Στις βόρειες πλαγιές του Ταϋγετου, η ιστορία στάθηκε "γενναιόδωρη". Μια κορυφή, που φθάνει τα 621 μέτρα, φιλοξενεί το Μυστρά.Επιβλητική η ερημιά, καταθλιπτική η ερήμωση, σήμερα. Ο ήχος των παπουτσιών πάνω στα σπασμένα καλντερίμια θυμίζει κάτι από το βήμα χρυσοποίκιλτων Παλαιολόγων αυτοκρατόρων, αλλά και Φράγκων Βιλαρδουίνων.

"Ηύρεν βουνίν παράξενον",γράφει το "Χρονικόν του Μορέως" για τον Γουλιέλμο Βιλαρδουίνο,όταν το 1248 υπέταξε τη Μονεμβασιά... "Μυζηθράν τ' ονόμασεν, διατί το κράζαν ούτως, λαμπρόν κάστρον το έποικεν και μέγα δυνάμαριν".Η ιστορία, όμως, επεφύλασσε λαμπρότερο μέλλον γι' αυτή την κορυφή - οχυρό στην καρδιά της Πελοποννήσου. Το 1262, ο Γουλιέλμος παρέδωσε στους Ελληνες τα κάστρα της Μονεμβασιάς και της Μεγάλης Μαίνης και "τρίτον και ευμορφώτερον του Μυζηθρά το κάστρον".

Από τότε οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες που περνούν από το παλάτι βάζουν τη σφραγίδα τους. Οι Καντακουζηνοί και οι Παλαιολόγοι κατέστησαν "θεοφρούρητο" τον "Μυζηθρά", αλλά και ανεξάρτητο, αφού ανέπτυξαν την ελληνική πόλη στους δύσκολους καιρούς που ακολούθησαν τη φράγκικη κατοχή του Μοριά. Ο Μυστράς γίνεται πόλη, χτίζεται μητρόπολη, ιδρύονται μοναστήρια και εμφανίζεται πνευματική ζωή.

Η ζωή σ' αυτή την άκρη του κόσμου, παρά την τουρκοκρατία, συνεχίζεται μέχρι το 1825, χρονιά κατά την οποία ο Μυστράς πυρπολήθηκε από τους Αιγύπτιους του Ιμπραϊμ.

Αλλά η ελληνική επιστήμη αγάπησε το Μυστρά. Πρώτος ο Ζησίου δημοσίευσε επιγραφές και ο μητροπολίτης Θεόκλητος Μινόπουλος έκανε ανασκαφές, όχι όμως συστηματικές. Τα χρόνια 1907 - 1910 ο Αδαμαντίου έκανε κάποιες αναστηλώσεις, ενώ τη δεκαετία του 1930 η Αρχαιολογική Υπηρεσία με εκτελεστή και μελετητή τον Α. Ορλάνδο άρχισε επεμβάσεις στις εκκλησίες.

Παρ' όλα αυτά, μεσολάβησε ένα μεγάλο κενό κατά τη διάρκεια του Β Παγκόσμιου Πολέμου και αρκετά χρόνια μετά. Παρά τις αξιόλογες προσπάθειες που έκαναν οι διάφοροι έφοροι του Μυστρά δεν είχε γίνει μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του θέματος.

Αυτή η αντιμετώπιση ξεκίνησε το 1984, με τη δημιουργία μιας επιτροπής, μέλη της οποίας είναι: Ο διευθυντής Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Νίκος Ζίας,η διευθύντρια Αναστηλώσεων Βυζαντινών Μνημείων Μ. Φουντούκου,η έφορος Αρχαιοτήτων κ. Μπακούρου και δύο εκτός υπηρεσίας μέλη, η αείμνηστη Κούλα Μουρίκη,η οποία δεν αντικαταστάθηκε και ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής και πρόεδρος της Επιτροπής Στέφανος Σίνος,ο οποίος μιλά στο "Ρ" για το εξαιρετικά σημαντικό έργο που γίνεται στο Μυστρά.

"Οταν λέμε Μυστράς, εννοούμε τα τελευταία σημαντικά ερείπια της εποχής των Παλαιολόγων στη νότια Ελλάδα. Κτισμένα με υλικά φθαρτά, το οποία οι καιρικές συνθήκες τα έχουν βλάψει σε μεγάλη έκταση. Γι' αυτό προσπαθήσαμε να δούμε το θέμα σε όλη του την έκταση".

- Σε ποιες ενότητες εστιάζονται οι εργασίες στο Μυστρά;

"Το ένα σκέλος είναι οι επείγουσες εργασίες συντήρησης και αναστήλωσης και το άλλο σκέλος είναι η ανάδειξη και αναστήλωση μνημείων, τα οποία δεν έτυχαν ανάλογης προβολής.Αλλά και αυτό το κομμάτι της δουλιάς έχει δύο σκέλη, που αφορούν στην εκκλησιαστική, αλλά και στην οικιστική αρχιτεκτονική,που είναι πολύ σημαντική. Παρενθετικά αναφέρω ότι η μεγάλη προσπάθεια που είχε γίνει προπολεμικά από τον Αναστάσιο Ορλάνδο αφορούσε κυρίως στις εκκλησίες. Η γενιά του '30 περιέσωσε τις εκκλησίες. Οι περισσότερες είχαν καταρρεύσει σε μεγάλη έκταση και αν δεν είχαν γίνει τότε εσπευσμένα, ίσως, οι αναστηλώσεις, αυτή τη στιγμή δε θα είχαμε τις καταπληκτικές παλαιολόγειες τοιχογραφίες".

"Επομένως, τώρα, είχαμε να αντιμετωπίσουμε τη γενική συντήρηση που αφορούσε στα τείχη, στα ερείπια των σπιτιών, των παρεκκλησίων, των εκκλησιών και του παλατιού, αλλά και τη μελέτη, αξιολόγηση και εφαρμογή αναστηλωτικών εργασιών, κυρίως σε ορισμένες εκκλησίες, ώστε να αποπερατωθεί η αναστήλωση και στα σπίτια".

- Μπορείτε να αναφερθείτε στον τομέα της οικιστικής αρχιτεκτονικής, θέμα άγνωστο, σχεδόν, στη μελέτη του Βυζαντίου;

"Είναι γεγονός ότι βυζαντινά σπίτια και παλάτια δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Το παλάτι είναι το μοναδικό σωζόμενο σε σχετικά καλή κατάσταση και σε τριώροφη δόμηση.Σήμερα, βρισκόμαστε στη δεύτερη φάση των εργασιών και το παλάτι είναι, ήδη, χαρακτηρισμένο από το ΚΑΣ ως "μουσείο και αρχιτεκτονικό μνημείο".Αλλωστε, με αυτό ξεκινήσαμε τη μελέτη της οικιστικής αρχιτεκτονικής. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο έντονος αυτοκρατορικός του χαρακτήρας, με την τεράστια αίθουσα του θρόνου, "συγκατοικεί" με την ανθρώπινη κλίμακα των υπόλοιπων χώρων.Τα δωμάτια κατοικίας είναι μόλις τέσσερα και καθένα από αυτά δεν είναι μεγαλύτερο από το σαλόνι του δικού μας σπιτιού. Καταλαβαίνει κανείς πώς μέσα σε αυτό το πλαίσιο έδρασε, κοινωνικά και φιλοσοφικά, ο Πλήθων Γεμιστός,διδάσκοντας στο παλάτι και στα μοναστήρια, όχι μόνο την αναδιοργάνωση του κράτους, αλλά και το ενδεχόμενο μιας νέας θρησκείας. Για πρώτη φορά, η θρησκευτική και η κοσμική εξουσία, στο Μεσαίωνα, πλησιάζει τόσο πολύ τον άνθρωπο".

"Ωστόσο, το παλάτι αποτελεί δείγμα κατοικίας της αυτοκρατορικής αυλής. Η επιτροπή στο πρόγραμμά της έχει εντάξει σπίτια που αντικατοπτρίζουν και τις υπόλοιπες κοινωνικές διαβαθμίσεις. Ετσι, στο πρόγραμμα με την επωνυμία "Παλατάκι", συμπεριλαμβάνεται το ομώνυμο σπίτι της Ανω Πόλης, η οικία Λάσκαρη στην Κάτω Πόλη και ένα σπίτι αρκετά μικρότερο. Επίσης, θα αναστηλωθούν δύο ή τρία σπίτια ακόμα, αλλά τα υπόλοιπα είναι σε ερειπιώδη κατάσταση. Ολα αυτά θα ολοκληρωθούν στα επόμενα πέντε χρόνια. Πάντως, μέχρι τώρα, έχει συντηρηθεί το 60% των σπιτιών. Εξάλλου, έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες στα τείχη και στο κάστρο του Μυστρά".

Σύμφωνα με το μέχρι τώρα έργο της επιτροπής, όπως το αναλύει ο συνομιλητής μας, "όλα τα μεγάλα σπίτια, όπως το αριστοκρατικό παλατάκι, είναι μονόχωρα. Και το μονόχωρο στη συνέχειά του καθρεφτίζει τον μανιάτικο τρόπο ζωής που επιβιώνει 400 - 500 χρόνια μετά την Αλωση της Πόλης. Ο φτωχός έχει ένα μικρό, φτωχικό μονόχωρο και ο πλούσιος ένα μεγάλο, αριστοκρατικό μονόχωρο. Με άλλα λόγια, το μονόχωρο είναι κομμάτι της ιστορίας του έθνους".

Οσο για τα εκκλησιαστικά μνημεία, "συνεχίζονται οι αναστηλώσεις και συντηρήσεις που έγιναν το 1930. Δηλαδή, γίνεται ευρεία ανακεράμωση των στεγών, με έμφαση στη δήλωση της πλαστικότητας της στέγης.Εχουμε αρχίσει από την Παντάνασσα και φέτος θα συνεχίσουμε στην Οδηγήτρια και τον επόμενο χρόνο θα συνεχίσουμε σε άλλες δύο εκκλησίες. Συγχρόνως, το πρόγραμμα προβλέπει ουσιαστικότερη αναστήλωση. Εχουν τελειώσει οι διαμορφώσεις των παραθύρων και των θυρών και σύντομα θα προχωρήσουμε στα δάπεδα, καθώς και στην αντιμετώπιση της υγρασίας.Πρέπει να σας πω ότι το έργο των εκκλησιών θα είναι συνεχές".

Αυτή τη στιγμή και για τα επόμενα πέντε χρόνια, εφαρμόζεται η Β Φάση των εργασιών με προϋπολογισμό 1 δισ. που προέρχεται από την Κοινότητα, μέσω προγραμμάτων που εφαρμόζει η Περιφέρεια. Η συστηματική χρηματοδότηση της Επιτροπής, πάντως, άρχισε το 1990. Μέχρι τότε, τα ποσά ήταν μικρά και το προσωπικό δεν ξεπερνούσε τους 10 εργατοτεχνίτες και τους τρεις επιστήμονες.Σήμερα, το βάρος της χρηματοδότησης έχει αναλάβει η Περιφέρεια, που μέχρι το 1995 διέθετε 200 εκατ., ετησίως,ενώ το υπουργείο Πολιτισμού συμμετέχει με όχι παραπάνω από 10 έως 20 εκατομμύρια.

Επιπλέον, όπως επισημαίνει ο πρόεδρος της Επιτροπής, "υπάρχουν και κάποιες άλλες εργασίες, που για μας είναι αυτονόητες, αλλά δεν μπορούν να ενταχθούν στο πακέτο. Αυτές αφορούν στο καταπράσινο περιβάλλον, που χρειάζεται ετήσιο καθαρισμό και αντιμετώπιση του κινδύνου των πυρκαγιών. Αλλωστε, αυτή η έκταση αποτελεί το φυσικό περιβάλλον των αρχαιοτήτων.Πρέπει, λοιπόν, κάθε χρόνο να προσλαμβάνεται προσωπικό γι' αυτή τη δουλιά, που όμως δεν μπορεί να πληρωθεί από το κοινοτικό κονδύλι. Βέβαια, το ΥΠΠΟ μας έδωσε φέτος γι' αυτή τη δραστηριότητα 20 εκατ., αλλά γενικότερα είναι μικρή η οικονομική συμμετοχή του υπουργείου".

Ανασταλτικό, όμως, ρόλο παίζει ο γνωστός νόμος Πεπονή που μπλοκάρει τις προσλήψεις προσωπικού, παρά το γεγονός ότι ο Μυστράς χρειάζεται επιπλέον τεχνίτες (σ.σ. μήπως το ίδιο δε συμβαίνει και στην Ακρόπολη;).

Αυτή τη στιγμή τα έργα στο Μυστρά υλοποιούνται από 25 εργατοτεχνίτες,από τους οποίους οι 15 είναι μόνιμοι και 5 επιστήμονες.Επίσης, έχουν διατεθεί 30 φύλακες."Οι εργατοτεχνίτες θα μπορούσαν να ανέλθουν τουλάχιστον στους 40",όπως τονίζει ο Στ. Σίνος. Και συμπληρώνει: "Είναι απαραίτητες οι εποχιακές προσλήψεις. Πρέπει, όμως, να πω ότι το 1984 η επιτροπή βρήκε στο Μυστρά μόνο δύο, και μεγάλης ηλικίας, μαστόρους".

Ομως, η Επιτροπή φαίνεται να μεριμνά και για την τουριστική κίνηση στο Μυστρά. "Καθημερινά περνούν χιλιάδες άνθρωποι από το Μυστρά, γεγονός που μας δημιουργεί μεγάλα προβλήματα και μεγάλες ευθύνες, για την ασφάλεια των μνημείων. Γι' αυτό, η πρόθεσή μας είναι να συγκεντρωθεί το τουριστικό ρεύμα σε τέσσερις - πέντε πόλους, ενδεικτικούς του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στο Μυστρά.Να συμπληρώσω ότι η επιτροπή δουλεύει πολύ και στους δρόμους, για τη συντήρηση των καλντεριμιών. Δουλιά, που δε σχετίζεται άμεσα με την αναστήλωση των μνημείων, αλλά είναι απαραίτητη".

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ

Αποψη του Παλατιού στο Μυστρά. Διακρίνονται οι εργασίες ανακεράμωσης της στέγης