Λείπει ήδη. Ο μεγάλος διανοητής του θεάτρου, ο ηθοποιός, ο σκηνοθέτης, ο μεταφραστής, ο δάσκαλος. Ο Βασίλης Παπαβασιλείου, με τον οξύ πολιτικό νου και τη βαθιά καλλιέργεια, άφησε ισχυρό αποτύπωμα, αλλά και μεγάλο κενό.

Θυμάμαι πως κάθε φορά που τέλειωνε κάποια κουβέντα μας, είτε ήταν φιλική, είτε δημοσιογραφική, έφευγα πάντα με μια έντονη αίσθηση πείνας. Ηθελα μεγαλύτερη δόση της παρουσίας του, λίγη ακόμα απ' αυτήν την απαστράπτουσα σοφία του, το βιτριολικό χιούμορ, τον αυτοσαρκασμό, τους αφορισμούς, τις προφητείες, τις αποκωδικοποιήσεις του.

Μέχρι πρόσφατα, σημείωνα τις κουβέντες του για να τις ξανασκεφτώ. Ηταν ανάμεσα στους τρεις ανθρώπους του θεάτρου που διάβαζα και ξαναδιάβαζα, μελετούσα και σημείωνα.

Το συνεσταλμένο αγόρι από τα Κάτω Πορόια, ο γιος του γεωπόνου και ο εγγονός του πρόσφυγα από τον Πόντο, που είχε όνειρο να γίνει πρωθυπουργός, μου έλεγε πως έγινε ηθοποιός, αφού δεν μπορούσε να γίνει πολιτικός, και σκηνοθέτης επειδή δεν μπορούσε να γίνει συγγραφέας. Τελικά συγγραφέας έγινε, αλλά και παραλίγο γιατρός, αφού σπούδασε δυο χρόνια Ιατρική στη Θεσσαλονίκη.

«Το συμπέρασμα που βγαίνει από τα διακόσια χρόνια της νεοελληνικής ιστορίας, που πέρασε από σαράντα κύματα, είναι πως η πολλή Ελλάδα βλάπτει!».

Αυτό μου έλεγε σε μια συνάντησή μας στο «Real fm», συμπληρώνοντας: «Είμαστε καταδικασμένοι να έχουμε ανοιχτό λογαριασμό με ένα παρελθόν από το οποίο δεν μπορούμε να αποκοπούμε, είμαστε κάτι ανάμεσα σε Καραγκιόζη και Οδυσσέα. Αλλοτε αυτό λειτουργεί σαν βαρίδι και άλλοτε σαν προωθητικός μηχανισμός που εκτοξεύει τον πύραυλο».

Μια ακόμη γεύση εκείνης της συνέντευξης, στην εκπομπή μου «Feeling Good», με αφορμή την παράσταση «Relax Mινωτής», πριν από εννέα χρόνια.

-- Εχετε πει ότι ο Οδυσσέας και ο Καραγκιόζης είναι ένας ανοιχτός λογαριασμός μας.

«Ναι, βέβαια. Είναι δύο αρχετυπικές φιγούρες, οι οποίες κατά κάποιον τρόπο ορίζουν το συλλογικό φαντασιακό μας. Ο Οδυσσέας είναι η κίνηση, είναι ο μεγάλος καταφερτζής. Η πανουργία. Είναι ο πρωταθλητής της επιβίωσης. Ο Καραγκιόζης, από την άλλη, είναι κληρονομιά των 400 χρόνων της τουρκοκρατίας. Ε λοιπόν, είμαστε αυτοί οι δύο».

-- Εσείς οι ηθοποιοί είστε αχθοφόροι της ποίησης, μεταφορείς του θαύματος;

«Ποιος ξέρει... Εχει να κάνει με το δημιουργικό στοίχημα του ανθρώπου, ο οποίος πρέπει από αυτήν την κοινόχρηστη ομιλούμενη γλώσσα, να παραγάγει ενεργήματα νοήματος και συγκίνησης που υπερβαίνουν την απλή επικοινωνία. Αυτό το στοίχημα είναι επείγον και ουσιαστικό για τους ανθρώπους, πολύ περισσότερο σήμερα, που γενικώς η γλώσσα έχει υποκατασταθεί από τη μηνυματική και τον θεσμοθετημένο ναρκισσισμό».

-- Εχει ειπωθεί ότι το θέατρο - αν θέλει να σωθεί - θα πρέπει να τεθεί εκτός ελέγχου, στην παρανομία, για ένα διάστημα. Σωστό;

«Ναι. Πρέπει να απαγορευτεί στους καταχρηστικώς αποκαλούμενους ηθοποιούς. Να επιβληθεί ποινή δεκαετούς αναγκαστικής σιωπής. Αυτό που λέτε, το είπε όπως το είπατε, ένας φιλόσοφος, ο Ρενέ Ζιράρ, ο οποίος αγαπούσε το θέατρο. Είπε: "Το θέατρο πρέπει να τεθεί ξανά υπό απαγόρευση για να γίνει μεγάλο. Γιατί απ' το να επιτρέπεται τόσο πολύ, καταλήγει ασήμαντο"».

-- Πείτε μου μια ανάμνησή σας από τον Λευτέρη Βογιατζή.

«Ο Λευτέρης ήταν ένας άνθρωπος με τον οποίον βρεθήκαμε κοντά, από εκτίμηση και αναγνώριση ο ένας για τη δουλειά του άλλου. Ενα βράδυ, στην πλατεία Προσκόπων του λέω: "Τι μπορεί να νιώσει ένα νέο παιδί που μας βλέπει;". Μου λέει, "Τι;". "Λευτέρη", του λέω, "νομίζω πως είμαστε η Βουγιουκλάκη και η Καρέζη της γενιάς μας". "Ε μα, δεν είμαστε;"».

-- Κύριε Παπαβασιλείου θα 'θελα να μάθω, συναντήσατε κακά παιδιά στο θέατρο;

«Το ...ταλέντο αυτό, το έχουν αρκετοί άνθρωποι. Ο Χορν π.χ. ήταν άρχοντας, αλλά είχε δηλητηριώδεις ατάκες. Μια φορά, μου λέει: "Βασίλη παιδί μου, τι ζώδιο είστε;". Λέω: "Ο,τι κι εσείς, Ιχθύς". Και λέει: «Εμείς είμαστε το ζώδιο που αποτελεί τον σκουπιδοτενεκέ του ζωδιακού κύκλου, δες ποιοι είναι Ιχθύες. Εσύ, εγώ, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Θεοφιλογιαννάκος, ο Μακάριος, ο Νουρέγιεφ". Για όσους τον ζήσαμε αλλιώς, ήταν ο ορισμός καλοσύνης και αρχοντιάς».

- Ο Αλέξης Μινωτής;

«Τον Μινωτή, τέλη της δεκαετίας του '80 τον ρωτάει ένας δημοσιογράφος: "Νεότερες δυνάμεις στο θέατρο υπάρχουν;". Εκείνος λέει: "Δεν ξέρω". "Μα υπάρχει ο Βογιατζής, η Πατεράκη, ο Παπαβασιλείου" , λέει ο δημοσιογράφος. Και ο Μινωτής: "Αυτοί όλοι είναι ερασιτέχνες". Ερασιτέχνες, με μία δεκαετία στις επάλξεις; Του το φύλαγα και, όταν ρωτήθηκα από δημοσιογράφο, για τη δήλωσή του περί ερασιτεχνισμού, λέω: "Ο κύριος Μινωτής είναι ο μεγαλύτερος μη θανών Ελλην ηθοποιός. Προσωπικά τον ευχαριστώ που διέκοψε την απευθείας συνομιλία του με τον Αισχύλο, προκειμένου να ασχοληθεί με το άτομό μου"».

-- Τι θα έλεγε, αν έβλεπε τις παραστάσεις σας;

«Δεν νομίζω να βελτιώθηκε στον άλλον κόσμο. Δεν γνωρίζω να υπάρχει εκεί σχολή επιμορφώσεως. Θα έλεγε πάλι: "Ερασιτέχνες! Ερασιτέχνες!"».

-- Πικρία;

«Αναγνωρίζω το εκτόπισμα της αγωνίας του. Είδε το επάγγελμα του ηθοποιού, πέρα από άσκηση μιας Τέχνης».

-- Βρίσκω πως είχε ένα κοινό με τον Βιτόριο Γκάσμαν. Του είχα κάνει παλιότερα μία συνέντευξη στη Φλωρεντία και όταν τον ρώτησα τι θα ήθελε να βάλουν στον τάφο του όταν πεθάνει, είπε: "Εδώ κείται αυτός που νόμιζε ότι ήταν το κέντρο του κόσμου". Συγγενής του Μινωτή, λέτε;

(Γέλια) «Η γενιά αυτή των ηθοποιών δεν μπορούσε να υπάρξει εάν δεν αναγνώριζε στον εαυτό της ότι είναι το κέντρο του κόσμου. Ηταν η εποχή του ηθοποιού - βεντέτα».

-- Συμπαθείτε τους κριτικούς του θεάτρου;

«Υπάρχει, από τον 19ο αιώνα, μια παράδοση σκατοψυχίας. Η δημοσιογραφική κριτική φερόταν με έναν τρόπο... αγορανομίας του θεάτρου, γιατί ήταν τότε μια λειτουργία που είχε οικονομική και εμπορική διάσταση. Η σκατοψυχία, το στοιχείο του κακού κριτικού, του ξινού, ήταν πρωταγωνιστικό. Σήμερα, με τα νέα μέσα επικοινωνίας, που ευνοούν τη γνωστοποίηση και τη διάδοση του προϊόντος, στην Αθήνα των χιλίων διακοσίων παραστάσεων τον χρόνο, ο ρόλος του Πάπα της κριτικής υφίσταται συρρίκνωση».

-- Βγάλατε λεφτά από το θέατρο;

«Οχι. Είναι δύσκολα τα πράγματα. Μετέχω της κοινής μοίρας. Ισως γι' αυτό μπορώ να μιλάω για τους ανθρώπους, γιατί πατάω στη βάρκα της κοινής μοίρας».

-- Θ' αλλάζατε ποτέ δουλειά;

«Κάποτε σκέφτηκα ν' ανοίξω σουβλατζίδικο στις Σέρρες! `Η τουλάχιστον να πάρω τον Πανσερραϊκό!».

-- Θα μπορούσατε να γίνετε εστιάτωρ;

«Δεν ξέρω αν θα μπορούσα να γίνω εστιάτωρ, πάντως αντιστάθηκα για να μη γίνω ...φαγάς».

-- Τι θα λέγατε σε έναν υπουργό Πολιτισμού;

«Αν θέλουμε μια άλλη Ελλάδα, να έχουμε το κουράγιο να αναγνωρίσουμε κάποια πράγματα. Παραδείγματος χάριν, την έννοια του πνευματικού κεφαλαίου, χωρίς το οποίο δεν σημαίνουμε τίποτα».

Ο Παπαβασιλείου πίστεψε με πάθος στην ακτινοβολούσα δύναμη του ανθρώπου κι έλεγε πως «το θέατρο είναι ένας χώρος α-χρονικός, που σου επιτρέπει να αναμετρηθείς με το υπαρξιακό και το πολιτικό ταυτόχρονα, ότι είναι ένας τρόπος να θεραπεύεις τις πληγές σου λέγοντάς τες φωναχτά».

• Θεωρούσε πως «η κωμωδία υπενθυμίζει στους μεγάλους τη μικρότητα και στη μικρότητα το μεγαλείο».
• Πως «το θέατρο δεν αμείβει, ανταμείβει».
• Πως «η ηθοποιία δεν είναι αυτό που κάνουμε εμείς, είναι αυτό που συμβαίνει μέσα στον άλλον».
• Πως «μια μεγάλη παράσταση κατορθώνει ένα πλήγμα στην ανθρώπινη μικρότητα και οι ηθοποιοί που φτάνουν σε μια ηλικία είναι περιουσία του έθνους».

Οι συνεντεύξεις που έδινε, ήταν κυριολεκτικά έργα τέχνης. Πλημμυρισμένες από χυμούς κι εκπλήξεις. Γεμάτες ...έτοιμους τίτλους!

Ιδού ένα μικρό δείγμα:

• «Ζούμε την εποχή της γελοιοκρατίας. Δεν έχουμε μόνο γελοίους στην εξουσία· έχουμε και την αποδοχή τους από γελοιοποιημένο κοινό».
• «Η γελοιότητα δεν είναι αστεία. Είναι ένα επικίνδυνο όπλο. Οταν παύεις να γελάς με τον γελοίο, τότε είσαι ήδη μέρος του».
• «Το γελοίο δεν είναι φάρσα. Είναι απόδειξη της κατάρρευσης της λογικής».
• «Υπάρχουν πολλά μηδενικά στον κόσμο τα οποία παράγουν αποτελέσματα... μια εκδοχή της δημοκρατίας είναι η γελοιοκρατία».
• «Ο χρόνος είναι ο σκηνοθέτης όλων μας. Στο τέλος, εκείνος κόβει τις σκηνές που δεν χρειαζόταν να ζήσουμε».
• «Δεν υπάρχει "μετά" χωρίς "πριν". Δεν υπάρχει μέλλον χωρίς συνείδηση παρελθόντος. Αλλιώς, απλώς ανακυκλώνεις το τώρα σαν απορρίμματα».
• «Η ηλικία δεν είναι αριθμός, είναι συνείδηση. Αν δεν συνειδητοποιήσεις τι άφησες πίσω, δεν θα δεις τι έχεις μπροστά».
• «Ο λόγος είναι μια μορφή εξουσίας. Επομένως, ο καλλιτέχνης πρέπει να τον χειρίζεται σαν μαχαίρι: με ακρίβεια και με ευθύνη».
• «Η πολιτική δεν είναι ούτε επάγγελμα ούτε επικοινωνία. Είναι ευθύνη ψυχής - και αυτό δεν το σηκώνει ο καθένας».
• «Η δημοκρατία είναι ένα συνεχές αίτημα. Οχι δεδομένο. Αν δεν το συντηρείς με πράξεις, πεθαίνει από ευγένεια».
• «Οι δοκιμασίες είναι στη ζωή αφορμές για αναθεωρήσεις και επαναδημιουργία των προϋποθέσεων της επόμενης μέρας».
• «Στις σημερινές κοινωνίες κυκλοφορούν όλοι οι μύθοι από λίγο».

Μικροί Δον Ζουάν, μικροί Σίσυφοι, που κινούνται στο επίπεδο του επίκαιρου κι όχι του μεγάλου...

• «Η άνετη ζωή έχει κάτι το άδοξο. Πληρώνεις το άνετο με το άδοξο».
• «Είμαστε ο καθένας μας κι ένα μικρό πεδίο μάχης. Είναι αυτή η θραυσματικότητα που κάνει τους σημερινούς ανθρώπους να μην μπορούν να δοθούν ολοκληρωτικά σε κάτι».
• «Το θέατρο είναι πριν από διασκέδαση αγωγός παιδείας».

Το πλούσιο βιογραφικό αυτού του πολυσχιδούς, πολυβραβευμένου και πολυμαθούς διανοητή είναι γνωστό κι αυτές τις μέρες δημοσιεύτηκε σχεδόν παντού.

Aξίζει να υπενθυμίσουμε μόνο πως το 2016, η Γαλλική Δημοκρατία τιμώντας τη διεθνή του συμβολή, του απένειμε τον τίτλο του Ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών.

Ο Παπαβασιλείου αγαπούσε πολύ τον Γκολντόνι και τον θεωρούσε «φίλο» του, άνοιξε δρόμους και στη ζωή και στην Τέχνη, έδωσε νόημα και ουσία σ' αυτό που λέμε καλλιτεχνική καινοτομία και όλα αυτά που έκανε σημάδεψαν, τελικά, το σύγχρονο θέατρο.

Ελεγε στους νέους που ξεκινούσαν στο θέατρο πως «ηθοποιοί θα γίνετε μετά τα 45 σας χρόνια, γιατί μετά τα 45 θα παίζετε με τους τόκους του κεφαλαίου της ζωής σας, ανάλογα με το τι άνθρωποι έχετε γίνει, πώς ζήσατε τον βίο σας».

Την Παρασκευή 6 του Ιούνη, που πέθανε αυτό το πυρακτωμένο πλάσμα των 76 γεμάτων χρόνων, με τη 40χρονη προσφορά, έπεσε και η αυλαία μιας ολόκληρης εποχής.

Αν και συνήθιζε να λέει πως «τον χρόνο τον υφιστάμεθα», θα κλείσω αυτό το κείμενο με εκείνη τη σιγουριά του, που αγαπούσα πολύ: «Δεν πεθαίνεις όταν πάψεις να αναπνέεις. Πεθαίνεις όταν πάψεις να προκαλείς, να συγκινείς, να απορείς».

Ε, ορίστε λοιπόν. Είχε δίκιο. Δεν πέθανε!