Τα Επιδαύρεια τελείωσαν. Απομένει, λοιπόν, η ολοκλήρωση του καλλιτεχνικού απολογισμού των παραστάσεων που περιέλαβαν. Ετσι η σημερινή στήλη θα αναφερθεί σε δύο παραστάσεις, οι οποίες θα μπορούσε να πει κανείς ότι διέσωσαν, επί της ουσίας, την «τιμή», δηλαδή τον προορισμό των Επιδαυρείων ως προς τη σύγχρονη ερμηνεία του αρχαίου δράματος.

Οποιος είχε τη μεγάλη τύχη να μαθητεύσει στη Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, με δάσκαλο τον αξέχαστο Τάκη Μουζενίδη - άνθρωπο και καλλιτέχνη σοφό, μεθοδικό, ακάματο, σεμνό και οραματικό - δεν μπορεί παρά με αληθινή συγκίνηση να σημειώσει την τιμητική αφιέρωση της παράστασης του «Αίαντα», από τον Σπύρο Ευαγγελάτο, στον Τ. Μουζενίδη. Ο Σπύρος Ευαγγελάτος δικαιούται διπλό έπαινο. Και γιατί θυμήθηκε αυτόν τον μεγάλο δάσκαλο και γιατί η αφιερωματική παράσταση ήταν αντάξια αυτού δασκάλου, ο οποίος είχε ανεβάσει τον «Αίαντα» το 1961.

Ο Σπ. Ευαγγελάτος προσήλθε, λοιπόν, στα φετινά Επιδαύρεια με μια από τις δυσκολότερες, συγκλονιστικότερες, αλλά και λιγότερο παιζόμενες τραγωδίες, τιμώντας με την υποδειγματικής σεμνότητας και σκηνοθετικού ήθους παράστασή του και το δάσκαλό του και το αρχαίο δράμα. Ο μύθος του «Αίαντα» αποτελεί κράμα των τραγικών αιτίων και συνεπειών του πολέμου. Τραγωδία είναι ο πόλεμος αυτός καθ' αυτός. Τραγικές συνέπειες έχει κάθε σύγκρουση για το ποιος θα κατέχει την ηγεσία και τα όπλα μιας εκστρατείας. Μέγιστη τραγωδία είναι ο στιγματισμός κάθε γενναίου και ηρωικού μαχητή, όπως ο Αίαντας, ως «προδότη» και η απομόνωσή του, η τιμωρία του από «θεούς» κι ανθρώπους, η εγκατάλειψή του από συναγωνιστές - συντρόφους του. Τραγωδία, που μπορεί να οδηγήσει τον άδικα στιγματισμένο από τους ανθρώπους, στην παραφροσύνη και στην αυτοχειρία και τους οικείους του στην οδύνη και στο πένθος. Είναι για όλα αυτά, που ο πολύπλευρα τραγικός «Αίαντας» του Σοφοκλή ενέπνευσε στον Γιάννη Ρίτσο τον «Αίαντα» της «Τέταρτης Διάστασης».

Ο Σπ. Ευαγγελάτος, με οδηγητικό στήριγμά του την έξοχη μετάφραση του Κ. Χ. Μύρη - σε μια γλώσσα ρεαλιστικής καθαρότητας και ακρίβειας, αλλά ταυτόχρονα ποιητικής πνοής - δίδαξε μια παράσταση υπόδειγμα σεβασμού στην τραγική ποίηση, μια παράσταση σπάνιας σκηνικής οικονομίας και εξαιρετικής ρεαλιστικής ωραιότητας, στην όψη της οποίας συνέβαλε το λιτό σκηνικό και τα όμορφα κοστούμια του Γιάννη Μετζικώφ. Μια παράσταση που πρόσφερε στο θεατή τη δυνατότητα να συγκλονιστεί από το συνταρακτικό μύθο, να θαυμάσει το ποιητικό κάλλος, να μη στερηθεί ούτε μια λέξη από τους ερμηνευτές των ρόλων και των χορικών, χάρη και στην υποβλητική, αλλά και σεβόμενη το λόγο μουσική του Θεόδωρου Αντωνίου, άψογα διδαγμένη από τον Νίκο Βασιλείου. Η σκηνοθεσία επέτυχε το μέγιστο ερμηνευτικό αποτέλεσμα από τον Νίκο Χαραλάμπους, ο οποίος με απλότητα, αλήθεια, εσωτερικότητα και πνευματικότητα έπλασε και κορύφωσε έως την αυτοχειρία του, τον τραγικό Αίαντα. Μια ακόμη πολύ καλή, δυναμική, αλλά και με αλήθεια ψυχής ερμηνεία κατέθεσε ο Αλέξης Σταυράκης. Δημιουργικά συνέβαλαν με τις ερμηνείες τους και οι: Λήδα Τασοπούλου (ιδιαίτερα όταν ο λόγος της εκφερόταν απλά, ανεπιτήδευτα), Μαριέττα Σγουρδαίου, Σπύρος Μαβίδης, Ζαφείρης Κατραμάδας, Νίκος Γιαχαλής, Γιάννης Ζαβραδινός, Φώτης Αρμένης.

Παρότι πρωτοεμφανιζόμενος στο αρχαίο δράμα, ο Βασίλης Νικολαΐδης, εκτός από μια ακόμη απόδειξη του ευφάνταστου, ευρηματικού ταλέντου του, έδωσε και ένα μάθημα σκηνοθετικής σύνεσης, σεμνότητας, σεβασμού, μέτρου ως προς την ερμηνεία του αρχαίου δράματος. Και βέβαια, σύνεση, σεμνότητα, σεβασμός και μέτρο, δε σημαίνει φόβος, έλλειψη φαντασίας, διεκπεραίωση του έργου βαδίζοντας σε παλιά χνάρια. Ο Ν. Νικολαΐδης, σοφά σκεπτόμενος και σεβόμενος και την ποίηση του Αριστοφάνη και το αντιπολεμικό μήνυμα της «Ειρήνης» του, επέλεξε τη μετάφραση του Βάρναλη, συνειδητοποιώντας ότι πρόκειται για μετάφραση που και γλωσσικά αντέχει, αλλά και δεν αυθαιρετεί, όπως πολλές από τις σημερινές σε βάρος της ποίησης και του μηνύματος του Αριστοφάνη. Μήνυμα, το οποίο και θέλησε να υπηρετήσει και κατόρθωσε να αναδείξει ο Νικολαΐδης, αρχίζοντας την παράστασή του με ένα ευφυές εύρημα. Με ένα εισαγωγικό πρόλογο διά στόματος Τρυγαίου, αντλημένο από την Ιστορία του Θουκυδίδη για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Αυτό ήταν το πρώτο εύρημα της παράστασης, απόλυτα θεμιτό, αλλά και ταιριαστό και στο μήνυμα του έργου και στη μετάφραση του Βάρναλη. Το δεύτερο, σημαντικότερο και ευφυέστερο εύρημα του Νικολαΐδη - καθώς πρόκειται για σκηνοθέτη με μεγάλες μουσικές γνώσεις - ήταν ότι κατάφερε - με τη στιχουργική συνεργασία του Γιώργου Ξενία και την έξοχη ενορχηστρωτική διασκευή του Πέτρου Ταμπούρη - και με εκπληκτικά ευφρόσυνο σκηνοθετικό και ερμηνευτικό τρόπο, να «δέσει» αρμονικά και τον Αριστοφάνη και το ήθος της μετάφρασης του Βάρναλη με επιτυχημένα ελαφρά τραγούδια παλιότερων εποχών (Χατζηαποστόλου, Γούναρη, Ριτσιάδη, Τσιτσάνη κ.ά). Το εύρημα αυτό, εύρημα εύστροφου και πολύ καλού γούστου, παρέπεμψε στις «συγγένειες» και τις επικαιροποιητικές «γέφυρες» της επιθεώρησης με τον Αριστοφάνη.

Ο Νικολαΐδης, διαθέτοντας ο ίδιος αίσθηση του χιούμορ, αντιμετώπισε την «Ειρήνη» σαν μια γνήσια λαϊκή, χυμώδη κωμωδία. Πουθενά εστετισμός, επιτήδευση, εξυπναδισμός, άνευ λόγου και ουσίας εφέ, και από κανένα συντελεστή της παράστασης. Ο Αγγελος Αγγελής σχεδίασε ένα λειτουργικό σκηνικό και όμορφα, πολύχρωμα κοστούμια. Ο Λευτέρης Παυλόπουλος φώτισε την παράσταση ως σκηνική γιορτή. Ο χορός των αγροτών, που βοηθούν τον Τρυγαίο να λευτερώσει την Ειρήνη και να απολαύσει τις χαρές της, χορογραφήθηκε με πολύ κέφι από την Ερση Πήττα, και μουσικά διδάχθηκε πολύ καλά από την Ολυμπία Κυριακάκη.

Με ένα σκηνοθέτη που έχει μέτρο, που ξέρει τι θέλει και πώς να καθοδηγήσει τους συνεργάτες του, είναι επόμενο να έχει και ένα συνολικά πολύ καλό υποκριτικό αποτέλεσμα, όταν μάλιστα έχει στη διάθεσή του καλούς ηθοποιούς. Με πρώτο τον Γιώργο Παρτσαλάκη, έναν ηθοποιό που με τη γερή θεατρική παιδεία και εμπειρία και με το λαϊκής φλέβας κωμικό ταλέντο του έπλασε έναν πληθωρικό, απολαυστικό Τρυγαίο. Ο Γιώργος Λέφας, ηθοποιός με χιούμορ και σκηνικό νεύρο, ερμήνευσε με σατιρική χάρη τον Ερμή. Ο Ιεροκλής του Νίκου Μπουσδούκου, ο Πόλεμος του Μπάμπη Σαρηγιαννίδη, οι δούλοι του Σωτήρη Τσεβελέκου και Γιάννη Πολιτάκη, ο Θόδωρος Κατσαφάδος (έκανε εξαιρετική δουλιά ως κορυφαίος) και ο καλλίφωνος Γιάννης Σαμσιάρης πλούτισαν ερμηνευτικά την παράσταση. Η καθοδηγητική ικανότητα του Β. Νικολαΐδη, όμως, αποδείχτηκε περίτρανα κατά τη γνώμη της υπογράφουσας, αποσπώντας πολύ καλές ερμηνείες και από όλους τους νέους ηθοποιούς που υποδύονται τους μικρούς ρόλους.