέλουν οπωσδήποτε να μείνουν στους καταυλισμούς, έχει καλώς, αλλά υπό τον όρο ότι θα είναι όπως και οι λοιποί κάτοικοι της Δυτ. Οχθης και της Λωρίδας της Γάζας.

β) Το θέμα της παλαιστινιακήςαυτονομίας: Οι συνομιλητές μας έχουν, στο σημείο αυτό, "πολύ μαλλί για ξάσιμο".

Κατ' αρχήν, επισημαίνουν ότι το Ισραήλ θέτει όρους προς την παλαιστινιακή πλευρά, απαιτήσεις για τήρηση όρων που βρίσκονται έξω από τη δυνατότητα ελέγχου της. Κραυγαλέο παράδειγμα, το ήδη γνωστό θέμα της "ασφαλούς κατοχής". Η ισραηλινή επιδίωξη είναι ήδη σαφής, με κύριο στοιχείο της την προσπάθεια επίτευξης των στρατηγικών στόχων του Ισραήλ με τα παλαιστινιακά χέρια. Ετσι, το Ισραήλ απαιτεί από την παλαιστινιακή αρχή να πάρει μέτρα ασφαλείας των εδαφών της Δυτ. Οχθης και της Λωρίδας της Γάζας. Απαιτεί, δηλ., την παλαιστινιακή εγγύηση ότι καμιά ενέργεια δε θα διαταράξει το κατοχικό καθεστώς. Αυτό τον σκοπό καλείται να εξυπηρετήσει και το πρόγραμμα επέκτασης της παλαιστινιακής αυτονομίας σε όλη την έκταση των κατεχομένων εδαφών. Με τον τρόπο αυτό, η παλαιστινιακή αρχή θα γίνει υπεύθυνη σε όλη την έκταση των ως πρόσφατα κατεχομένων εδαφών. Αλλωστε, οι ισραηλινές αρχές έχουν πάρει τα μέτρα τους: α) Από τη μια μεριά, η παλαιστινιακή αρχή δεν έχει, ακόμη και αν το ήθελε, κανένα μέσο να επιβάλει τις θελήσεις της. Αυτό φροντίζουν καμιά φορά να της το υπενθυμίζουν οι ίδιες οι ισραηλινές αρχές, όπως έγινε προ ημερών στην Ιερουσαλήμ, λίγες μόνο μέρες μετά την επέκταση των αρμοδιοτήτων της παλαιστινιακής αρχής στη Δυτική Οχθη στον τομέα της παιδείας. Στη διάρκεια της επίσκεψης του υπουργού Παιδείας σε ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα και ενώ ο υπουργός βρισκόταν μέσα σ' αυτό, ο ισραηλινός στρατός εισέβαλε και αφαίρεσε διάφορα αντικείμενα. β) Ξαφνικά, έγινε πολύ εύκολο στα κατεχόμενα εδάφη κάτι που ήταν, ως τώρα, πολύ δύσκολο αν όχι ακατόρθωτο - να βρεις ένα όπλο. Είναι, άραγε, τυχαίο ή πρόκειται για σχεδιασμένη ενέργεια πρόκλησης συγκρούσεων;

Ετσι, κατά τους συνομιλητές μας, η ισραηλινή πλευρά έχει σκοπό να διατηρήσει μια κατάσταση όπου έχει βρει, κατά το κοινώς λεγόμενον, "την καλύτερή της": Από τη μια, φορτώνει όλα τα προβλήματα που δημιούργησε η ίδια στους Παλαιστινίους, εμφανίζοντάς τους, παράλληλα, ακατάλληλους να αυτοκυβερνηθούν.

Ενδιαφέρον είναι και το ότι οι συνομιλητές μας θεωρούν ότι κεντρικό σημείο της ισραηλινής στρατηγικής κατέχει και μια άλλη προσπάθεια: Η αξιοποίηση του γεγονότος ότι, τελικά, το Ισραήλ κατόρθωσε να οδηγήσει τις αραβικές χώρες σε χωριστές διαπραγματεύσεις. Το Ισραήλ προσπαθεί να καλλιεργήσει την εντύπωση ότι οι Παλαιστίνιοι είναι "μόνοι τους" και από αυτή την πλευρά.

Η κατοχή (και η φτώχεια) "φέρνει γκρίνια"

|εα1 Πώς βλέπουν οι συνομιλητές μας την προοπτική συνέχισης των συγκρούσεων;|εα0

Η γνώμη τους είναι ότι οι συγκρούσεις αυτές θα συνεχιστούν, όσο δεν τίθεται και πάλι το θέμα σε μια βάση επίτευξης ειρηνικής λύσης, της οποίας κύριο χαρακτηριστικό θα είναι το Παλαιστινιακό. Μπορεί, βέβαια, κανείς να συζητά τη σκοπιμότητα ή τη χρησιμότητα μερικών τέτοιων ενεργειών, είναι, ωστόσο, ασυζήτητο ότι αντανακλούν τη γενικότερη κατάσταση στην περιοχή και τις λαϊκές διαθέσεις.

|εα1 Ολα όσα είπαμε παραπάνω κάνουν ακόμη πιο επιτακτική μια ματιά στην κατάσταση των κατεχόμενων και αυτόνομων εδαφών.|εα0

Για τους συνομιλητές μας, η απάντηση είναι καθαρή: Η κατάσταση είναι εξαιρετικά σοβαρή και η εξέλιξη είναι άδηλη. Το πιο σκοτεινό σημείο είναι η οικονομική κατάσταση. Η παλαιστινιακή αρχή έχει, κατά το κοινώς λεγόμενον, "ξεμείνει από λεφτά". Κάθε δημόσιο ή κοινωφελές έργο έχει σταματήσει. Δεν υπάρχουν χρήματα για να πληρωθούν οι δημόσιοι υπάλληλοι. Η ανεργία έχει φθάσει ή και ξεπεράσει το 50%. Οι αγρότες δυσκολεύονται να καλλιεργήσουν τη γη τους και, ακόμη περισσότερο, να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους. Η κατάσταση έχει γίνει ακόμη χειρότερη τις τελευταίες βδομάδες με το κλείσιμο των συνόρων με το Ισραήλ. Από τα χρήματα που έχουν υποσχεθεί διάφοροι χρηματοδότες - π.χ., η ΕΕ - μόνο ένα πολύ μικρό μέρος έχει δοθεί. Επενδύσεις δε γίνονται ή γίνονται ελάχιστες, γιατί οι ξένοι επενδυτές (και, καμιά φορά, όχι μόνο ξένοι, γιατί και οι Παλαιστίνιοι της διασποράς έχουν μεγάλες τέτοιες δυνατότητες) επικαλούνται την πολιτική ένταση και την έλλειψη ασφαλείας.

Ανάγκη για διδάγματα

|εα1Ποια είναι η επίπτωση της κατάστασης στο ηθικό του πληθυσμού;|εα0

Παρά τις δυσκολίες, που γίνονται όλο και πιο μεγάλες, και τις αβεβαιότητες, που επίσης μεγαλώνουν, η μεγάλη μάζα του πληθυσμού δεν έχει απομακρυνθεί από την ανεξαρτησία και δεν έχει πάψει να την υποστηρίζει. Από μια ορισμένη άποψη, αυτό δείχνει κυρίως το γεγονός ότι οι επιθέσεις εναντίον των εκπροσώπων του καθεστώτος της κατοχής βρίσκουν τόση ανταπόκριση ακόμη και μεταξύ εκείνων που διαφωνούν με αυτούς που τις κάνουν.

|εα1 Μια απάντηση που δημιουργεί πολλά ερωτηματικά. Μήπως, άραγε, σημαίνει μεγάλη αύξηση της επιρροής της "Χαμάς";|εα0

Και πάλι, και ναι και όχι. Αναντίρρητα, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, πιο πολύ στη Γάζα, βλέπει στη "Χαμάς" μια δύναμη αποτελεσματικής αντίστασης. Αυτό καθόλου δε σημαίνει πλήρη συμφωνία μαζί της και, επιμένουν οι συνομιλητές μας, όσοι γνωρίζουν την κατάσταση στα Κατεχόμενα γνωρίζουν καλά ότι, σχετικά με την επιρροή της "Χαμάς", έχουν γραφτεί κατά καιρούς πολλές και μεγάλες υπερβολές.

|εα1Και οι άλλες οργανώσεις που αντιτάσσονται στη διαπραγματευτική διαδικασία;|εα0

Η κατάστασή τους δεν είναι καλύτερη. Είναι μάλλον χειρότερη, καθώς η επιρροή τους, που ήταν, ούτως ή άλλως, πιο περιορισμένη από της "Χαμάς", περιορίζεται ακόμη πιο πολύ από το γεγονός ότι, κατά το πλείστον, βρίσκονται μακριά από τα Κατεχόμενα. Αυτό το έχουν καταλάβει και οι ίδιες και, γι' αυτό, προσπαθούν να μεταφερθούν επί τόπου.

|εα1 Αλήθεια, η προοπτική πώς φαίνεται;|εα0

Κανείς και ποτέ δε θα μπορέσει να σβήσει το Παλαιστινιακό από το χάρτη του μεσανατολικού προβλήματος, διαβεβαιώνουν κατηγορηματικά οι συνομιλητές μας. Κάθε προσπάθεια να λυθεί το Μεσανατολικό, χωρίς να λυθεί το Παλαιστινιακό, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Ωστόσο, φροντίζουν να υπογραμμίσουν και κάτι άλλο: Και οι Παλαιστίνιοι πρέπει να απαλλαγούν από μερικές "αυταπάτες", όπως τις αποκαλούν. Η κυριότερη είναι η γνωστή διακήρυξη ότι "το Ισραήλ πρέπει να πεταχτεί στη θάλασσα". Αρκετές δεκαετίες εμπειρίας έχουν ήδη αποδείξει ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει με κανένα τρόπο. Αυτό, άλλωστε, το επικύρωσε και η απόφαση της 19ης Συνόδου του Παλαιστινιακού Εθνικού Συμβουλίου, που τάχθηκε υπέρ της λύσης των "δυο κρατών". Αυτή είναι, τονίζουν οι συνομιλητές μας, η μόνη διέξοδος λύσης: Διαπραγματεύσεις και συνομιλίες, στη βάση της προοπτικής της δημιουργίας των δυο κρατών, με το ένα δίπλα στο άλλο. Αλλη λύση δεν υπάρχει.

|εα1 Και, τώρα, η τελευταία και πιο "τρανταχτή" ερώτηση: Πόσο σταθερή είναι η θέση του Γιάσερ Αραφάτ;|εα0

Καθόλου, είναι η αδίστακτη απάντηση. Η θέση του έχει γίνει πολύ επισφαλής και δεν είναι φανερό πως θα μπορούσε να βελτιωθεί χωρίς αναπροσαρμογή των στόχων και των μεθόδων προσέγγισής τους. Αλλωστε, στη βελτίωση της θέσης αυτής δε βοηθούν οι εκδηλώσεις αυθαιρεσίας και αυταρχισμού που έχουν γίνει αρκετά συχνές.

Α. Π.

Είναι, πράγματι, πολύ δύσκολο να μιλήσει κανείς για τη Μέση Ανατολή, χωρίς να κάνει λόγο για το φαινόμενο του ισλαμισμού. Δεν είναι, συνεπώς, παράξενο το ότι το θέμα αυτό δεν έλειψε από τις συζητήσεις που είχαμε στο Αμμάν.

Παρά τα άφθονα σημάδια της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής αρχαιότητας και τους πάρα πολλούς χριστιανικούς ναούς που φιλοξενεί, η Ιορδανία είναι μια χώρα κατά μεγάλη πλειοψηφία μουσουλμανική. Κατά συνέπεια, αντιμετωπίζει και αυτή το πρόβλημα. Αλλωστε, δεν είναι μυστικό ότι, στο ιορδανικό Κοινοβούλιο, υπάρχει ισχυρή ισλαμική ομάδα.

Μαζί με τα φανερά, υπάρχουν, στην Ιορδανία, όπως και παντού αλλού, και τα "κοινά μυστικά".

Πώς εξηγείται, αλήθεια, το ότι χιλιάδες Ισραηλινοί τουρίστες επισκέπτονται καθημερινά την Ιορδανία χωρίς, ως τώρα, το παραμικρό επεισόδιο, σε έντονη αντίθεση, π.χ., με την Αίγυπτο; Αν πιστέψουμε τις κακές γλώσσες της ιορδανικής πρωτεύουσας, είναι πολύ απλό: Την ημέρα της έναρξης της ισχύος της συνθήκης ειρήνης, ο ίδιος ο βασιλιάς Χουσεφιν αυτοπροσώπως προειδοποίησε τους ισλαμιστές, διακριτικά, αλλά πολύ σταθερά:

- Σας γνωρίζουμε όλους. Αν συμβεί έστω και ένα επεισόδιο, θα θεωρηθείτε όλοι συλλογικώς υπεύθυνοι και θα αντιμετωπίσετε τις συνέπειες.

"Μουσουλμανική

αναγέννηση"

Ο ισλαμισμός είναι, αναντίρρητα, ένα φαινόμενο γενικευμένο. Τέτοια φαινόμενα μπορούν να έχουν ρίζες μόνο ιστορικής εμβέλειας.

Αναντίρρητα, στη Μέση Ανατολή ρόλο παίζει και ο παράγων της ιστορικής παράδοσης. Οπως και να το κάνουμε, δεν μπορεί κανείς να απαιτήσει από την περιοχή αυτή, βαθιά επηρεασμένη από τον αραβοϊσλαμικό πολιτισμό, να μην παρουσιάζει το Ισλάμ σαν μορφή κοινωνικοϊστορικών εκδηλώσεων.

Ωστόσο, τα αίτια της "μουσουλμανικής αναγέννησης" δεν περιορίζονται σ' αυτό. Πρέπει να αναζητηθούν και σε "εξελικτικά" αίτια.

Ο ισλαμισμός, αναντίρρητα, τρέφεται από τα "πόδια" της κοινωνίας.

Για τις μάζες των αραβικών (αλλά και των μουσουλμανικών, γενικά) χωρών, η ιμπεριαλιστική διείσδυση αποτελεί φαινόμενο, όχι μόνο καθοριστικό, αλλά και επικίνδυνο. Η άγρια επέλαση του "ξένου" εκσυγχρονισμού απειλεί με πλήρη εξόντωση κάθε τι οικείο για το λαό, κάθε τι το "ασφαλές" (επειδή το είχε συνηθίσει). Η εξέλιξη αυτή, πολύ συχνά, δε συνοδεύεται από μια βελτίωση της κατάστασης. Αντίθετα, στον εθνικό και πολιτιστικό ζυγό, έρχεται πολύ συχνά να προστεθεί και η ένταση της εκμετάλλευσης, που μπορεί να φτάσει ως την πλήρη ταπείνωση. Αυτή η καθημερινή πραγματικότητα, που συχνά δεν παρατηρούμε καν, αποτελεί το πιο εύφορο έδαφος της βίαιης κριτικής του ισλαμισμού απέναντι στην ξένη διείσδυση, κριτικής, άλλωστε, κάθε άλλο παρά αβάσιμης αυτής καθ' εαυτής.

Ωστόσο, από τις ρίζες του δε λείπει ούτε το "κεφάλι".

Το Ισλάμ αποτελεί, προφανώς, μια δίοδο έκφρασης των ανωτέρων στρωμάτων της ανατολικής κοινωνίας. Αν η σύνδεσή του με τα παραδοσιακά τέτοια στρώματα είναι πασιφανής, δεν είναι η μόνη. Με τρόπους λιγότερο ακόμη (αλλά για πόσο ακόμη;) φανερούς, συνδέεται και με τα νέα στρώματα που δημιούργησε ο ανώμαλος και γεμάτος "παρεκκλίσεις", αλλά πραγματικός καπιταλιστικός εκσυγχρονισμός. Για μεγάλα τμήματα της διανόησης, π.χ., το παρελθόν του ισλαμικού μεγαλείου αποτελεί, όχι μόνο πηγή έμπνευσης, αλλά και όργανο αντίστασης απέναντι στο ιμπεριαλιστικό "καταβρόχθισμα". Πολύ περισσότερο που, τα τελευταία χρόνια, η έντονη κρισιακή στροφή χειροτέρεψε τα πράγματα, υπονομεύοντας τη θέση των μεσαίων τάξεων. Το αποτέλεσμα είναι φανερό: Ανοιγμα νέων δυνατοτήτων για την ισλαμική προπαγάνδα και σε αυτούς τους κύκλους.

Εχουν γνώσιν οι φύλακες

Αν οι παραπάνω παράγοντες αποτελούν ασυζήτητα έναν από τους όρους ανάπτυξης του ισλαμισμού, θα ήταν λάθος αν αποδίδαμε την τελευταία μόνο σε αυθόρμητες ιστορικές διαδικασίες. Το "επιτελικό" στοιχείο, όχι μόνο δε λείπει, αλλά και γίνεται όλο και πιο αισθητό.

Ασφαλώς, δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε τον μεγάλο γαιοκτήμονα, τον βαθύπλουτο τραπεζίτη, τον απρόσιτο πετρελαιοσεφιχη γιατί ανησυχούν για την κατάστασή τους και θέλουν να τη διαιωνίσουν. Για να τη διαιωνίσουν, όμως, πρέπει να βρουν το πιο κατάλληλο όργανο υποδούλωσης των εργαζομένων, γιατί, αλλιώς, πώς θα γλιτώσουν, ας πούμε, από τον φοβερό κομμουνισμό;

Στις συνθήκες της περιοχής και της εποχής, ένα τέτοιο όργανο τους φαίνεται πως είναι ένα αντιδραστικό και οπισθοδρομικό Ισλάμ. Τα πλεονεκτήματά του είναι, πράγματι, αξιοπρόσεκτα: Από τη μια μεριά, αποσπά τις απόκληρες μάζες από επικίνδυνες κατευθύνσεις και, από την άλλη μεριά, τους δίνει κάποιο είδος ανακούφισης, υπερηφάνειας και καταφυγής. Πρόκειται για μια διέξοδο, όχι χωρίς κινδύνους, αφού τίποτε δεν εγγυάται ότι το Ισλάμ θα είναι πάντα πρόσφορο σε τέτοιου είδους έλεγχο, αλλά πρόκειται για κινδύνους που η αραβική ελίτ δείχνει, αυτή, τουλάχιστον, τη στιγμή, διατεθειμένη να διατρέξει.

Για τους συνομιλητές μας στο Αμμάν, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η σύμφυση τμημάτων του ισλαμιστικού κινήματος και ανωτέρων τάξεων υπάρχει από πολλά χρόνια, πριν ακόμη το κίνημα αυτό αποκτήσει διασημότητα. Στην Ιορδανία, λένε, το κίνημα αυτό έχει εδώ και δεκαετίες στο χέρι του, π.χ., την παιδεία. Οι σχέσεις του με γνωστούς και επιφανείς παράγοντες των ηγετικών σφαιρών είναι κραυγαλέες. Ετσι, άλλωστε, εξηγείται και το γιατί είναι τόσο γνωστοί στις αρχές: Γιατί συνεργάζονται χρόνια μαζί τους, όχι τόσο στην προώθηση της δόξας του Αλλάχ και του προφήτη αυτού, του Μωάμεθ, όσο στην πάλη ενάντια στα "ανατρεπτικά στοιχεία".

Ο ξένος παράγων και, συγκεκριμένα, ο ιμπεριαλισμός, επίσης δε λείπει. Ο τελευταίος βλέπει στον αντιδραστικό ισλαμισμό το όργανο μιας ανάλογης στήριξης. Τα στοιχεία αφθονούν. Μπορεί, βέβαια, οι ταινίες των ΗΠΑ να παρουσιάζουν "ισλαμιστές τρομοκράτες" να αντιμετωπίζουν θρυλικούς πράκτορες, οι σχέσεις, όμως, της Ουάσιγκτον με τη Σαουδική Αραβία ("την πιο φουνταμενταλιστική χώρα του κόσμου", κατά τον πρώην υπουργό Εξωτερικών Τζέιμς Μπέικερ) είναι στενές και φιλικές. Πολλά έχουν λεχθεί, ακόμη και σε ελληνικά τηλεοπτικά δίκτυα, για την κατάσταση στην Αλγερία. Σύμφωνα με ορισμένες αναλύσεις, το Μέτωπο Ισλαμικής Σωτηρίας στηρίζεται σε διάφορες ξένες δυνάμεις που το βλέπουν σαν το πιο κατάλληλο μέσο για τη δημιουργία καθεστώτος τρόμου, για την εξόντωση ανεπιθυμήτων αντιπάλων και για την προώθηση της τοπικής επιρροής τους.

Αυτή η πλευρά αποτελεί μεγάλο μέρος της εξήγησης της ζωτικότητας του ισλαμιστικού κινήματος. Εξηγεί, οπωσδήποτε, τα μεγάλα μέσα που φαίνεται να διαθέτει. Χωρίς καμιά αμφιβολία, εξηγεί μερικά θεαματικά γεγονότα, ας πούμε, τη ζωτικότητα και την ισχύ των "Χουάν Μοσλεμίν" (Αδελφών Μουσουλμάνων), μυστηριωδών και τρομερών, πραγματικής "ανατολικής μασονίας".Τα μεγάλα μέσα έχουν και μια άλλη πλευρά. Για ένα τμήμα των λαϊκών μαζών, το ισλαμικό κίνημα είναι, πέραν των άλλων, και ένα σημαντικό υλικό στήριγμα. Αν πιστέψουμε τους συνομιλητές μας, δεν είναι καθόλου λίγες οι φτωχές οικογένειες, που βλέπουν τους εκπροσώπους του κινήματος αυτού να τις επισκέπτονται στις ώρες του ιερού μηνός Ραμαντάν για να τις ενισχύσουν χρηματικά ή σε είδος.

Φαινόμενο με προοπτικές

Οι συνομιλητές μας δεν έχουν καμιά αμφιβολία ότι το φαινόμενο αυτό δεν είναι περαστικό και ότι θα βρίσκεται μαζί μας για πολλά ακόμη χρόνια. Η εξέλιξή του θα κριθεί, μεταξύ άλλων, και από την εξέλιξη των άλλων πολιτικοϊδεολογικών ρευμάτων.

Οι συνομιλητές μας μάς υπενθυμίζουν και ότι οι αραβικές επαναστατικές δυνάμεις βρίσκονται σε σοβαρή κρίση από την οποία δεν έχουν ακόμη συνέλθει. - Είναι φυσικό, αλλά είναι και οδυνηρό, μας λένε. Ακόμη έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας. Κυρίαρχο είναι ακόμη το φαινόμενο της απλής επανάληψης όσων λέγαμε ως τώρα, χωρίς προσαρμογή στις νέες συνθήκες. Βρισκόμαστε ακόμη σε μεταβατική φάση. Δε θα έπρεπε, άραγε, να θυμηθούμε τον Αριστοτέλη, έναν φιλόσοφο με μεγάλη επιρροή, τόσο στην Ευρωπαϊκή Δύση, όσο και στην Αραβική Ανατολή, που έλεγε ότι "η φύση αποστρέφεται το κενό";

Ενα ρεύμα αναντίρρητα μαζικό, του οποίου οι πολυσχιδείς πλευρές μένουν ακόμη να μελετηθούν

Oσo υπάρχει η ισραηλινή στρατιωτική παρουσία, η κατάσταση στα πρώην κατεχόμενα - και όλο και πιο πολύ αυτόνομα - εδάφη δε θα ησυχάσει