Ο Μανταμάδος είναι γνωστός σαν η μικρή Μόσχα της Ελλάδας. Το πανέμορφο αυτό χωριό της Λέσβου έχει πάρει την ονομασία αυτή εξαιτίας της μεγάλης παράδοσης του κομμουνιστικού κινήματος, που ξεκινά τη δεκαετία του τριάντα και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Ομως ο Μανταμάδος είναι γνωστός και για κάτι άλλο. Την παράδοσή του στα κεραμικά. Μια τέχνη που ταυτίστηκε με τη ζωή και την επιβίωση πολλών οικογενειών. Την παράδοση αυτή μελέτησαν πριν από ένα χρόνο οι μαθητές του Γυμνασίου με τη βοήθεια δυο καθηγητών τους στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Οπως επισημαίνουν στο εισαγωγικό σημείωμα «... ο Μανταμάδος είναι μια αστείρευτη πηγή γνώσης της τοπικής ιστορίας και τέχνης. Εχει καταφέρει να συνδέσει με τέτοιο τρόπο το παρελθόν και το παρόν που να μπορεί να συμβαδίζει στη σύγχρονη πραγματικότητα, χωρίς όμως να αποκόπτεται από τις ρίζες του. Γέννημα θρέμμα λοιπόν κι εμείς αυτού του τόπου δεν μπορεί παρά να τον πονάμε και να τον αγαπάμε...». Δείγμα της αγάπης τους, η δουλιά που έκαναν (σσ και που φρόντισε να εκδώσει ο Δήμος τους) αποσπάσματα της οποίας σας παρουσιάζουμε, γιατί πιστεύουμε ότι αξίζει τον κόπο.

Το «καμίνι» ήταν ο χώρος δημιουργίας του αγγειοπλάστη. Φτιαγμένο από πέτρα και λάσπη, λιτό, μονοκόμματο κτίσμα, με δυο μικρά παράθυρα και δυο πόρτες στις φαρδιές πλευρές, αντικριστές για να μπορεί ο αέρας να κυκλοφορεί και να ξεραίνει ομοιόμορφα τα «φρέσκα κουμάρια». Σε μια άκρη του οικοδομήματος βρίσκεται ο «σουφάς», υπερυψωμένος από το δάπεδο. Ανεβαίνει κανείς με μια μικρή σκάλα που χρησίμευε για κρεβατοκάμαρα. Αυτό δε σημαίνει πως κατοικούν μόνιμα στο καμίνι, αλλά επειδή ολόκληρη η οικογένεια βρίσκεται στην παραγωγή, από το Μάη μέχρι τη γιορτή των Ταξιαρχών μένουν όλοι εκεί. Ο χώρος που έμενε κάτω από τον υπερυψωμένο σουφά, χρησίμευε για αποθήκη. Το υπόλοιπο μέρος του καμινιού ήταν εργαστήρι. Χώρος δημιουργίας. Εκεί ήταν τοποθετημένος ο «τροχός ». Ενα σύστημα δυο κυκλικών δίσκων οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους μ' έναν κατακόρυφο άξονα, ακριβώς στο κέντρο τους. Ο κατώτερος, η «κοπάνα», που λεγόταν έτσι γιατί την «κοπανούσαν κλοτσιά» με τη φτέρνα για να γυρίσει, ήταν μεγαλύτερης διαμέτρου. Η κάτω άκρη του κατακόρυφου άξονα που ακουμπά πάνω στο χώμα, το πάτωμα του καμινιού, ακουμπά σε μια ειδική κατασκευή, που αποτελείται από ένα ξύλο με μια σιδερένια λακκούβα στη μέση για να κρατά κεντραρισμένο το σύστημα. Ολη αυτή η κατασκευή στηρίζεται στον πάγκο στο πάνω μέρος, όπου υπάρχει το κάθισμα του «τσκαλά» (σσ τσουκαλά).

Καθώς ο ηλεκτρισμός έχει εισβάλει εδώ και δεκαετίες στη ζωή μας τα περισσότερα εργαστήρια στο Μανταμάδο σήμερα είναι ηλεκτροκίνητα. Ο τροχός ήταν και είναι το μέσο κατασκευής των πήλινων. Πριν όμως ο πηλός πάρει σχήμα και μορφή με τον τροχό και τα επιδέξια χέρια του τεχνίτη, προηγείται η επεξεργασία της λάσπης. Βέβαια σήμερα προμηθεύονται έτοιμο πηλό, όμως μέχρι και τα νεότερα χρόνια, όλα αποτελούσαν μέρος μιας διαδικασίας αρκετά μεγάλης διάρκειας. «Συνεργάτες» της λάσπης εκτός από τον κουμαρά, ήταν δυο τετράγωνοι λάκκοι έξω από το καμίνι. Ειδικό χώμα που ήταν άφθονο στην περιοχή, ανακατεμένο με νερό αποτελεί το «προζύμι» που θα ανακατωθεί με το μανταμαδιώτικο χώμα για να γίνει λάσπη. Δίπλα στους λάκκους κολλητά με το καμίνι βρίσκεται το «λασπουτζίδικο», ένα μικρό υπόστεγο, όπου γινόταν η επεξεργασία της λάσπης από τον τεχνίτη. Το «ζύμωμα » απαιτούσε τη συμμετοχή των ποδιών. Ο φούρνος στην ουσία είναι το κυρίως καμίνι, έξω από το εργαστήριο. Το σχήμα του θυμίζει μεγάλη «φουφού». Χωρισμένος σε δυο πατώματα, όπου στο κάτω τοποθετούσαν το κλαδί κι άναβαν φωτιά, ενώ στο πάνω, που το εσωτερικό του καλυπτόταν από τούβλα, υποδεχόταν τα πήλινα για να ψηθούν. Κάθε πάτωμα είχε από ένα άνοιγμα, όχι στην ίδια ευθεία, αλλά έτσι ώστε να σχηματίζεται ορθή γωνία κι έτσι να ολοκληρώνεται το ψήσιμο, όταν είχε αέρα. Σήμερα τέτοιου είδους φούρνοι αν και σώζονται αρκετοί λειτουργούν μόνο δυο.

Κάθε χάραμα ο κόσμος ξαναγεννιέται μαζί και η ελπίδα ότι θα είναι καλύτερος. Ετσι από το Μάη ως το Σεπτέμβρη οι τσουκαλάδες του Μανταμάδου, από την αυγή ξεκινούσαν τη δύσκολη προετοιμασία για την κατασκευή αρχικά των κουμαριών και κατόπιν άλλων πήλινων. Η δουλιά σκληρή και έπρεπε να βοηθήσουν όλοι πρόθυμα. Αλλος να κουβαλήσει το χώμα, άλλος κλαδιά, άλλος νερό. Πριν όμως το χώμα γίνει λάσπη έπρεπε να ξεραθεί και να κοπανιστεί για να γίνει ψιλό. Το λινόχωμα το κουβαλούσαν από τις γύρω περιοχές. Η ύπαρξη κατάλληλου χώματος στην περιφέρεια Μανταμάδου θεωρείται ευλογία και μέσο επιβίωσης. Το «κοπάνισμα» γινόταν με τον κόπανο ή αλωνιζόταν το χώμα με γαϊδούρια. Ακολουθούσε το κοσκίνισμα. Οι πιο πολλές κοσκίνες ήταν μεγάλες σε σχήμα μακρόστενου κιβωτίου. Ενα ξύλινο κόσκινο με σιδερένιο άξονα μέσα σε ξύλινο πλαίσιο σκεπασμένο με λινάτσα. Οταν το λινόχωμα ήταν έτοιμο το ανακάτευαν με το «μέλαγμα», που ήταν διάλυμα πηλού. Αυτό ήταν το προζύμι που θα ζυμωνόταν, μια χρονοβόρα διαδικασία με πολλά στάδια. Μπορεί να παραλληλιστεί με το ζύμωμα του χωριάτικου ψωμιού!

Στην αρχή ανακατευόταν ο μέλαγγας με το λινόχωμα και το μείγμα δαμαζόταν με τα πόδια. Το ζύμωμα γινόταν σε τρεις φάσεις με δυο κουμαράδες, όπου τα χέρια γύριζαν τον πηλό και τα πόδια τον ζύμωναν. Αυτό κρατούσε τρεις ώρες και η ποσότητα αντιστοιχούσε σε πεντακόσια κουμάρια. Ο τεχνίτης παίρνει τον επεξεργασμένο πηλό και μέσα από «εικαστικούς κώδικες» που μόνο αυτός ξέρει, ξεκινά το ταξίδι της δημιουργίας. Η άμορφη μάζα αρχίζει να σχηματίζεται. Στα ράφια του αραδιάζει μέχρι ογδόντα κομμάτια τη μέρα. Κάθε αντικείμενο που γεννιέται από τα χέρια του αγγειοπλάστη τοποθετείται προσεχτικά στα ράφια όπου μένει αρκετές μέρες μέχρι να στεγνώσει. Τα φρεσκοπλασμένα πήλινα δεν έπρεπε να τα δει ο ήλιος, ούτε να είναι ανοιχτές και οι δυο πόρτες του καμινιού και γίνεται ρεύμα. Το φόρτωμα του καμινιού και το ψήσιμο ήταν η συνέχεια της ιεροτελεστίας. Τα κουμάρια στερεώνονταν λοξά μέσα στο φούρνο, στηρίζονταν το ένα με το άλλο σε κυκλική διάταξη κατά σειρές που ακολουθούσαν το κυκλικό τοίχωμα του καμινιού. Γυναίκα και παιδιά έδιναν ένα - ένα τα κουμάρια μέχρι να γεμίσει το καμίνι. Ο κουμαράς στερέωνε τον κύκλο των κουμαριών με μια σειρά όρθια κεραμίδια έναν τρούλο από κουμάρια που τα λένε «χαβαλέ», γιατί σ' αυτό το σημείο μαύριζαν από καπνό και ήταν άχρηστα. Η πόρτα του φούρνου χτιζόταν με τούβλα και λάσπη. Η φωτιά διαρκούσε τέσσερις ώρες. Με το καταλάγιασμα της φωτιάς το καμίνι έπρεπε να κρυώσει μέχρι τα ξημερώματα της επόμενης μέρας. Ξέχτιζαν την πόρτα ξεφόρτωναν τα κουμάρια κι ερχόταν η σειρά των γυναικών που αναλάμβαναν το «πλούμισμα », δηλαδή το στόλισμά τους. Με συμβατικές γραμμές που αναπαρήγαγαν σχέδια καθόλου τυχαία.

Η στιγμή που αποζημίωνε όλους τους κόπους των κουμαράδων ήταν τότε που το λιμάνι υποδεχόταν τα καΐκια. Μπρατσέρες και ιστιοφόρα από τον Πειραιά, τη Νάξο, τη Χίο και την Κάλυμνο ερχόταν να φορτώσουν κουμάρια για να τα μεταφέρουν σε όλα τα μεγάλα λιμάνια της εποχής. Πειραιά, Σμύρνη, Αϊβαλί, Αλεξάντρεια... Εκτός από τα μεγάλα λιμάνια και την αγορά της Μυτιλήνης και των άλλων χωριών του νησιού στο πανηγύρι τ' Αγιού στις δεκαπέντε της Λαμπρής διαλαλούσαν την πραμάτεια τους οι τσουκαλάδες. Κλείνουμε την παράθεση αποσπασμάτων της εργασίας με την περιγραφή της τότε εποχής ενός γέρου τσουκαλά, στην ντοπιολαλιά του Μανταμάδου «... γω ήμνα μουρό, τσι φουρτώναμι ντου γάϊδαρου μι ντου πατέραμ' τσι πηγαίναμι πουρπατάμιν' στ'ν Αγιά Παρασκευή. Αφήναμι του γαϊδούρ' σ' ένα σπίτ' που είχαμε φιλία μι τ'ς αθρώπ' τσ ίπιρνα γω τα κμάρια, πέντ-εξ χρουνού μουρό, τσι πάγαινα μες του χουριό τσι τα πλούσαμ'. Τσ άμα έσπουμ κανένα έτρουγα τσι ραβδί απού πάνου...».