Μια μεγάλη, πολύπλευρα ταλαντούχα θεατρίνα της παλιάς γενιάς. Μια αληθινή, καθ' όλα, κυρία της ζωής και της τέχνης. Μια τολμηρή αγωνίστρια της Εθνικής Αντίστασης. Μια μοναχική γυναίκα μα γεμάτη από τον κόσμο του Ανθρώπου και τα έργα του και δοσμένη για την καλυτέρευσή του. Μια κομμουνίστρια αταλάντευτη, σεμνή, με ήθος σπάνιο. Ενα πλάσμα που αγαπούσε και αγαπιόταν, ένα πλάσμα χαρισματικό, ανοιχτόκαρδο, αισιόδοξο, γεμάτο τρυφερότητα ιδίως για τους νέους, αξέχαστα γλυκύτατο. Χωρίς υπερβολή, αυτά ήταν τα προσόντα της Ηρώς Χαντά,από τα οποία το πρώτο μαρτυρούν πλήθος συχνών και εκτενών δημοσιευμάτων του Τύπου από τη δεκαετία του '20 μέχρι τη δεκαετία του '50, καθώς και αφιερώματα που της έγιναν στη δεκαετία του '80 σαν παλιάς δόξας του θεάτρου και του τραγουδιού. Τα άλλα της προσόντα, τα διαπίστωσαν όχι μόνο οι παλιοί συνάδελφοι, οι συναγωνιστές και οι σύντροφοί της στα δύσκολα χρόνια του πολέμου και της εμφυλιοπολεμικής περιόδου, αλλά και οι νεότεροι σύντροφοί της, στην ΚΟΒ Ηθοποιών του ΚΚΕ,όπου ανήκε από τη μεταπολίτευση μέχρι το θάνατό της. Η Ηρώ Χαντά, έφυγε από κοντά μας την περασμένη βδομάδα, χτυπημένη από την επάρατη νόσο, αλλά σε όσους τη γνώρισαν θα μείνει αλησμόνητη για την πολύπλευρη - ψυχική, ηθική, καλλιτεχνική και φυσική - ομορφιά της.

"Αυτοκράτειρα" της οπερέτας

Από πού ν' αρχίσει κανείς για τη ζωή και το έργο της τελευταίας μεγάλης "Αυτοκράτειρας" της οπερέτας, όπως την αποκαλούσαν την Ηρώ Χαντά.Το όνομά της γέμισε το καλλιτεχνικό στερέωμα για τρεις δεκαετίες και η φήμη της ξεπέρασε την Ελλάδα. Από την πρώτη της κιόλας εμφάνιση - ήταν η πρώτη και συγκλονιστική όπως γράφτηκε από κριτικούς της εποχής ερμηνεύτρια του έργου του Νικοντέμι "Το κουρέλι" - "απέκτησε τη θέση που της άρμοζε, μια θέση πρωταγωνίστριας και μάλιστα στην αρχή στο δύσκολο είδος του δράματος και σε θίασο από τους πιο εκλεκτούς όπως ήταν της Μαρίκας Κοτοπούλη ". Ηταν το 1926, που εμφανίζεται σε πολύ νεαρή ηλικία στο "Κουρέλι",στον πρωταγωνιστικό δραματικό ρόλο. Αυστηροί κριτικοί έγραψαν επαινετικά, όπως άλλωστε επαινετικές υπήρξαν και όλες οι κριτικές που πήρε σε όλες τις παραστάσεις της, είτε δραματικού ρεπερτορίου, είτε οπερέτας, είτε μουσικού θεάτρου, είτε επιθεώρησης, είτε και για ρεσιτάλ θεάτρου ή τραγουδιού που έδινε στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Κόρη της μεγάλης, "ιψενικής" ηθοποιού Καίτης Χαντά,η Ηρώ βρέθηκε να παίζει το "Κουρέλι" του Νικοντέμι στο Λουτράκι. Ηταν 12 χρονών, όταν την έφεραν στην Αθήνα να επαναλάβει το "Κουρέλι", ακριβώς γιατί η επιτυχία της στο ρόλο θεωρήθηκε εξαιρετικά μεγάλη και ώριμη και μάλιστα για ένα παιδί. Η καριέρα της σημείωσε αστραπιαία άνοδο. Το 1928, ήταν ήδη φίρμα στην επιθεώρηση. Τα επόμενα χρόνια παίζει οπερέτα και καθιερώνεται ως η μεγαλύτερη ερμηνεύτρια του είδους. Κι όμως η ίδια λάτρευε, μέχρι τέλους, την πρόζα. Και δεν έχανε καμιά καλή παράσταση, ιδίως δραματικού ρεπερτορίου.

"Η δις Χαντά - γράφουν εφημερίδες της εποχής - παρουσιάζει το αρμονικό σύνθετο της ωραιότητας και της τέχνης,τους δύο αυτούς γνώμονες της απολύτου επιτυχίας στο θέατρο. Είναι από τις λίγες καλλιτέχνιδες που έκαμε καριέρα "κορίστας", αλλά ξεπετάχθηκε αμέσως από την πρόζα, ως σουμπρέτα πρώτα και ύστερα πρωταγωνίστρια του μουσικού θεάτρου".

Σε άλλη εφημερίδα διαβάζουμε: "Η από πάσης απόψεως τέλεια καλλιτέχνιδα, η οποία είναι πράγματι γεννημένη διά την σκηνήν, όπου επιβάλλεται και κυριαρχεί με τα σπάνια καλλιτεχνικά προτερήματά της, με τη δύναμιν με την οποία παίζει, με τη φυσικότητα με την οποία υποδύεται διάφορους δύσκολους ρόλους".Και άλλη: "εξαιρετική πρωταγωνίστρια, γλυκιά σιλουέτα με αγαλματώδη φυσική ομορφιά, πραγματικά καλλονή... η καλλιτέχνης που μόλις ανοίξει η σκηνή, η αυλαία, τη ζητούνε παντού τα μάτια του θεατού, κατατρώγοντας με ανυπομονησία τα παρασκήνια πότε θα ξεπροβάλει στη σκηνή... ".

Γενιά της Αντίστασης

Η γενιά της, όμως, έζησε τη γερμανική κατοχή, την πείνα, την αντίσταση, το Δεκέμβρη. Γεγονότα που τη σημάδεψαν, πάνω στην κορυφή της δόξας της. Γιατί πράγματι με τις πολιτιστικές συνθήκες της εποχής, οι δημοφιλείς και σπουδαίοι ηθοποιοί - ιδιαίτερα οι θεατρίνες - ζούσαν μεγάλες δόξες.

"Δε θα ξαναπαίξω" - έλεγε - "στο θέατρο. Μένω στο σπίτι κλεισμένη και κλαίω τη σκλαβωμένη μου πατρίδα".Δε θα μείνει, όμως, για πολύ κλεισμένη. Στρατεύτηκε στο ΕΑΜ και παράλληλα στο ΚΚΕ.

"Σήμερα γεννήθηκα" - γράφει η ίδια. "Το 1941. Με την ίδρυση του ΕΑΜ. Μέχρι χθες ήμουν μόνο ένα βεντετάκι".Το 1943, όταν η αντίσταση φουντώνει, η Ηρώ Χαντά παίζει στο "Περοκέ" την επιθεώρηση "Τα ίδια Παντελάκη μου".Κάθε τόσο σταματούσε η παράσταση και μια φωνή από το χωνί έδινε προσκλητήριο αγώνα και ελευθερίας. Μετά την παράσταση μεταμφιεζόταν και μαζί με το συνθέτη Γιάννη Σπάρτακο,όργωναν τις γειτονιές, μοίραζαν προκηρύξεις, δούλευαν για την αντίσταση.

Ηταν 1944. Στο θέατρο "Μοντιάλ" παρουσιάζεται η παράσταση "Γκόλφω".Η Φρόσω Κοκόλα τραγουδά το τραγούδι "Φέτος το καλοκαιράκι θε ν' ανθίσουνε τα κλώνια και θα 'ρθουν τα χελιδόνια". Οι θεατές αποκαμωμένοι από την τετράχρονη σκλαβιά ανακαλύπτουν στο τραγούδι ένα μήνυμα και ξεσπάνε σε έκρηξη ενθουσιασμού, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να σταματήσουν την παράσταση και να συλλάβουν τους θιασάρχες, στους οποίους ανήκε η Η. Χαντά (από τα τέλη της δεκαετίας του '20 η Η. Χαντά ήταν συνθιασάρχης ή θιασάρχης).

Η Ηρώ Χαντά ανακρίνεται στην Κομαντατούρ. "Δύο φορές - γράφει η Ηρώ Χαντά - η γερμανική λογοκρισία μου σταματά την παράσταση. Δεν ανέχονται να βλέπουν φουστανέλα, βλαχοπούλες, που θυμίζουν ελεύθερο βουνό και ν' ακούν το τραγούδι. Λοιπόν, μου λένε, "περιμένετε τα αμερικάνικα αεροπλάνα; Γιατί αυτό θα πει τα χελιδόνια". Δύο μέρες το θέατρό σου κλειστό κυρία Χαντά, λέει ο Γερμανός. (Μάρτιος 1944) ".

Το μήνυμα της "Γκόλφως" βγαίνει αληθινό και σε λίγους μήνες οι Γερμανοί φεύγουν. Πρώτη ελεύθερη επιθεώρηση "Το χωνί". Στη μεγάλη διαδήλωση του Δεκέμβρη, η Ηρώ είναι παρούσα μαζί με πολλούς άλλους καλλιτέχνες του μουσικού θεάτρου. Λ. χ. την Ντιριντάουα,τον Γιάννη Σπάρτακο,κ. ά. Μετά τη διαδήλωση και το χτύπημα, αρχίζει ένα άγριο κυνηγητό. Οι ταγματασφαλίτες την ψάχνουν λυσσασμένα μ' ένα σωρό κατηγορίες. Καταφεύγει στο σπίτι του Αργυρόπουλου και μαζί με την Μαρίκα Κρεββατά κρύβονται στο πατάρι. Επειδή όμως κινδυνεύουν να εντοπιστούν φεύγουν και κρύβονται στο σπίτι του Νίκου Χατζηκυριάκου - Γκίκα.

Αποχώρηση... με λάμψη

Μετά από λίγο καιρό, όταν ηρεμούν τα πράγματα, εμφανίζεται και πάλι. Φώτα, χειροκροτήματα. Η Ηρώ Χαντά θριαμβεύει και πάλι. Ομως ο απόηχος του εμφιλίου πολέμου, σκεπάζει τους χαριτωμένους, ανέμελους ήχους της οπερέτας, που σιγά - σιγά χάνει έδαφος. Ο τελευταίος ασπασμός της Ηρώς Χαντά, στην ετοιμοθάνατη τότε οπερέτα, γίνεται στη σκηνή του θεάτρου "Γκλόρια", με τη "Γλυκιά Νανά" του Σακελαρίδη, τον Αύγουστο του 1949. Τον ίδιο χρόνο φεύγει για μια μεγάλη περιοδεία στην Αίγυπτο, το Σουδάν, την Αιθιοπία, την Ταγκανίκα και το Γιοχάνεσμπουργκ. Τη συνοδεύει η μητέρα της, ο ισχυρότερος και βαθύτερος δεσμός της ζωής της.

Μετά από θριαμβευτικές επιτυχίες γυρίζουν στην Αθήνα το 1953 και σε λίγους μήνες ξαναφεύγουν για παραστάσεις στην Τύνιδα και την Καζαμπλάνκα. Στο υπερωκεάνιο, με το οποίο ταξιδεύουν, αρρωσταίνει η μητέρα της και σταματούν στο πρώτο λιμάνι, στο Κόνα - Κρι όπου η Καίτη Βάρδα - Χαντά πεθαίνει. Η Ηρώ γυρνάει συντετριμμένη. Μετά από μια τουρνέ σε μεγάλες επαρχιακές πόλεις, αποχαιρετά οριστικά τη θεατρική σκηνή. Και το 1955, μετά από ένα ρεσιτάλ με τραγούδια από παραστάσεις οπερέτας και επιθεωρήσεων, που τα έκανε αγαπητά στο ελληνικό κοινό, σταματά οριστικά τις καλλιτεχνικές της εμφανίσεις, θεωρώντας καλύτερο να αφήσει στο κοινό που τη θαύμαζε την ανάμνηση της ακμής της, της λάμψης της.

Οικογένεια δική της δεν έκανε. "Δεν το 'φερε η τύχη", έλεγε. Της έλειπε ένα παιδί, αλλά είχε "παιδιά" της τους νέους συντρόφους της και "οικογένεια" το κόμμα της, στο οποίο, μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής της είχε ενεργό συμμετοχή. Πρόσφερε τις δυνάμεις της ακατάπαυστα στο Κόμμα "με το ίδιο πάθος" - όπως έλεγε η ίδια - "όπως τότε, στην Κατοχή".

Σοφία ΑΔΑΜΙΔΟΥ

Αποκάλεσαν τη γλυπτική του σουρεαλιστική, εξπρεσιονιστική, με έντονο κονστρουκτιβισμό. Η δημιουργία όμως, του Δημήτρη Καλαμάρα,σίγουρα δε χρειάζεται ετικέτες. Η εσωτερική δύναμη, η ποιότητα και η μεγαλοσύνη της εκφραστικής του γλώσσας, η σχεδιαστική τελειότητα και η ειλικρίνεια που αποπνέουν τα έργα του, δε χρειάζονται "συστατικές επιστολές". Αλλωστε, όπως λέει και ο ίδιος, "η ζωή υπάρχει μόνο μέσα στην κίνηση". Και η ζωή, πραγματικά, "αιχμαλωτίστηκε" μέσα στην κίνηση των γλυπτών του.

Μακριά από τα "φλας της δημοσιότητας", στη μακρόχρονη εικαστική του πορεία, ο Βασίλης Καλαμάρας επέλεξε τη σιωπηλή δημιουργία. Μία δημιουργία που δεν είχε σχέση με "δημόσιες σχέσεις", ή ακόμα και με τις παρουσιάσεις έργων του σε ιδιωτικούς χώρους. Ξεχωριστή, λοιπόν, σημασία αποκτά η έκθεσή του στην "Εθνική Πινακοθήκη".Μία έκθεση, που πραγματικά αποτελούσε χρέος από την πολιτεία.

Η μαθητεία

Γεννημένος το 1924 στη Φλώρινα, σπούδασε γλυπτική στην "Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας", με δάσκαλό του τον Μ. Τόμπρο."Θυμάμαι έντονα τα χρόνια των σπουδών μου μαζί του", αναφέρει χαρακτηριστικά ο καλλιτέχνης, "και κυρίως τις ακούραστες εκείνες αφηγήσεις του για τις μέρες του Παρισιού, για γεγονότα και πρόσωπα που είχε γνωρίσει, όπως τον Κριστιάν Ζερβός,τον Λε Κορμπιζιέ,τον Λεζέ,τον Μπρανκούζι κ.ά. Σ' αυτά που έλεγε, πολλές φορές, διαπίστωνα μιαν αντίφαση, αργότερα όμως, όταν βρέθηκα στο σταυροδρόμι, κατάλαβα ότι είχε δίκιο γιατί τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά και μονοσήμαντα όσο νομίζει κανείς όταν ξεκινάει".

Από τη Σχολή θα αποφοιτήσει το 1953 με το πρώτο βραβείο γλυπτικής και το 1955 μία υποτροφία του ΙΚΥ, θα του επιτρέψει να συνεχίσει και να ολοκληρώσει τις σπουδές του στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας και της Ρώμης. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του, θα μείνει επτά ακόμη χρόνια σε Γαλλία, Γερμανία, Ελβετία, όπου θα έχει τη δυνατότητα να πλησιάσει καλύτερα τις τότε γνωστές προσπάθειες μεγάλων ομότεχνών του.

"Η τέχνη του αιώνα μας σφραγίστηκε από τη ματιά του Ροντέν και ακόμη πιο πίσω, από την Αναγέννηση", σημειώνει αργότερα ο καλλιτέχνης. "Για πολλά χρόνια πάλευα να αποβάλω τον παλιό τρόπο αντιμετώπισης και μέτρησης της φύσης και να αντιληφθώ, σιγά σιγά με την παρατήρηση, την τάξη που τη διέπει, αλλά η παλιά συνήθεια επανερχόταν ασυναίσθητα, όπως κανείς ανασαίνει, και θόλωνε την πρόθεση, μέχρι που η σκέψη μου βρήκε στήριγμα και βοήθεια στις θεωρητικές σημειώσεις των ίδιων των καλλιτεχνών, παλαιών και σύγχρονων".

Στην Ιταλία, ο Β. Καλαμάρας θα ξαναβρεθεί το 1984. Μετά από τριάντα χρόνια, δάσκαλος πια στην ΑΣΚΤ από το 1966, θα περπατήσει στα ίδια μέρη που σαν μαθητής πρωτογνώρισε και που συνέβαλαν θετικά στη διαμόρφωσή του. Από το ταξίδι του στην Ιταλία το 1984, γράφει χαρακτηριστικά: "Επείστηκα ότι η μεγάλη τέχνη ήταν πίσω από αυτό που ονομάζουμε "Αναγέννηση" (πώς να την ονομάσω; μοιάζει με το νικημένο, που η Ιστορία ξεχνά το όνομα, ακόμη και το πέρασμά του). Οι νικητές και "καταστροφείς" μένουν στη συνείδηση της ανθρωπότητας σαν οι μοναδικές αξίες".

Τονισμένη μνημειακότητα

"Τονισμένη μνημειακότητα και εξπρεσιονιστικά στοιχεία", γράφει ο Χρ. Χρήστου, "είναι τα χαρακτηριστικά που παίζουν καθοριστικό ρόλο στις παλιότερες γνωστές μας προσπάθειες του Καλαμάρα γύρω στο 1960-1965, όπως ο"Ανδριάντας του Αγγελή Γάτσου",η "Γυναικεία Φιγούρα",ο "Ανδριάντας του Κώττα".Σ' αυτά, έχουμε μία γνήσια και προσωπική πλαστική γλώσσα, βασισμένη στον χαρακτήρα των όγκων και τα τεκτονικά στοιχεία, καθώς και την κυριαρχία του τυπικού στο ατομικό. Χωρίς το παραμικρό ίχνος ρητορείας, με τη στάση του σώματος και την κατεύθυνση του κεφαλιού, την ανάπτυξη των επιπέδων και την επιβολή των όγκων μας δίνει όλο το εσωτερικό περιεχόμενο των μορφών που παρουσιάζονται".

"Την περίοδο μετά το 1965 σημειώνει κανείς μία κάποια υποχώρηση των εξπρεσιονιστικών στοιχείων και μία στροφή προς τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά.(...) Αρχαϊκή μετωπικότητα και μαθηματικές αναλογίες, εσωτερική κίνηση των όγκων και χαρακτήρας των επιπέδων, δίνουν ένα σύνολο στο οποίο αξιοποιούνται μόνο οι πλαστικές αξίες.(...) Την πάλη του Καλαμάρα με το υλικό του για την ολοκλήρωση των προθέσεών του, τη διαπιστώνουμε σαφέστερα στο πλήθος των σπουδών του για τον "Μέγα Αλέξανδρο" της Φλώρινας, έργο στο οποίο, αναμφίβολα, συγκεφαλαιώνονται όλες οι μέχρι σήμερα αναζητήσεις του, γύρω από το θέμα "Αλογο και Αναβάτης" που τον απασχόλησε πολλά χρόνια. (...) Συγκλονιστικό από κάθε πλευρά έργο, παρουσιάζει τον Αλέξανδρο σαν την προσωπικότητα που βλέπει πέρα από το παρόν, στο μέλλον όλου του κόσμου".

Σκέψεις για την τέχνη

"Το γλυπτικό έργο", σημειώνει ο Δ. Καλαμάρας, "είναι από τη φύση του στατικό. Από τη στιγμή όμως που το μάτι του θεατή αρχίζει να κινείται επάνω του, από τη στιγμή δηλαδή που το έργο "αναγκάζει" το θεατή να περιφέρει το βλέμμα του, να διατρέχει με το βλέμμα του το έργο από το ένα σημείο του στο άλλο, αποκτά ενέργεια αφού θέτει σε κίνηση το θεατή.Οι μεγάλες εποχές στην τέχνη, προσπαθούν να δουν και αποδώσουν την κίνηση με οικονομία, στο ελάχιστο, ως προς τον άξονα ισορροπίας, ως προς ένα ολόκληρο πλέγμα οριζοντίων και καθέτων ζυγισμάτων".

"Η πρώτη αρχή, ο Γεννήτορας, είναι το Σχέδιο. Το Χρώμα και ο Ογκος "επενδύουν" το σχεδιαστικό ιστό και συμβάλλουν στην ολοκλήρωση και επέκτασή του στην τρίτη διάσταση".

"(...) Για να μπορεί να αποπνέει ζωή, η σύγχρονη τέχνη καταφεύγει στην έντονη κίνηση που φτάνει στα όρια της υπερβολής. Μπορώ μάλιστα να πω ότι η έντονη αυτή κίνηση αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής και αυτό προέρχεται, νομίζω, από το ότι η εποχή μας δεν προσφέρει στον καλλιτέχνη τη δυνατότητα μακρόχρονης και σε βάθος προετοιμασίας, ούτως ώστε να μπορεί να στηρίζεται σε ορισμένα πολύ στέρεα στοιχεία, να καταφεύγει σ' αυτά, να ξεκινάει από αυτά σαν βάση και αφετηρία".

"Η βασική καλλιτεχνική μας παιδεία, έτσι όπως διαμορφώθηκε από τους δασκάλους μας, στηρίχτηκε στην ανάλυση της φυσικής μορφής, ως προς τις διαφορές της μίας από την άλλη πλευρά της, πάντοτε σε σχέση με έναν κεντρικό άξονα και, επομένως, ήταν βασικά, ανάλυση τριγωνικών τομών στο χώρο, είτε καθέτων, είτε εγκαρσίων, σε αντιδιαστολή με την τέχνη των κούρων, για παράδειγμα. Τα τελευταία χρόνια, στην προσπάθειά μου να μπω σε ένα χώρο πιο αφηρημένο, κρατώντας την τάξη των αναλογιών που η φύση θέτει, κατέφυγα σε ένα χαρακτήρα φαινομενικά πιο αφηρημένο, ουσιαστικά όμως δομικό χαρακτήρα (...)".

Ηλιάνα ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ

Κοριτσάκι ακόμη το 1925, στο "Κουρέλι"

Η Ηρώ Χαντά

Ορθια νεανική μορφή. Χαλκός, ύψος 1.15μ, 1975

Σπουδή για τον έφιππο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μακέττα σε χαλκό, 1985-1990