Αυτά λέει ο Μιλανέζος αριστοκράτης Πρόσπερο (Prospero= ευήμερος!) στον «άγριο» κάτοικο του νησιού στο οποίο μια θύελλα, στο έργο του Σαίξπηρ «Η Τρικυμία», ήταν η αιτία να ναυαγήσει ο Μιλανέζος Δούκας με το πλήρωμά του ξεσηκώνοντας αιώνες μετά ακόμα «τρικυμίες» στη συνείδηση ολόκληρων γενιών ανθρώπων σε χώρες πρώην αποικιοκρατούμενες. Τον κάτοικο αυτόν, που υποδουλώθηκε, ο Σαίξπηρ τον ονομάζει Καλιμπάν (Caliban), αναγραμματισμός της λέξης «κανιμπάλ», που σημαίνει «ανθρωποφάγος». Μια ονομασία που μάλλον τον είχε «δανειστεί» από τον Γάλλο δοκιμιογράφο Ντε Μονταίν (1533-1592), του οποίου δημοσιεύθηκε το 1580 το δοκίμιο «Για τους κανίβαλους» και μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον προσωπικό φίλο του Σαίξπηρ, Τζιοβάνι Φλόρο. Η εντύπωση αυτή εντείνεται από έναν από τους χαρακτήρες του σαιξπηριανού δράματος, τον Γκονσάλες - ενσάρκωση του αναγεννησιακού ουμανιστή - ο οποίος σε κάποιο σημείο παραφράζει πολύ πιστά ολόκληρες φράσεις από τη μετάφραση του δοκιμίου του Ντε Μονταίν. Ωστόσο, ο Σαίξπηρ αλλάζει τελείως τον χαρακτήρα του «κανίβαλού» του. Ενώ ο «κανίβαλος» του Ντε Μονταίν δεν παρουσιάζει τίποτα το βάρβαρο, στο έργο του Σαίξπηρ είναι ένας άγριος παραμορφωμένος σκλάβος. Ο Σαίξπηρ, περιγράφοντας τον Καλιμπάν, τον παρουσιάζει από την οπτική γωνία που είχε ο αναδυόμενος αστικός κόσμος για τους λαούς, τους οποίους υπέταξε στις άλλες ηπείρους.

Στον ως άνω διάλογο ανάμεσα στον «ανώτερο» λευκό κυρίαρχο και τον «κατώτερο» έγχρωμο υποδουλωμένο είχαν προηγηθεί τα εξής λόγια του Καλιμπάν:

«...Αυτό το νησί είναι δικό μου, από τη μητέρα μου Συκοράξ που εσύ μου την πήρες. Οταν εσύ ήρθες για πρώτη φορά... σε αγάπησα και σου έδειξα όλα τα καλά του νησιού... πανάθεμά με που το έκανα!».

Η «Τρικυμία» χρονολογείται στα 1612 και συμβολίζει μια πρώιμη, αλλά εξαιρετικά διορατική ματιά στις σχέσεις αποικιοκράτη - αποικιοκρατούμενου. Η σχέση ανάμεσα στον Δούκα του Μιλάνου και τον «άγριο» Καλιμπάν, έχει απασχολήσει από το τέλος του 17ου αιώνα μέχρι και σήμερα συγγραφείς, διανοούμενους, επιστήμονες, ιστορικούς και φιλόλογους ιδιαίτερα στη Νότια Αμερική, αλλά και σε ευρωπαϊκές χώρες, σε μια συζήτηση - αντιπαράθεση γύρω από το θέμα πολιτισμός - βαρβαρότητα, αποικιοκράτης - αποικιοκρατούμενος. Ο Πρόσπερο συμβολίζοντας τις χώρες ή μάλλον τους κυρίαρχους των αποικιοκρατικών δυνάμεων και ο Καλιμπάν τους «πρωτόγονους» λαούς του κόσμου, για αιώνες υποταγμένους στα αφεντικά από την καπιταλιστική Δύση, περνούν σαν κόκκινο νήμα από τη συνείδηση, την τέχνη, τον πολιτισμό μιας ολόκληρης ηπείρου και όχι σπάνια η συζήτηση επικεντρώνεται στο ερώτημα της ταυτότητας: Ποιοί είμαστε, Πρόσπερο, Καλιμπάν ή το αέρινο πνεύμα Αριέλ;

Η αρχική καλοπροαίρετη στάση του Καλιμπάν, όπως την είδαμε στις φράσεις «εγώ σε αγάπησα, σου έδειξα όλα τα καλά του νησιού», αντικατοπτρίζει μια υπαρκτή ιστορική φάση, στην οποία οι ιθαγενείς πληθυσμοί του «Νέου Κόσμου» δεν μπόρεσαν ακόμα να αναγνωρίσουν στους λευκούς νέο-αφιχθέντες τους μετέπειτα εκμεταλλευτές/δουλεμπόρους. Στοχαστές και συγγραφείς της εποχής των αποικήσεων και πολύ μετά έβλεπαν για πολύ καιρό το έργο αυτό του Σαίξπηρ σαν την κατ' εξοχήν λογοτεχνική έκφραση ζητημάτων, όπως η αποικιοκρατία, η φυλή, η γλώσσα, η ιδιοκτησία. Ετσι, για να αναφέρουμε κάποιες μορφές που ξεχωρίζουν, ο Εμέ Σεζέρ (1913-2008, από το καραϊβικό νησί Μαρτινίκ), έγραψε το «Μία τρικυμία» (1969), στο οποίο «ξανάγραψε» την «Τρικυμία» του Σαίξπηρ με καθαρό αντι-αποικιοκρατικό μήνυμα. Στη δική του «Τρικυμία», ο Σεζέρ κάνει τον Καλιμπάν μαύρο σκλάβο που είναι υπέρ της επανάστασης και αρνείται το όνομα Καλιμπάν, γιατί του το έδωσε το αφεντικό, ο δουλοκτήτης. Ο Αριέλ αντιθέτως, αντιπροσωπεύοντας τη σκέψη, το πνεύμα, είναι μιγάς στην εκδοχή του Σεζέρ και είναι ενάντια στη βία, θέλει συμβιβασμό με το αφεντικό ζητώντας την απελευθέρωσή του. Ο Σεζέρ ίδρυσε το κίνημα της επονομαζόμενης «μαυροσύνης» (negritude) στη γαλλόφωνη λογοτεχνία και εισήγαγε την ταξική πάλη στο έργο του Σαίξπηρ. Σχεδόν 100 χρόνια νωρίτερα, ο Ερνέστ Ρενάν (Γάλλος συγγραφέας, 1823-1892) έγραψε το «Καλιμπάν, συνέχεια της Τρικυμίας» (1878) σαν φιλοσοφικό δράμα από τη συντηρητική σκοπιά. Ηταν υπέρ της αποικιοκρατίας και της φυλετικής ιεράρχησης με τους Γάλλους να είναι οι ανώτεροι και τους μαύρους οι κατώτεροι. Ηταν απ' αυτούς που υπερασπίζονταν την αποικιοκρατία με τη γνωστή δικαιολογία της ανωτερότητας της λευκής φυλής. Ο Χοσέ Ενρίκε Ροδό (1871-1917, Ουρουγουάη) έγραψε το 1900 το δοκίμιο «Αριέλ», στο οποίο βγαίνει αρνητικός ο Καλιμπάν και θετικός ο Αριέλ. Είναι μόνο λίγα χαρακτηριστικά παραδείγματα της επίδρασης του σαιξπηριανού δράματος στη μετέπειτα φιλολογία. Η αρθρογραφία, τα δοκίμια, οι μελέτες, οι λογοτεχνικές αποδόσεις είναι πολλές. Το θέμα επηρέασε πολλούς Νοτιοαμερικανούς συγγραφείς και διανοητές. Συχνά έγινε μια επιλογή ενός από τα τρία βασικά πρόσωπα σαν στάση ζωής και αντιμετώπισης του ζητήματος. Ετσι είδαμε ότι ο Ρενάν θεωρεί κατώτερο τον Καλιμπάν, ενώ ο Σεζέρ τον ανεβάζει επαναστάτη και ο Ροδό προτείνει τον θρίαμβο του Αριέλ, της διανόησης που συμβιβάζεται. Αυτά τα ζητήματα αποτελούσαν σημαντικότατο αντικείμενο της συζήτησης σχετικά με την αποικιοκρατία της εποχής. Το έργο του Ροδό αποτελεί απάντηση στο δράμα του Ρενάν, όχι όμως απαλλαγμένη από ένα πνεύμα ελιτισμού: δεν θα σώσει τον «Τρίτο Κόσμο» ο άξεστος Καλιμπάν - «λαουτζίκος», αλλά οι διανοούμενοι διαποτισμένοι με ευρωπαϊκή μόρφωση και κουλτούρα. Το «Αριέλ» του Ροδό είχε, ωστόσο, τεράστια απήχηση στο διανοητικό και κοινωνικό προτσές του επονομαζόμενου «αμερικανισμού». Δηλαδή, το κίνημα/ρεύμα στη Νότια Αμερική που μετά την απελευθέρωση από τον ισπανικό ζυγό, αντιστεκόταν όλο και πιο πολύ στη βορειοαμερικανική καπιταλιστική ηγεμονία που είχε αρχίσει να επιβάλλεται όλο και περισσότερο (ο Κουβανός Χοσέ Μαρτί, 1853-1895, σύμβολο της εθνικής ανεξαρτησίας της Κούβας, είχε καθιερώσει τον όρο «Η δική μας Αμερική»).

Το «Αριέλ» του Ροδό στέκεται στην καταγωγή, την ανάπτυξη και τον προορισμό της νοτιοαμερικανικής και δη της λατινοαμερικανικής κουλτούρας και πολιτισμού σε σχέση με την ευρωπαϊκή κληρονομιά και τη βορειοαμερικανική ηγεμονία. Αυτή η αποστολή έχει γνωρίσει πολλές διαφορετικές αναγνώσεις και μάλιστα δημιουργήθηκε το ρεύμα των επονομαζόμενων «αριελιστών». Προβλήθηκαν δύο ζητήματα ουσιώδους σημασίας: η πολιτισμική ερμηνεία της λατινοαμερικανικής περιφέρειας και ο ρόλος των διανοουμένων στην προσπάθεια συλλογικής δημιουργίας. Τα πιο σημαντικά εμπόδια ήταν οι περιορισμοί της διανοητικής/πνευματικής δραστηριότητας εκ μέρους δικτατορικών καθεστώτων - η μάστιγα της Νότιας Αμερικής - η περιθωριοποίηση του ιθαγενούς πληθυσμού και οι βορειοαμερικανικές ιμπεριαλιστικές επιδιώξεις. Το «Αριέλ» του Ροδό έμεινε επίκαιρο για πολύ καιρό. Ετσι, ο Δίες ντε Μεδίνα (Βολιβία, 1908-1990) δημοσίευσε το 1954 μια όψιμη απάντηση στο «Αριέλ», το «Σαρίρι», στο οποίο το τρίπτυχο Πρόσπερο - Καλιμπάν - Αριέλ αντικαταστάθηκε από ονόματα ιθαγενών, δίνοντας με αυτόν τον τρόπο μια καινούργια διάσταση στο σαιξπηριανό δράμα.

Η επίδραση του θετικισμού και της νταρβινικής θεωρίας της εξέλιξης των ειδών οδήγησε συχνά σε μια ρατσιστική ανάγνωση του «Αριέλ» προβάλλοντας μια φασιστοειδή διαστροφή του «αριελισμού» με τη λατινοαμερικανική παραλλαγή του «καουντιγισμού» [εξουσία αυταρχική των καουντίγιο (caudillo), των ντόπιων ηγετών]. Ο ελιτιστής αριελιστής, με φόντο την ευρωπαϊκή μόρφωση, έκανε εκείνη την εποχή πολύ εύκολα το βήμα προς τον ιταλικό ή τον γερμανικό φασισμό. Δημιουργήθηκαν και τα πιο αντιφατικά μείγματα, όπως για παράδειγμα η πίστη στον σοσιαλισμό να συνδυάζεται με την πίστη στη δουλεία ως αναπόφευκτο βιολογικό γεγονός. Ο Βολιβιανός Αργέδας (1879-1946) έβλεπε τις ιθαγενείς φυλές ως κατώτερες. Ο συγγραφέας αυτός πρόσθεσε μέχρι το «Ο αγών μου» του Χίτλερ στην τρίτη έκδοση του βιβλίου του «Αρρωστος λαός» (1909) στον κατάλογο των αυθεντιών σε κοινωνικά προβλήματα! Στις αντιδραστικές αναγνώσεις του «Αριέλ» διαπιστώνονται πολλές αντιφάσεις. Συνδυάζονται αντιλήψεις που η μία αναιρεί την άλλη. Το σύνολο δημιουργεί την εντύπωση μιας τεράστιας σύγχυσης στην αναζήτηση μιας δικής τους ταυτότητας, δικού τους πολιτισμού μετά από αιώνες προσπάθειας αλλοτρίωσης εκ μέρους των αποικιοκρατικών δυνάμεων. Επιπλέον, η έντονη φυλετική ανάμειξη, η παρουσία διαφόρων πολιτισμών και ταξικών καταγωγών σχηματίζει ένα εξαιρετικά περίπλοκο, πολυσύνθετο σύνολο, στο οποίο οι ταξικές διαφορές με την καμιά φορά κραυγαλέα ανισότητα να κάνει ακόμα πιο δύσκολη την προσπάθεια για προσδιορισμό μιας ενιαίας, εθνικής ταυτότητας. Οι αντιδραστικές και προοδευτικές αντιλήψεις προερχόμενες από την ευρωπαϊκή μητρόπολη ανακατεύονται συχνά με τον πιο περίεργο τρόπο και μέσα σε αυτό το συνονθύλευμα «παίζουν» και οι τοπικές ιθαγενείς κουλτούρες με τη δική τους ιστορία.

Σε αυτήν την πολυποίκιλη ποσότητα κοινωνικών θεωριών δημιουργήθηκαν με τη σειρά τους κι άλλες αντιδράσεις. Στον αντίποδα των αντιδραστικών αριελιστών, στους προοδευτικούς αριελιστές, βλέπουμε μια συνάντηση σοσιαλιστικών ιδεών με την αντιιμπεριαλιστική αιχμή ενάντια στη βαλκανοποίηση των αγροτικών πολιτισμών και υπέρ ενός λατινοαμερικανικού έθνους που να αποτελείται από μια μεγάλη ποικιλία λαών, φυλών και πολιτισμών. Εκπρόσωπος αυτής της κατεύθυνσης με τεράστιο κύρος ήταν ο Μανουέλ Ουγκάρτε (Αργεντινή, 1875-1951). Το κύρος του το χρωστούσε σε δύο έργα: «To μέλλον της Λατινικής Αμερικής» (1910) και «Ο προορισμός μιας ηπείρου» (1923). O Ουγκάρτε ήταν ένας απ' αυτούς που πριν από τον Περουβιανό Χοσέ Κάρλος Μαριάτεγκι (1894-1930) έβαλε τη θεωρητική βάση του μαρξισμού στη νοτιοαμερικανική ήπειρο. Και ο Εμίλιο Φρουγκόνι (Ουρουγουάη, 1880-1969) έγραψε στο «Η αμερικανική ευαισθησία» (1929) τα εξής: «Αν η πάλη είναι πάλη ανάμεσα στην αντίδραση και την επανάσταση, τότε η Αμερική πρέπει να είναι στο πλευρό της επανάστασης, αν θέλει να συναντήσει τον εαυτό της στην ιστορία της ανθρωπότητας». Δειλά ακόμα, αλλά υπαρκτά τα βήματα προς μια μαρξιστική θεώρηση και αντιμετώπιση της κατάστασης, η οποία στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα θα κέρδιζε περισσότερο έδαφος.

Η «Τρικυμία» του Σαίξπηρ άναψε, λοιπόν, μία από τις πιο μακρόχρονες, επίμονες και έντονες αντιπαραθέσεις. Βιβλιοθήκες έχουν γεμίσει με μελέτες που αναλύουν το έργο. Η γλώσσα παίζει κεντρικό ρόλο στην υποταγή. Σε πόσες χώρες του κόσμου οι ντόπιες γλώσσες δεν έχουν παραμεριστεί από τις γλώσσες των μητροπόλεων; Και αυτό το είχε διαπιστώσει ο μεγάλος Αγγλος δραματουργός στην αυγή του καπιταλισμού. Ομως, ο Καλιμπάν δεν μένει παθητικός. Στο απόσπασμα που αναφέραμε στην αρχή, απαντάει επιθετικά, λέγοντας στον Πρόσπερο: «Εσύ με δίδαξες γλώσσα και εγώ επωφελούμαι απ' αυτό για να μπορέσω να καταριέμαι. Η κόκκινη πανώλη να σε σαπίσει, επειδή με έμαθες τη γλώσσα σου».

Ο Σαίξπηρ, στην αυγή της αγγλικής επέκτασης στα πέρατα του κόσμου, αναλύει αριστουργηματικά τη σχέση εκείνου που υποτάσσει και εκείνου που υποτάσσεται. Εδωσε γλαφυρά τη στάση του λευκού αριστοκράτη που νοιώθει ανώτερος απέναντι στον «απολίτιστο» έγχρωμο, που θεωρείται κατώτερος, αλλά δίνει και την ψυχική διάθεση του «άγριου» αυτού απέναντι στους λευκούς κατακτητές, οι οποίοι διέθεταν όλα τα μέσα για την υποταγή του. Του Σαίξπηρ δεν του διαφεύγει ούτε, όπως είδαμε στο απόσπασμα στην αρχή, ότι αρχικά οι ιθαγενείς κάτοικοι του «Νέου Κόσμου» ήταν φιλικοί απέναντι στους νέο-αφιχθέντες και τους εξυπηρετούσαν μέχρι να γίνουν σαφείς οι πραγματικοί κατακτητικοί και ληστρικοί τους στόχοι. Το ότι οι πρωταγωνιστές είναι αριστοκράτες Ιταλοί και όχι Αγγλοι, μπορεί να οφείλεται στο γεγονός, ότι εκείνη την εποχή ήταν ακόμα οι ιταλικές πόλεις πιο αναπτυγμένες στη χαραυγή της καπιταλιστικής εξάπλωσης και όχι η Αγγλία. Η ουσία μένει ίδια.