Μετά την υπογραφή των Συνθηκών της Ζυρίχης και του Λονδίνου, ο Μακάριος επέστρεψε στην Κύπρο, ο Γρίβας γύρισε στην Ελλάδα κι άρχισαν οι προεργασίες για τη συγκρότηση του κυπριακού κράτους. Αρχικά συγκροτήθηκε μια προσωρινή κυβέρνηση με επτά υπουργούς Ελληνοκύπριους και τρεις Τουρκοκύπριους, καθώς και η μεικτή επιτροπή για την κατάρτιση του Συντάγματος της Κυπριακής Δημοκρατίας, όπου από ελληνικής πλευράς επικεφαλής τοποθετήθηκε ο καθηγητής Θεμ. Τσάτσος, από τουρκικής ο καθηγητής (και αργότερα πρωθυπουργός) Ερίμ, ενώ συμμετείχε και ο Ελβετός διεθνολόγος Μπιργκέλ.

Στις 5/12/1959 οι Τουρκοκύπριοι, βάσει των όσων όριζαν οι συνθήκες, εξέλεξαν στη θέση του αντιπροέδρου του νέου κράτους τον Κιουτσούκ και λίγες μέρες αργότερα οι Ελληνοκύπριοι με τη σειρά τους εξέλεξαν στη θέση του προέδρου τον Μακάριο. Στις 6 Ιουλίου 1960 υπογράφηκε το Σύνταγμα της χώρας, το οποίο αποτελούνταν από 199 άρθρα. Ο τόσο μεγάλος αριθμός άρθρων εξηγείται αν ληφθεί υπόψη ότι στο Σύνταγμα είχαν συμπεριληφθεί και οι συνθήκες - συμφωνίες βάσει τον οποίων η Κύπρος απέκτησε κρατική οντότητα. Λίγες μέρες μετά την έγκριση του Συντάγματος, στις 31 Ιουλίου 1960, έγιναν εκλογές για τη Βουλή των αντιπροσώπων και στις 15/8/1960 τερματίστηκε η βρετανική κυριαρχία στη Μεγαλόνησο. Το Σεπτέμβρη του '60 η Κύπρος έγινε μέλος του ΟΗΕ, το Μάρτη του 1961 μέλος της Βρετανικής Κοινοπολιτείας, το Μάη του 1961 μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης και το Σεπτέμβρη του 1961 εντάσσεται στο Κίνημα των Αδεσμεύτων (Α. Ξύδη, Σπ. Λιναρδάτου, Κ. Χατζηαργύρη: "Ο Μακάριος και οι σύμμαχοί του", σελ. 337 - 338 και Ν. Κρανιδιώτη: "Ανοχύρωτη Πολιτεία, Κύπρος 1960 - 1974", εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, τόμος Α' σελ. 28-29).

Το γεγονός ότι η Κύπρος εντάχθηκε στους αδέσμευτους συνιστούσε την πρώτη άρνηση της ηγεσίας της να υποταχθεί στο καθεστώς των Συνθηκών της Ζυρίχης και του Λονδίνου, δεδομένου ότι στη Ζυρίχη ο Καραμανλής και ο Μεντερές είχαν υπογράψει μια "Συμφωνία Κυρίων" - που για πολλά χρόνια μετά είχε κρατηθεί μυστική - με την οποία δεσμεύονταν να προωθήσουν την ένταξη του κυπριακού κράτους στο ΝΑΤΟ (βλέπε τη "Συμφωνία Κυρίων", Ν. Κρανιδιώτη: "Δύσκολα χρόνια, Κύπρος 1950-1960, εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, σελ. 546). Ασφαλώς η μη ένταξη της Κύπρου στο ΝΑΤΟ ήταν μια πολύ σοβαρή ενέργεια που δεν μπορούσε να μην προκαλέσει την αμερικανική αντίδραση. "Η αντίδραση των Ηνωμένων Πολιτειών - γράφει ο Ν. Κρανιδιώτης - γίνεται οξύτερη, αφότου, μετά την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης - Λονδίνου ανατρέπεται ο συσχετισμός δυνάμεων στο χώρο της Μέσης Ανατολής και μεταβάλλονται οι διεθνείς συνθήκες στην Αφρική, τη Λατινική Αμερική και την Ασία (Κούβα, Βιετνάμ κλπ). Η Αίγυπτος, η Λιβύη, η Συρία, η Υεμένη συνάπτουν συμμαχίες με τη Σοβιετική Ενωση και ρωσικά πολεμικά σκάφη διεισδύουν στην Ανατολική Μεσόγειο. Το Σοβιετικό οπλοστάσιο εμπλουτίζεται με διηπειρωτικούς πυραύλους και ο Ρώσος αστροναύτης Γιούρι Γκαγκάριν εκτελεί στις 12 Απριλίου 1961 την πρώτη πτήση στο διάστημα. Η Μ. Βρετανία δεν είναι πια σε θέση να αναλάβει την άμυνα του ευαίσθητου αυτού χώρου. Ετσι αυξάνεται το αμερικανικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερα από το Δεκέμβριο του 1963, και προωθείται συστηματικά πλέον από αγγλοαμερικανικής πλευράς μια Νατοϊκή, διχοτομική λύση του Κυπριακού" (Ν. Κρανιδιώτη: "Ανοχύρωτη Πολιτεία, Κύπρος 1960-1974", εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, τόμος Α, σελ. 22-23).

Ας δούμε, όμως, το θέμα αναλυτικότερα:

Δε χρειάστηκε να περάσει καθόλου καιρός και οι συνθήκες της Ζυρίχης και του Λονδίνου έδειξαν πως δεν ήταν σε θέση να εξασφαλίσουν την ομαλή, ειρηνική, δημοκρατική εξέλιξη του νεοσύστατου κυπριακού κράτους. Σ' αυτό αναμφίβολα συνέβαλε και το γεγονός ότι οι Αγγλοαμερικανοί ήθελαν το νησί απόλυτα υπό τον έλεγχό τους και δεν εννοούσαν να του επιτρέψουν ούτε στο ελάχιστο να λειτουργήσει με διαφορετικό τρόπο. Ετσι αξιοποίησαν στο έπακρο την ουσία των συνθηκών που θεσμοθετούσαν μια άτυπη μεν, αλλά ουσιαστική διχοτόμηση της Κυπριακής Δημοκρατίας την οποία φρόντισαν να διευρύνουν όσο μπορούσαν περισσότερο χρησιμοποιώντας την τουρκοκυπριακή μειονότητα. Η πρώτη κρίση στην Κύπρο ξέσπασε το Μάρτη του 1961, όταν οι Τουρκοκύπριοι αρνήθηκαν να εγκρίνουν το κυβερνητικό νομοσχέδιο για τη φορολογία και αργότερα, τον Οκτώβρη του ίδιου έτους, όταν επέμεναν να αρνούνται τη συγκρότηση ενιαίου κυπριακού στρατού, απαιτώντας η κάθε πλευρά να έχει τις δικές Ενοπλες Δυνάμεις. Η κρίση θα λάβει οξύτερες διαστάσεις το 1963 όταν πάλι η τουρκοκυπριακή πλευρά επιμένοντας στην εφαρμογή των Συνθηκών της Ζυρίχης και του Λονδίνου θα απαιτήσει το χωρισμό των Δήμων στις μεγάλες πόλεις, θα συνεχίσει να αρνείται τη συγκρότηση ενιαίου στρατού, θα μπλοκάρει την ψήφιση των φορολογικών νομοσχεδίων και γενικά θα οδηγήσει το κράτος σε παράλυση.

Μπροστά σ' αυτή την κατάσταση ο Μακάριος θα μεθοδεύσει την αναθεώρηση του Κυπριακού Συντάγματος προσπαθώντας, αρχικά, να πετύχει για το σκοπό αυτό την έγκριση της Αθήνας και της Αγκυρας. Η Τουρκία, όπως ήταν αναμενόμενο, δε δέχτηκε ούτε συζήτηση επί του θέματος διαμηνύοντας στον Κύπριο πρόεδρο ότι "η Τουρκική Δημοκρατία είναι αποφασισμένη και ακλόνητος εις την θέλησίν της, όπως εφαρμοσθούν κατά γράμμα αι συμφωνίαι και το Σύνταγμα και προστατευτούν τα τουρκικά δικαιώματα" (Σπ. Παπαγεωργίου: "Από την Ζυρίχην εις τον Αττίλαν", τόμος Α', σελ. 213-214).

Αλλά και από την Αθήνα η κυβέρνηση του Καραμανλή αντιδρά στο ενδεχόμενο αλλαγής του κυπριακού Συνάγματος. Στις 19/4/1963 ο υπουργός Εξωτερικών Ευαγγ. Αβέρωφ στέλνει μια άκρως απόρρητη επιστολή στον Μακάριο με την οποία του ξεκαθαρίζει πως η ελληνική πλευρά δεν είναι διατεθειμένη να οξύνει τις σχέσεις της με την Τουρκία αποδεχόμενη τροποποιήσεις στο κυπριακό Σύνταγμα. "Εις τον φοβερά εκτεθειμένον - και δι' αυτό επικίνδυνον - γεωγραφικόν χώρον τον οποίον κατέχει η Ελλάς - γράφει στην επιστολή του αυτή ο Αβέρωφ -, δεν περιβάλλεται υπό πολλών φίλων και, βεβαίως κάθε άλλο παρά εξυπηρετεί την ασφάλειάν της η ρήξις των πολιτικών σχέσεων με την Τουρκίαν, την μόνην γείτονα ήτις είναι σύμμαχός της εν τω ΝΑΤΟ (...). Είμεθα αποφασισμένοι να εξακολουθήσωμεν να σας βοηθώμεν καθ' όν τρόπον επράξαμεν μέχρι τούδε, αλλά να διαχωρίσωμεν και δημοσία τη γνώμη μας αν επιδιωχθή μονομερής κατάργησις των Συμφωνιών ή μέρους αυτών..." (Ευαγγ. Αβέρωφ: "Ιστορία χαμένων ευκαιριών - Κυπριακό, 1950-1963", εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, τόμος β', σελ. 324-329).

Η μόνη χώρα που ενθάρρυνε το Μακάριο να προχωρήσει σε αλλαγές στο κυπριακό Σύνταγμα ήταν, όσο κι αυτό φαίνεται περίεργο, η Μ. Βρετανία. Μάλιστα ο ύπατος αρμοστής της στην Κύπρο, σερ Αρθουρ Κλαρκ, πήρε ενεργό μέρος στη διαμόρφωση του περιεχομένου των συνταγματικών τροποποιήσεων. "Καθώς ο Μακάριος κατάρτιζε τις προτάσεις του προς τους Τουρκοκύπριους - γράφει ο Κ. Χατζηαργύρης - ο Αρθουρ Κλαρκ ανέλαβε να τον βοηθήσει στη σύνταξή τους. Υπέδειχνε τρόπους διατύπωσης, απάλυνε εκφράσεις, έστρωνε τα εγγλέζικα του κειμένου. Οι "δεκατρείς προτάσεις" που ο Μακάριος υπέβαλε στον αντιπρόεδρο Κιουτσούκ στις 30 Νοέμβρη 1963 και που καμπόσες τους αποτελούσαν παραχωρήσεις προς τους Τουρκοκυπρίους, ήταν έργο όχι μονάχα του Μακάριου και του Κυπριανού, αλλά και του Κλαρκ" (Α. Ξύδη, Σπ. Λιναρδάτου, Κ. Χατζηαργύρη: "Ο Μακάριος και οι σύμμαχοί του", σελ. 57). Γιατί όμως κράτησε αυτή τη στάση η Αγγλία; Στο ερώτημα αυτό ο Σπ. Λιναρδάτος δίνει μια πολύ πειστική απάντηση: "Υποστηρίζεται βάσιμα - γράφει - ότι το Λονδίνο έσπρωξε τον Μακάριο να επισπεύσει τις διαδικασίες αναθεώρησης του Συντάγματος, ακριβώς γιατί ήθελε να προκληθεί η κρίση. Η εξάπλωση του νασερισμού, η εξέγερση στην Υεμένη, η κατάρρευση της "Ομοσπονδίας της Νότιας Αραβίας" (βρετανικού αποικιακού κατασκευάσματος), η ανεξαρτησία της Αλγερίας, η ίδρυση του ΟΠΕΚ, οι εθνικοποιήσεις στην Αίγυπτο και, κυρίως, η ολοένα σημαντικότερη παρουσία του σοβιετικού στόλου στη Μεσόγειο οδηγούν τη βρετανική διπλωματία σε αναθεώρηση της πολιτικής της στο Κυπριακό. Η ανεξαρτησία, έστω και με τους περιορισμούς των συνθηκών της Ζυρίχης και του Λονδίνου, η προσχώρηση της Κυπριακής Δημοκρατίας στους Αδεσμεύτους περικλείουν κινδύνους για την αυτοκρατορική πολιτική της Μ. βρετανίας. Γι' αυτό το Λονδίνο και πολύ εντονότερα η Ουάσιγκτον θα θελήσουν να επαναφέρουν στην επικαιρότητα την "ένωση" της Κύπρου με την Ελλάδα, με τρόπο όμως τέτοιο που θα οδηγεί στη διχοτόμηση. Η "διπλή ένωση", όπως θα ονομαστεί, εξυπηρετεί καλύτερα τα συμφέροντα του ΝΑΤΟ, δεδομένου ότι εξασφαλίζει τη ΝΑΤΟποίηση της Κύπρου" (Σπ. Λιναρδάτου: "Από τον Εμφύλιο στη Χούντα", εκδόσεις "Παπαζήση", τόμος Δ', σελ. 367-368).

Πράγματι, οι εξελίξεις που θα ακολουθήσουν θα είναι τραγικές για την Κύπρο. Το διάστημα που ο Μακάριος συζητά για την τροποποίηση του συντάγματος οι εθνικιστικοί κύκλοι των Τουρκοκυπρίων, με επικεφαλής τον Ρ. Ντεκτάς, θα αρχίσουν να εξοπλίζονται προετοιμάζοντας μια ένοπλη αναμέτρηση στο νησί με τελικό στόχο να πετύχουν, τουλάχιστον, τη διχοτόμηση. Ενοπλες, όμως, ομάδες δημιουργούνται και από την πλευρά των Ελληνοκυπρίων από τον υπουργό Εσωτερικών (φανατικό αντικομμουνιστή, πράκτορα της CIA και των Αγγλων) Πολ. Γεωρκάτζη, από τον Ν. Σαμψών (γνωστό από το πραξικόπημα του '74) και από τον Β. Λυσαρίδη. Γενικά η Κύπρος έχει μετατραπεί σε μια μπαρουταποθήκη έτοιμη να εκραγεί και οι Αγγλοαμερικανοί έχουν κάθε λόγο να χαίρονται.

Η "έκρηξη" δε θα αργήσει να ακουστεί. Στις 30 Νοέμβρη 1963 ο Μακάριος δίνει στον Τουρκοκύπριο αντιπρόεδρο Κιουτσούκ μνημόνιο με τις προτάσεις του για την αναθεώρηση του Συντάγματος. Ο Κιουτσούκ αρκείται να δηλώσει στις 3/12 ότι οι Τούρκοι έχουν χάσει κάθε εμπιστοσύνη στους Ελληνες. Η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει και τη νύχτα 20 προς 21 Δεκέμβρη ξεσπούν στη Λευκωσία συγκρούσεις Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων που θα οδηγήσουν σε γενικότερη σύρραξη, σε απειλή για άμεση στρατιωτική επέμβαση της Τουρκίας και στην απαρχή του διαμελισμού της Κύπρου. Οι συγκρούσεις - στις οποίες πρωταγωνιστούν οι ένοπλες ομάδες της μίας και της άλλης πλευράς - κορυφώνονται τα Χριστούγεννα και με ελληνική πρωτοβουλία οι Εγγλέζοι αναλαμβάνουν το ρόλο του διαιτητή. Συγκεκριμένα ύστερα από πρόταση του Ελληνα υπουργού Εξωτερικών, Σ. Βενιζέλου, στις 26/12 αγγλικά θωρακισμένα παίρνουν θέσεις ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές, ενώ έρχονται και βρετανικές ενισχύσεις από τη Λιβύη. Ο Μακάριος έχει ενδοιασμούς γι' αυτή τη βρετανική ανάμειξη που, όμως, κάμπτονται όταν στις 28 του μηνός φτάνει στη Λευκωσία ο Βρετανός υπουργός για υποθέσεις της Κοινοπολιτείας, Ντάνκαν Σάντις. Την επομένη, υπογράφεται συμφωνία για κατάπαυση των εχθροπραξιών και για το διαχωρισμό της Λευκωσίας ανάμεσα στις δύο κοινότητες (που πήρε το όνομα "πράσινη γραμμή" γιατί ο Αγγλος στρατηγός Γιαγκ τη χάραξε στο χάρτη με πράσινο μολύβι). Στο μεταξύ οι Τουρκοκύπριοι είχαν αποσυρθεί από την κυβέρνηση, τη βουλή και τις δημόσιες υπηρεσίες. Ο διαμελισμός της Κύπρου είχε πια ξεκινήσει.

Γ. Π.

Στο επόμενο:

Σχέδια ΝΑΤΟποιημένης διχοτόμησης - Η πολιτική του Κέντρου

Κατά την κρίση του 1963, όταν οι Τουρκοκύπριοι θα απαιτήσουν τον χωρισμό των Δήμων στις μεγάλες πόλεις, ο Μακάριος θα μεθοδεύσει την αναθεώρηση του Κυπριακού Συντάγματος, ενέργει την οποία δεν θα εγκρίνουν ούτε η Αγκυρα αλλά ούτε και η Αθήνα