Από το τέλος της δεκαετίας του 1990 μια μυστηριώδης επιδημία χρόνιας νεφροπάθειας άρχισε να εμφανίζεται στο Μπάχο Λέμπα, μια περιοχή στο Ελ Σαλβαδόρ, στην ακτή του Ειρηνικού Ωκεανού. Η ασθένεια, την οποία οι ερευνητές ονόμασαν χρόνια νεφροπάθεια άγνωστης αιτίας (CKDu), συνήθως εμφανίζεται σε ανθρώπους ηλικίας 20 έως 50 ετών. Πολλοί απ' αυτούς είναι εργάτες γης ή πόλης, χωρίς άλλο γνωστό παράγοντα κινδύνου για εμφάνιση νεφροπάθειας. Ενας στους τέσσερις άνδρες στο Μπάχο Λέμπα είναι νεφροπαθής, είτε λόγω CKDu είτε από άλλη αιτία, ενώ το παγκόσμιο ποσοστό είναι ένας στους δέκα. Το 17% των ανδρών στο Μπάχο Λέμπα έχουν ανάγκη χρήσης τεχνητού νεφρού.

Αν και η παράξενη επιδημία εντοπίστηκε πρώτη φορά σε αυτήν την περιοχή, σχεδόν μια δεκάδα ακόμα σημεία αλλού στην Κεντρική Αμερική αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο έκαναν την εμφάνισή τους στη συνέχεια. Δεν υπάρχουν ακόμα πλήρεις στατιστικές για τους πάσχοντες από CKDu σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά εκτιμάται ότι δεκάδες χιλιάδες εργάτες έχουν ήδη πεθάνει εξαιτίας της νόσου.

Η αιτία της CKDu δεν έχει προσδιοριστεί με απόλυτη βεβαιότητα, αλλά οι περισσότεροι επιστήμονες συμφωνούν ότι τουλάχιστον μεταξύ των εργατών που μαζεύουν το ζαχαροκάλαμο, η έντονη εργασία σε συνθήκες καύσωνα είναι ένας από τους κύριους παράγοντες εκδήλωσης της ασθένειας. Σε άλλες περιοχές, η CKDu εμφανίζεται μεταξύ εργατών σε άλλους τομείς, όπως σε ορυζώνες, κατασκευαστικά έργα και μεταλλωρύχοι. Πολλοί ερευνητές αναμένουν ότι η κλιματική αλλαγή θα αυξήσει την εμφάνιση χρόνιας νεφροπάθειας, που είναι ήδη αυξανόμενος κίνδυνος για την υγεία παγκοσμίως. Τον περασμένο Μάη ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναγνώρισε τη νεφροπάθεια ως βασική αιτία θανάτου και αναπηρίας και αποφάσισε να εντείνει τις προσπάθειές του για την αποτροπή της.

Πριν δύο δεκαετίες, όταν οι κατά τ' άλλα υγιείς νέοι άνδρες του Μπάχο Λέμπα άρχισαν να νιώθουν κουρασμένοι και καταβεβλημένοι, θεώρησαν ότι αυτό οφειλόταν στην πολύωρη και εξαντλητική εργασία τους κάτω από τον ήλιο. Οσοι κόβουν τα ζαχαροκάλαμα είναι «εργάτες μαραθωνοδρόμοι», που δουλεύουν από το πρωί μέχρι το βράδυ χωρίς σταματημό και πολλές φορές δεν έχουν ούτε το κατάλληλο φαγητό για τη δουλειά που κάνουν, ούτε το απαραίτητο νερό. Το να σταματήσουν για λίγο τη δουλειά δεν είναι επιλογή, καθώς αυτή εξασφαλίζει τον βιοπορισμό της οικογένειάς τους. Οπότε, καταπίνουν μερικά χάπια ιβουπροφαίνης για να καταστείλουν τον πόνο και ξαναπιάνουν τις ματσέτες.

Για πολλούς, όμως, η κούραση χειροτέρεψε τόσο που δεν μπορούσαν πια να σηκωθούν από το κρεβάτι. Οι τοπικοί γιατροί δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα, οπότε ορισμένοι κατάφεραν να πάνε στην πρωτεύουσα Σαν Σαλβαδόρ, όπου έμαθαν από τους νοσοκομειακούς γιατρούς ότι τα νεφρά τους δεν λειτουργούσαν. Το σώμα τους δεν μπορούσε πια να φιλτράρει συγκεκριμένες τοξίνες από το αίμα τους, όπως το ουρικό οξύ, ούτε να αφαιρέσει το πλεονάζον νερό. Οταν συμβεί αυτή η βλάβη στα νεφρά, υγρά συγκεντρώνονται στο σώμα, μέχρι που οι πνεύμονες δεν μπορούν πια να γεμίσουν με αέρα και η καρδιά δυσκολεύεται να χτυπήσει. Χωρίς αιμοκάθαρση, ο θάνατος είναι αναπόφευκτος.

Οι γιατροί στα νοσοκομεία του Σαν Σαλβαδόρ είχαν μάθει κατά την πανεπιστημιακή τους εκπαίδευση ότι η νεφροπάθεια είναι συνήθως αποτέλεσμα διαβήτη που δεν αντιμετωπίστηκε θεραπευτικά και υψηλής πίεσης του αίματος, ή ορισμένων αυτοάνοσων αιτιών και γενετικών προδιαθέσεων. Οι άνδρες του Μπάχο Λέμπα δεν είχαν τίποτα απ' αυτά. Στην πρώτη επιστημονική δημοσίευση που έκαναν, το ζήτημα φαινόταν σαν μια γεωγραφικά εντοπισμένη νεφρική ανωμαλία, μια ενδημική νεφροπάθεια. Ομως, επόμενες δημοσιεύσεις άρχισαν να αποκαλύπτουν κι άλλες περιοχές εκδήλωσης CKDu, όπως στην περιοχή ζαχαροκάλαμου στη Νικαράγουα. Καμία από τις πρώιμες μελέτες δεν μπορούσε να εντοπίσει την αιτία, αλλά αναδείχθηκαν αρκετές επιστημονικές εικασίες, όπως η έκθεση σε ζιζανιοκτόνα ή σε παθογόνα, η χρήση μη στεροειδών αντιφλεγμονωδών φαρμάκων και το χρόνιο θερμικό στρες. Σήμερα οι ερευνητές θεωρούν ότι η CKDu μπορεί να έχει πολλαπλές αιτίες, που ποικίλουν ανά περιοχή, άτομο και χρόνο εμφάνισης. Ωστόσο, επιδημιολογικές μελέτες και πειράματα με ζώα αναδεικνύουν τη θερμική καταπόνηση ως σημαντικό παράγοντα.

Οι άνθρωποι διατηρούν τη θερμοκρασία του σώματός τους στην περιοχή μεταξύ 36 και 37 βαθμών Κελσίου και ξοδεύουν πολλή ενέργεια για να το πετύχουν. Οταν το σώμα μας θερμαίνεται, τα αιμοφόρα αγγεία στα άκρα και στις προεξοχές του σώματος διαστέλλονται, ώστε να απομακρυνθεί αίμα από τα εσωτερικά όργανα και να κυκλοφορήσει κοντά στην επιφάνεια του σώματος, για να αποβληθεί η θερμότητα. Καθώς η θερμοκρασία στο εσωτερικό του οργανισμού αυξάνεται, οι ιδρωτοποιοί αδένες του δέρματος αρχίζουν να εκκρίνουν ιδρώτα, του οποίου η εξάτμιση ψύχει το σώμα. Ενας ανεμιστήρας ή φυσικό αεράκι αυξάνει τον ρυθμό ψύξης, ενώ αντίθετα η υψηλή υγρασία του περιβάλλοντος τον μειώνει. Οταν η αγγειοδιαστολή και η εφίδρωση δεν είναι επαρκείς και η θερμοκρασία του σώματος αυξηθεί πολύ, τότε οι μύες παθαίνουν κράμπα, εμφανίζεται ναυτία και οι άνθρωποι νιώθουν σύγχυση και λιποθυμούν. Σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να επέλθει ο θάνατος.

Τα νεφρά είναι από τα πρώτα όργανα που νιώθουν την πίεση από την αύξηση της θερμοκρασίας. Η αποστολή αίματος κοντά στην επιφάνεια του σώματος σημαίνει ότι τα νεφρά και άλλα κύρια όργανα λαμβάνουν λιγότερο οξυγόνο και θρεπτικές ουσίες. Αυτό συνήθως συμβαίνει την ίδια ώρα που το νερό μειώνεται στο αίμα λόγω της εφίδρωσης, αναγκάζοντας τα νεφρά να υπερλειτουργήσουν, ώστε να διατηρήσουν την ισορροπία υγρών του σώματος. Αυτή η προσπάθεια μπορεί να οδηγήσει σε κατάπτωση της λειτουργίας των νεφρών, ακόμα και σε υγιείς ενήλικες. Η όλη αντίδραση στον καύσωνα είναι μια λεπτομερής και ευαίσθητη ρύθμιση, που δεν αφήνει περιθώρια λάθους. Τα νεφρά είναι πιο ευαίσθητα από άλλα όργανα. Εχουν υψηλές μεταβολικές απαιτήσεις, και έτσι μικρές αλλαγές στη ροή του αίματος έχουν μεγαλύτερη επίπτωση σε αυτά.

Οι εργάτες στις κατασκευές και στους αγρούς δεν θερμαίνονται μόνο εξωτερικά από τον ήλιο, αλλά παράγουν και οι ίδιοι πολλή θερμότητα, λόγω της έντονης φυσικής εργασίας που κάνουν. Η υπερβολική εφίδρωση μπορεί να τους αφήσει επικίνδυνα αφυδατωμένους, ακόμη κι αν πίνουν όσο νερό έχουν συνηθίσει να πίνουν καθημερινά. Οι ερευνητές πίστευαν ότι με εξαίρεση τις πιο ακραίες καταστάσεις, τα νεφρά μπορούν γρήγορα να επανέλθουν μετά από θερμική καταπόνηση, χωρίς μακρόχρονη ζημιά σε αυτά. Η εμφάνιση της CKDu, όμως, δείχνει πως μικρές επαναλαμβανόμενες βλάβες, ακόμα και εκείνες που δεν οδηγούν σε επίσκεψη στο νοσοκομείο, μπορούν να σωρευτούν στο πέρασμα του χρόνου. Συνδυαζόμενες και ενισχυόμενες από άλλους παράγοντες, μπορούν τελικά να οδηγήσουν σε νεφροπάθεια τελευταίου σταδίου.

Οι ερευνητές αναζήτησαν πρώιμες μοριακές ενδείξεις υποβιβασμού της λειτουργίας των νεφρών. Σε μελέτη με εργάτες ζαχαροκάλαμου στη Νικαράγουα, βρήκαν ότι οι βλάβες στα νεφρικά σπειράματα αυξάνονταν όσο αύξανε η κρεατινίνη στο αίμα, στην πορεία της συγκομιδής. Σε άλλη μελέτη παρατηρήθηκαν αυξανόμενα επίπεδα λευκών αιμοσφαιρίων στα ούρα (ένδειξη φλεγμονής) και μείωση στην αιμογλοβίνη των ερυθρών αιμοσφαιρίων (η παραγωγή της οποίας εξαρτάται από την ορμόνη ερυθροποιητίνη, που εκκρίνεται από τα νεφρά). Η θερμική καταπόνηση προκαλεί συστημική φλεγμονή, δεν επηρεάζει μόνο τα νεφρά και η CKDu είναι μάλλον συνδυασμός αυτών που συμβαίνουν στα νεφρά και όσων συμβαίνουν συνολικά στον οργανισμό σε τέτοιες συνθήκες.

Μια άλλη μελέτη εξέτασε πώς συνδέονται με τη CKDu άλλοι παράγοντες, π.χ. η κατανάλωση πλούσιων σε φρουκτόζη αναψυκτικών και η χρήση αντιφλεγμονωδών φαρμάκων, όπως η ιβουπροφαίνη. Πολλοί εργάτες γης στην Κεντρική Αμερική δεν έχουν πρόσβαση σε επαρκή ποσότητα πόσιμου νερού όταν εργάζονται, και στρέφονται σε ενεργειακά ποτά και αναψυκτικά για την εφυδάτωσή τους. Σε μικρές ποσότητες, τα σάκχαρα σε αυτά τα ποτά προσφέρουν ενέργεια και βοηθούν το σώμα να απορροφήσει τους ηλεκτρολύτες. Αλλά σε μεγάλες ποσότητες η φρουκτόζη μπορεί να πυροδοτήσει φλεγμονώδη αντίδραση, καθώς τα κύτταρα των νεφρών εργάζονται για να μεταβολίσουν το σάκχαρο.

Επιδημιολόγοι στο Νεπάλ διαπίστωσαν υψηλά επίπεδα νεφροπάθειας σε άνδρες που εργάστηκαν στη Μαλαισία και στη Μέση Ανατολή, όπου προσλαμβάνονται ως εργάτες σε εργοτάξια κατασκευών και σε πετρελαιοπηγές, με αποτέλεσμα να εκτίθενται σε ακραίες θερμοκρασίες αλλά και πιθανές τοξίνες. Αλλοι ερευνητές ετοιμάζονται να εξετάσουν εργάτες στην Κένυα για εμφάνιση CKDu, ενώ ερευνητές στις ΗΠΑ έχουν ήδη ανιχνεύσει πιθανά σημάδια της ασθένειας σε εργάτες γης στην Καλιφόρνια. Ενδείξεις CKDu τεκμηριώθηκαν και σε κλινικές αιμοκάθαρσης στο Τέξας.

Είναι γνωστό από παλιά ότι η υπερβολική ζέστη μπορεί να σκοτώσει, αλλά οι θάνατοι απ' αυτή θεωρούνταν σπάνιοι και πιο πρόσφατα συνδεόμενοι με γεγονότα πολύ έντονου καύσωνα. Υπάρχουν πολλές έρευνες που ασχολούνται με τη μέγιστη θερμική καταπόνηση που μπορεί να αντέξει ο άνθρωπος. Ομως η ζέστη σκοτώνει πολύ πριν φτάσουμε σε αυτά τα όρια...