Το είδος αυτό του αγριόχορτου ο καθηγητής βοτανολογίας (και πρόεδρος της δημαρχιακής επιτροπής της Θεσσαλονίκης, έπειτα από την απελευθέρωσή της από το ΕΑΜ), Δημήτριος Καββάδας στο εικονογραφημένο βοτανικό λεξικό το ταξινομεί ως αγριοκρίθαρο ή αγριοστάχυ ή τριχοστάχυ ή τρυπόσακκο ή hordeum murinim. Θα μπορούσε ακόμα να είναι η σετάρια, setaria glauca ή setaria viridis.²

Είναι, πάντως, πολύ διαδεδομένο στην ύπαιθρο και όλοι το έχουμε δει. Η σύντομη παραπάνω αφήγηση περιγράφει ένα παιδικό παιχνίδι, επίσης, διαδεδομένο από ό,τι φαίνεται στην Κεντρική Μακεδονία και μάλλον σε όλη την Ελλάδα στη διάρκεια του Εμφυλίου. Τότε, ήταν πολλοί οι μπαμπάδες που βρίσκονταν στη φυλακή.

Στη φυλακή, στοιχεία για τον πληθυσμό αυτόν μπορεί να εντοπίσει κανείς στα «βιβλία εισόδων - εξόδων». Πρόκειται για τους καλά δεμένους και διατηρημένους τόμους. Τα στοιχεία είναι συμπληρωμένα με το χέρι και ταξινομημένα με αύξοντες αριθμούς που δεν έχουν μετρηθεί καλά ακόμα. Tα βιβλία χωρίζονται σε πέντε στήλες. Στην πρώτη καταγράφονται τα στοιχεία του κρατουμένου, στη δεύτερη ο αριθμός της πράξης παράδοσης και παραλαβής καταδίκου, στην τρίτη τα σχετικά με την καταδικαστική απόφαση, στην τέταρτη η ποινή και στην πέμπτη «πιθανές μεταβολές».

Στις καταγραφές των σωφρονιστικών υπαλλήλων (στην πρώτη στήλη) σώζονται - αν και όχι με συνέπεια - στοιχεία για την ηλικία, το επάγγελμα, την καταγωγή, τη διεύθυνση κατοικίας, την οικογενειακή κατάσταση και ακόμα το ύψος, το χρώμα των μαλλιών και των ματιών.

Πρόκειται για στοιχεία περιγραφικά που καταγράφονται στα δελτία ταυτότητας. Δηλώνουν, όμως, στοιχειωδώς την πορεία της ζωής του καθενός και μας επιτρέπουν να φανταστούμε σε μια πιο ανθρώπινη κλίμακα τους ανθρώπους που στήθηκαν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ηταν καλοκαίρι, Ιούνιος. Ο πόλεμος δεν είχε τελειώσει ακόμα. Εκανε πολλή ζέστη, όπως συνήθως κάνει το καλοκαίρι στη Θεσσαλονίκη, ακόμα και το ξημέρωμα. Σε δύο τέτοια ξημερώματα, την 1η και την 3η Ιουνίου 1949 εκτελέστηκαν εννιά από τους καταδικασθέντες κομμουνιστές που κρατούνταν στο Γεντί Κουλέ.

Κάποιοι είχαν σπουδάσει - κάποιοι όχι. Κάποιοι είχαν προλάβει να κάνουν παιδιά - άλλοι πάλι όχι. Είχαν όλοι όμως (για να δανειστώ μια φράση του Γιώργου Μαργαρίτη από άρθρο του με αφορμή «το Χάος» των αδερφών Ταβιάνι) στα μάτια τους «εκείνο το ελεύθερο πέταγμα» που ξεχωρίζει τους ανθρώπους που αποφάσισαν να παρέμβουν στην εξέλιξη της μεγάλης ιστορίας και «η ζωή τους ήταν σίγουρα πολλά περισσότερα από την προσμονή του θανάτου».⁴

Ο Δημήτριος Λεβογιάννης είχε γεννηθεί στη Νάξο, ζούσε στην Αθήνα στο Γαλάτσι, ήταν εργάτης. Ηταν 54 χρόνων και δεν είχε παντρευτεί. «Παρεδόθη εις το εκτελεστικό απόσπασμα» την 1η Ιουνίου του 1949 (α/α 869). Η Μαίρη Χυτήρη είχε γεννηθεί στη Ρωσία. Ηταν 38 ετών, άγαμη επίσης. Ζούσε στη Θεσσαλονίκη στην οδό Κλειούς στην Ανω Πόλη. Είχε βγάλει το Γυμνάσιο. Δεν ήταν ψηλή. Είχε μαύρα μαλλιά και μαύρα μάτια (α/α 870). Δίπλα τους είχε σταθεί ο Νικόλαος Παπαδόπουλος, εργάτης και αυτός, 42 ετών από την Τραπεζούντα του Πόντου. Ζούσε στη Θεσσαλονίκη στην οδό Μητροπολίτου Καλλίδου (α/α 875).

Ο Κλεάνθης Ασλανίδης, καπνεργάτης από την Αμισό του Πόντου, καταγεγραμμένος ως αγράμματος, ζούσε στην οδό Δωδεκανήσου με τη γυναίκα του Αλεξάνδρα. Κι αυτοί είχαν μία κόρη (α/α 877). Ο Βασίλειος Κουκουρίκος είχε γεννηθεί στο Διδυμότειχο και ζούσε στην πλατεία Αθωνος. Είχε βγάλει το Δημοτικό. Ηταν παντρεμένος με την Φωτεινή και το επάγγελμά του ήταν σανταλοποιός. Είχαν έναν γιο και μία κόρη (α/α 878). Η Ελένη Λεύκου είχε γεννηθεί στην περιοχή της Γορτυνίας. Είχε βγάλει το Λύκειο, ήταν χήρα και είχε επίσης μια κόρη. Είχε ύψος 1.60, καστανά μαλλιά και καστανά μάτια. Ζούσε στην οδό Σακελλαρίου. Στον ίδιο δρόμο δηλαδή με τον Θόδωρο Παναγιωτίδη. Ενδεχομένως θα γνωρίζονταν από καιρό (α/α 879).

Οι εννιά παραπάνω εκτελεσθέντες δεν έχουν καταγραφεί έως τώρα στη βιβλιογραφία. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλούς ακόμη. Πριν από την εκτέλεσή τους οι στρατιωτικές αρχές, όπως συνήθιζαν, θα είχαν κάνει τις απαραίτητες ενέργειες, ώστε να απαγορευτεί η κυκλοφορία στην περιοχή. Εγγραφα χαρακτηρισμένα ως απόρρητα ζητούσαν από το Γ' Σώμα Στρατού να συγκροτήσει εκτελεστικό απόσπασμα και γνωστοποιούσαν τον χρόνο - ξημέρωμα - και τον συνήθη τόπο - «όπισθεν του Επταπυργίου» - όπου θα λάμβανε χώρα η εκτέλεση.⁵

Ο μαθητής ήταν 18 ετών. Δύο άλλοι ήταν ακόμη ανήλικοι, 16 και 17 ετών. Καταδικασμένοι και οι δύο σε θάνατο για παράβαση του Γ' Ψηφίσματος. Σε ό,τι αφορά την ηλικία των καταδίκων, οι 14 ήταν κάτω από 30 ετών, άλλοι 14 από 31 έως 40, 10 από 41 έως 50 και 3 άνω των 70. Πέρα από δύο αποφοίτους του Πολυτεχνείου και πέντε του Γυμνασίου, οι περισσότεροι κατάδικοι είχαν παρακολουθήσει το Δημοτικό, ενώ 6 σημειώνονται ως αγράμματοι. 16 δεν είχαν παντρευτεί. Οι υπόλοιποι καταγράφονται ως έγγαμοι με παιδιά, συνήθως 3 και πάνω. Οπως επισημάναμε 44 είχαν καταδικαστεί για παράβαση του Γ' Ψηφίσματος. Δεκαοχτώ είχαν καταδικαστεί σε θάνατο.

Οι εννιά εκτελέστηκαν σε δύο μέρες, την 1η και την 3η Ιουνίου και ένας ακόμα στις 24 του ίδιου μήνα. Σε έξι περιπτώσεις η πέμπτη στήλη έμεινε κενή και σε δύο Βασιλικό Διάταγμα μετέτρεψε την ποινή του θανάτου σε ισόβια. Με ισόβια δεσμά είχαν καταδικαστεί 16 κατάδικοι, 9 με πρόσκαιρα δεσμά από δέκα έως δέκα οχτώ χρόνια και 7 με ειρκτή από 5 έως 9 έτη. Οι ισοβίτες, έπειτα από μερικούς μήνες, μετήχθησαν στη Γυάρο. Οσοι είχαν μικρότερες ποινές στην Κασσάνδρα ή στις Επανορθωτικές Φυλακές Θεσσαλονίκης και οι ανήλικοι στην Κέρκυρα.

Οι πολιτικοί κρατούμενοι έμεναν για χρόνια στις φυλακές και τις εξορίες. Κάποιοι πέρασαν εκεί τα περισσότερα χρόνια της ζωής τους. Με τα χρόνια κατόρθωσαν να σπάσουν τη σιωπή της φυλακής. Μορφώθηκαν, έμαθαν ξένες γλώσσες και τέχνες, διάβασαν πολιτικά και λογοτεχνικά βιβλία, συχνά καμουφλαρισμένα, έγραψαν πολιτικά κείμενα και αναγνωστικά για τους αναλφάβητους συντρόφους τους, ανέβασαν θεατρικές παραστάσεις και οργάνωσαν αθλητικούς αγώνες. Δεν ήταν μόνοι τους. Οι σύντροφοί τους έξω οργάνωναν διαμαρτυρίες και καμπάνιες οικονομικής ενίσχυσης των αμετανόητων ηρώων της φυλακής.

Τα παιδιά τους θα συνέχιζαν να παίζουν παιδικά παιχνίδια περιμένοντας τους γονείς τους να βγουν από τη φυλακή.

*Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα της εισήγησης με τίτλο «Καταγραφές των εκτελεσθέντων και στοιχεία για τη διαγωγή των πολιτικών κρατουμένων στις φυλακές του Γεντί Κουλέ την περίοδο του Εμφυλίου» που παρουσιάστηκε στο 3ο Συνέδριο Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας με θέμα «Διαστάσεις του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1946-1949» που διοργανώθηκε από το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο αμφιθέατρο «Σάκη Καράγιωργα» στις 7 - 12 Δεκεμβρίου 2016 και πρόκειται σύντομα να εκδοθεί στα πρακτικά του συνεδρίου.

Στο κείμενο παρουσιάζονται τα πορίσματα έρευνας, η οποία πραγματοποιήθηκε, έπειτα από άδεια του υπουργείου Δικαιοσύνης, της Κοινωνικής Υπηρεσίας και του διευθυντή των Δικαστικών Φυλακών Διαβατών σε διάστημα δέκα εγκεκριμένων επισκέψεων από τις 16 Απριλίου έως τις 14 Μαΐου 2015. Εντός των φυλακών των Διαβατών φυλάσσονταν τα αρχεία του Γεντί Κουλέ. Τα αρχεία εγκιβωτίστηκαν για να σταλούν στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας. Λόγω έλλειψης χώρου, παραμένουν κλειστά εδώ και δέκα χρόνια, εντός της φυλακής.

Παραπομπές:

1. Προφορική μαρτυρία Βασιλείας Αρβανιτίδου. Θεσσαλονίκη 10 Μαΐου 2015. Ο πατέρας της Αθανάσιος Αρβανιτίδης, πολεμώντας με την πλευρά του ΔΣΕ, είχε πιαστεί αιχμάλωτος και φυλακίστηκε στη διάρκεια του Εμφυλίου.

2. Πρόκειται για αγριόχορτα που μοιάζουν με στάχυ. Είναι κοινά στην περιοχή της Μακεδονίας και πιθανά να τα χρησιμοποιούσαν όλα τα παιδιά για το παιχνίδι. Βλ. Δημήτριος Σ. Καββάδας «Εικονογραφημένον βοτανικόν, φυτολογικόν λεξικόν», τόμος Α', εκδ. «Πελεκάνος», Αθήνα 1956, σ.121-124. Ο Δημήτριος Καββάδας, αδερφός του πατριάρχη Αθηναγόρα, καθηγητής βοτανικής από το 1928 υπήρξε επίσης πρύτανης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο 1941 - 1942 και αργότερα πρόεδρος της ΕΠΟΝ Μακεδονίας. Βλ. Αρτεμις Ξανθοπούλου - Κυριακού «Το Πανεπιστήμιο της Αντίστασης στη Θεσσαλονίκη της Κατοχής», εκδόσεις «Γραφικές Τέχνες ΑΕ», Θεσσαλονίκη 2005, σ. 24, Βασίλης Γούναρης, Πέτρος Παπαπολυβίου (επιμ.) «Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Ξένη κυριαρχία και επιβίωση» «Παρατηρητής», Θεσσαλονίκη 2001, σ. 81, Καφταντζής Γιώργος «Το πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στον καιρό της κατοχής», Θεσσαλονίκη 1998, σ. 10 - 11.

3. Αρχείο Δικαστικών Φυλακών Διαβατών, Εγκληματικαί Φυλακαί Επταπυργίου. Κατάδικοι έτους 1949, Β' τόμος, α/α 867 - 1470. Για τα πολιτικά χαρακτηριστικά του Γ' ψηφίσματος βλ. Αλιβιζάτος Νίκος «Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922 - 1974. Οψεις της ελληνικής εμπειρίας», εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα 1995, σ. 496.

4. Οι φράσεις δανεισμένες από το «Μαργαρίτης Γιώργος "Το χάος" των αδελφών Ταβιάνι. Ενα μάθημα ανθρώπινης ιστορίας». π. «Πολίτης δεκαπενθήμερος», 1 Νοεμβρίου 1985, τχ. 53, σ. 38. Πιο συγκεκριμένα γράφει: «Ο κρυφός πόθος του ιστορικού (είναι) να δει καθαρά μέσα στα μάτια και τις ψυχές των ανθρώπων εκείνο το ελεύθερο πέταγμα ανάμεσα στις πτυχές της ζωής, ανάμεσα στους πόθους και τα βάσανα, τους αγώνες και τις απελπισίες, τα δάκρυα και τα χαμόγελα, ανάμεσα στα αμέτρητα μικρά και μεγάλα που κάνουν ώστε η ανθρώπινη ζωή να είναι κάτι περισσότερο από την προσμονή του θανάτου. Να συνδυάσουν πολλές ματιές μαζί, να τις παρατάξουν στον χρόνο για να νιώσουν ταυτόχρονα τη συγκίνηση του σήμερα και του χθες, της γέννησης και του θανάτου».

5. Βλ. Αρχείο Δικαστικών Φυλακών Διαβατών. Αταξινόμητο Εγγραφο με αρ. πρ. 1180 και ημερομηνία 7 Φεβρουαρίου 1948, «από Εγκληματικές Φυλακές Επταπυργίου προς Γ' Σώμα Στρατού».