«Στίχε μου, εσύ,/ σα στρατιώτης πέθανε,/ σαν τόσοι αγωνιστές μας/ ανώνυμοι, που πέσαν στις γραμμές μας.../ Μεις με τη δόξα θα λογαριαστούμε αλλιώς, - δικιά μας δα κι αυτή έχει λάχει, - ας γίνει για όλους μας ένα μνημείο κοινό/ ο σοσιαλισμός/ που εδραιώσαμε στη μάχη». Β. Μαγιακόφσκι. Απόδοση, Γιάννης Ρίτσος.

Η επιλογή να εισαχθεί αυτό το σημείωμα με στίχους του Μαγιακόφσκι μεταφρασμένους από τον Ρίτσο, έγινε γιατί ο ποιητής της Ρωμιοσύνης, ακόμη και μέσα από τις μεταφράσεις του - ο ίδιος επέλεγε τη λέξη «απόδοση» αντί «μετάφραση» - λειτουργεί με την ίδια καθαρή στάση απέναντι στο φιλολογικό πεδίο της ποίησης και στο νοηματικό της υπόβαθρο, όπως ακριβώς κάνει και με την πρωτότυπη δημιουργία του.

Η λογοτεχνική μετάφραση («μεταγραφή», «απόδοση» ή όπως αλλιώς απαντάται στη φιλολογία, δείγμα κι αυτό της διάστασης των απόψεων για το θέμα) είναι από τα πλέον «καυτά» φιλολογικά ζητήματα και το πιθανότερο είναι πως θα παραμείνει ανοιχτό για πολύ καιρό, ίσως και για πάντα. Γι' αυτό και τούτο το κείμενο δεν μπορεί να εισέλθει σε σχετικές αναλύσεις, ούτε γενικές, ούτε βέβαια ειδικές για το μεταφραστικό έργο του Ρίτσου. Απλώς επισημαίνει τον τρόπο που ο Ρίτσος πλησίασε το ξενόγλωσσο κείμενο. Τρόπος, από τον οποίο μπορούμε να διδαχθούμε πολλά.

Μια πρώτη, ανώδυνη, διαπίστωση που ισχύει γενικά για τους ποιητές που μετέφρασαν, είναι ότι τα ξένα έργα που απέδωσε ο Ρίτσος στην ελληνική γλώσσα είναι συμπληρωματικά της ουσίας του δικής του δημιουργίας. Η λέξη «δημιουργία» δε χρησιμοποιείται τυχαία. Στις σημειώσεις του στην έκδοση των ποιημάτων του Μαγιακόφσκι («Κέδρος») ο Ρίτσος γράφει ότι δούλεψε πάνω στην «κατά λέξη» μετάφραση του Αρη Αλεξάνδρου, σε ορισμένα ποιήματα και σε ένα ποίημα σε κατά λέξη μετάφραση του Σέργιου Πρωτόπαπα, ενώ τα υπόλοιπα του τόμου είναι μεταφρασμένα από τα γαλλικά. Και προσθέτει, ότι «η ευθύνη της μεταγλώττισης των ποιημάτων του Μαγιακόφσκι είναι εξαιρετικά σοβαρή» και ότι η δική του προσπάθεια είναι «μια πρόχειρη κάλυψη ανάγκης, προσωπικής ή γενικότερης...».

Είναι η προσωπική ανάγκη του ποιητή να «συνομιλήσει» με την ποίηση που τον επηρεάζει, τον εμπνέει, σε φόρμα και περιεχόμενο, όπως συμβαίνει και όταν μεταφράζει Χικμέτ και άλλους ποιητές. Η «γενικότερη ανάγκη» είναι η επιμονή (και όχι εμμονή) του Ρίτσου να συνδέει την τέχνη με τις ανάγκες της ζωής και ακόμα πιο συγκεκριμένα, με τις ανάγκες της ζωής και των αγώνων των καταπιεσμένων. Είναι η ανάγκη του κινήματος για τέχνη και γνώση που θα το βοηθά ουσιαστικά να διαμορφώσει το αισθητικό του κριτήριο για να αντιπαλέψει αποτελεσματικά την πολιτισμική επίθεση του κεφαλαίου. Από αυτήν την άποψη, ο Ρίτσος, ακόμη και στις μεταφράσεις του, συνδέει με τον πιο πειστικό τρόπο το ειδικό με το γενικό, την ιδιωτική αισθητική αναζήτηση με το - πολύ συγκεκριμένο - δημόσιο πολιτισμικό συμφέρον.

Γι' αυτό και δε φοβάται να χρησιμοποιήσει λέξεις που στην αστική, φιλολογική αντίληψη για τη λογοτεχνική μετάφραση επέχουν σχεδόν τη θέση της «αμαρτίας», όπως «μεταγλώττιση» και «κατά λέξη» μετάφραση. Κι αυτό γιατί ο Ρίτσος, ως γνήσιος ποιητής, ξέρει πολύ καλά πως η ποίηση είναι πολύ περισσότερο - ή μάλλον δεν είναι καν - ένα σύνολο λέξεων, έστω και περίτεχνα δομημένων, με τον ίδιο τρόπο που δεν είναι σπίτι ένα βουνό από τούβλα. Γι' αυτό και ο πόνος της μετάφρασης (ενίοτε και με την κυριολεκτική έννοια της λέξης) που πηγάζει από την ευθύνη απέναντι στο πρωτότυπο και απέναντι στους αλλόγλωσσους αποδέκτες του, είναι ασύλληπτος για μας τους αδαείς. «Με κομμένη την αναπνοή συμπάσχεις με την εμπειρία του κειμένου. Ενα διπλό, διττό μαρτύριο. Σωματικό και ψυχικό» όπως περιγράφει τη διαδικασία της μετάφρασης του Ρεμπό ο Νίκος Σπάνιας. Ο Ρίτσος μιλάει για «πολύωρες συζητήσεις πάνω σε κάθε στίχο του Μαγιακόφσκι», «αμφιβολίες», «ταλαντεύσεις», «πλήθος εκδοχών», «συγκρίσεις» με άλλες μεταφράσεις. Συν την πίεση (επαναλαμβάνουμε) να προληφθεί η συγκυρία των αναγκών του κινήματος.

Η περιπέτεια της λογοτεχνικής μετάφρασης, όπως και της γραφής εν γένει, συνεχίζεται. Ο ίδιος ο Ρίτσος αναγνώρισε την πιθανότητα (την ανάγκη) πιο «ειδικής» (όπως έγραψε ο ίδιος) μετάφρασης. Σε κάθε περίπτωση όμως, η οπτική του, ως τρόπος αντιμετώπισης του ξένου πρωτότυπου, είναι η ίδια μια αυτοτελής ποιητική δημιουργία.