Τελευταίο σημείωμα πριν τις διακοπές του καλοκαιριού και συνεπείς στη συνήθειά μας, εδώ και εφτά χρόνια, σας προτείνουμε ορισμένα βιβλία, που αξίζει τον κόπο να τα διαβάσετε στα διαλείμματα μεταξύ βουτιών και ηλιοθεραπείας. Το διάβασμα κάνει καλό, σε αντίθεση με τις ακτίνες του ήλιου, που, λόγω της τρύπας του όζοντος, πρέπει να σας κάνει προσεκτικούς. Βρείτε κάποια δροσερή γωνιά, προμηθευτείτε δροσερούς χυμούς και καταδυθείτε στις πράσινες σελίδες, αφού το φυσικό πράσινο τείνει να εκλείψει από τις πυρκαγιές και την αδιαφορία της πολιτείας.

Η επιβίωση του ανθρώπινου είδους αντιμετωπίζει ένα νέο κίνδυνο. Η αύξηση του πληθυσμού, η τεχνολογική πρόοδος και η αύξηση της κατανάλωσης υπερφορτίζουν την ικανότητα της Γης να απορροφά, να ανανεώνει και να επιδιορθώνει. Αυτά τα προβλήματα, που εδώ και χρόνια έπαψαν να είναι τοπικά ή εθνικά κι έγιναν παγκόσμια, δημιουργούν κινδύνους για την υγεία, επειδή εκτός από την τοπική ρύπανση έχουν υποβαθμιστεί τα υποστηριχτικά συστήματα της ζωής. Ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου (εκδ. "Λύχνος"), καθηγητής πανεπιστημίου της Αδελαϊδας A. J. Michael, θέτει το ερώτημα μήπως κι εμείς οι άνθρωποι έχουμε καταστεί απειλούμενο είδος. Με γλαφυρή γραφή περιγράφει τους κινδύνους από τον καρκίνο του δέρματος και τον καταρράχτην εξαιτίας της στοιβάδας του όζοντος. Κι ακόμα, τις επιπτώσεις στην υγεία μας από τους καύσωνες και τους τυφώνες, που προξενεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Ωστόσο, περισσότερο "ύπουλες" θεωρεί ορισμένες έμμεσες επιπτώσεις στην υγεία μας, που είναι απόρροια της επίδρασης των κλιματικών αλλαγών στην παραγωγή των τροφίμων και την εξάπλωση λοιμωδών νόσων, που υποτίθεται ότι είχαν εξαφανιστεί εδώ και δεκαετίες. Ο κατάλογος των προβλημάτων, σύμφωνα με τον συγγραφέα, συνεχίζεται με τη διάβρωση του εδάφους, λόγω της υπάρχουσας υπερεκμετάλλευσης, την εξάντληση και τη μόλυνση των γλυκών νερών, όπως και την απώλεια των γενετικών και βιολογικών πόρων, που θα ήταν χρήσιμοι για την παραγωγή τροφίμων και φαρμάκων στο μέλλον. Η ανθρωπότητα και σωστότερα αυτοί που έχουν την τύχη της στα χέρια τους έχουν ξεχάσει μια βασική αρχή. Οτι, δηλαδή, ο πληθυσμός διατηρείται υγιής, μόνο εφόσον τα οικοσυστήματα παραμένουν άθικτα. Κάτι που, δυστυχώς, δε συμβαίνει. Ο Α. Μ. προσεγγίζει με μοναδικό τρόπο όλα τα παραπάνω, μέσα σ' ένα πλαίσιο αυστηρά βιολογικό, αλλά και ιστορικοκοινωνικό. Δεν παραλείπει να αναφερθεί στις σχέσεις πλούσιων - φτωχών κρατών και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που παράγει η ανισοτιμία αυτή. Το κέντρο βάρους της ανάλυσής του, όμως, είναι η υγεία του Homo sapiens σε οικολογικό πλαίσιο. Τις 384 σελίδες του βιβλίου συνοδεύει ένα γλωσσάριο κι ένα αλφαβητικό ευρετήριο, που, μαζί με τις περιλήψεις που υπάρχουν στα δεκατρία κεφάλαια, κάνουν το ανάγνωσμα προσιτό στο μέσο αναγνώστη. Μια πολύ καλή δουλιά, το ενδιαφέρον της οποίας ξεπερνά τους "πράσινους" αναγνώστες.

Οταν αναφερόμαστε στη βιολογική ποικιλότητα, εννοούμε τους ζωντανούς οργανισμούς που ζουν στη Γη. Λίγα χρόνια της δεύτερης μ. Χ. χιλιετίας, η εξαφάνιση πολλών ειδών ενδέχεται να πάρει μαζικό χαρακτήρα. Κάτι που είχε συμβεί πριν 65 εκατομμύρια χρόνια, όταν εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι η αιτία αυτή τη φορά είναι ο άνθρωπος κι όχι οι παγετώνες ή η πτώση κάποιου μετεωρίτη, όπως είχε συμβεί τότε. Είναι άγνωστος ο πραγματικός αριθμός των ζωντανών ειδών του πλανήτη. Μόνο προσεγγίσεις μπορούν να γίνουν, λόγω του πληθυσμού των εντόμων, που υπολογίζονται πάνω από 30 εκατομμύρια. Οι γνώσεις μας, όμως, για τα θηλαστικά, τα αμφίβια, τα πουλιά και τα ψάρια είναι ικανοποιητικές. Κατέχουν το 95%, 95%, 98% και 90% αντιστοίχως. Με βάση τα στοιχεία που υπάρχουν, παρατηρούνται φαινόμενα κάθε άλλο παρά ενθαρρυντικά, που έχουν να κάνουν με την αυξητική τάση της μείωσης των πληθυσμών τους. Αν και με μεγάλη καθυστέρηση, η διεθνής κοινότητα συνειδητοποίησε ότι η κατάσταση αυτή είναι αδύνατο να συνεχιστεί. Ετσι, έχουμε τις πρώτες διεθνείς συνθήκες, με πιο σημαντικές τη CITIES στις αρχές της δεκαετίας του '70 (σ. σ. απαγόρευση εμπορίας των απειλούμενων ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας), τη Συνθήκη της Βόννης (σ. σ. για τα αποδημητικά είδη) και της Βέρνης (σ. σ. που αναφέρεται στην Ευρώπη). Φυσικά, υπάρχουν κι άλλες, που είτε αναφέρονται σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές, είτε σε συγκεκριμένα προβλήματα. Ο Γ. Σαμιώτης σε μια ογκωδέστατη μελέτη 760 σελίδων κατέγραψε και σχολιάζει το σύνολο των υπαρχουσών συνθηκών. Μια έκδοση από τον οίκο ΣΑΚΚΟΥΛΑ, που είναι μοναδική στο είδος της, όχι μόνο για τα ελληνικά, αλλά και τα ευρωπαϊκά πλαίσια. Η διεθνής βιβλιογραφία διαθέτει πλέον ένα σύγγραμμα, με το οποίο καλύπτονται όλες οι πιθανές ανάγκες ερευνητών, νομικών, φοιτητών, δημοσιογράφων, αλλά και ακτιβιστών, που τους ενδιαφέρει η νομοθεσία που αφορά την άγρια πανίδα και γενικά το καθεστώς που διέπει τη βιολογική ποικιλομορφία. Το εν λόγω σύγγραμμα είναι χωρισμένο σε τρία μέρη. Στο πρώτο περιγράφεται η υποβάθμιση της άγριας ζωής και πιο συγκεκριμένα αυτή που αφορά την πτηνοπανίδα και υδροβιότοπους, παράλληλα με την ιστορική εξέλιξη της προστασίας τους. Στο δεύτερο μέρος αναλύεται η διεθνής προστασία των πτηνών και των οικοτόπων τους την περίοδο 1845 - 1990. Στο τρίτο μέρος εξετάζεται λεπτομερειακά το χρονικό διάστημα 1971 - 1990. Το βιβλίο τελειώνει με δυο παραρτήματα που αφορούν: "Τους φυσικούς χώρους της Ελλάδας, το θεσμικό πλαίσιο προστασίας τους και το διεθνές δίκαιο" και τις "Σημαντικότερες συμβάσεις - κοινοτικές διατάξεις σε σχέση με την Ελλάδα". Μια δουλιά, που, αναμφίβολα, κατατάσσεται στους δέκα καλύτερους οικολογικούς τίτλους από τους περίπου χίλιους, που κυκλοφορούν στα ελληνικά.

Η θάλασσα ήταν πάντοτε η εύκολη λύση για την εναπόθεση κάθε μορφής και είδους σκουπιδιών. Μέχρι πρόσφατα, επικρατούσε η βλακώδης άποψη της απεριόριστης δυνατότητας του βυθού να δεχτεί "οτιδήποτε". Ετσι φτάσαμε στο σημερινό, η Αράλη να είναι πλέον "νεκρή" και η Μεσόγειος να κινδυνεύει με ανεπανόρθωτη καταστροφή. Οι ανθρώπινες παρεμβάσεις συνεχίζουν να προξενούν βλάβες στο βυθό, είτε με τα αστικά λύματα, είτε με τα βιομηχανικά απόβλητα και τα φυτοφάρμακα. Πολύπλοκες οικολογικές ισορροπίες που αναπτύχθηκαν εκατομμύρια χρόνια πριν, διαταράσσονται συχνά με μη αναστρέψιμες ζημιές. Οι επιστήμονες εκπέμπουν SOS, χωρίς δυστυχώς να υπάρχει αποδέκτης. Δεν πάει πολύς καιρός που ο Ιβ Κουστό, ένας διακεκριμένος επιστήμονας και λάτρης του υγρού στοιχείου, πέθανε, αφήνοντας πίσω του ένα λαμπρό έργο για τη μαγεία του βυθού και τους κατοίκους του. Μέσα από τα εκπληκτικά ντοκιμαντέρ, που γύρισε, κατόρθωσε να ευαισθητοποιήσει εκατομμύρια ανθρώπων σ' όλη τη Γη. Οι παραπάνω σκέψεις καταγράφονται με αφορμή το εν λόγω βιβλίο. Ομως, δεν έχουμε να κάνουμε με την εργασία ενός βιολόγου ή ενός περιβαλλοντολόγου για το βυθό της θάλασσας. Αναφερόμαστε στη ζωγραφική του Δ. Μυταρά, που σχεδίασε σαράντα κοχύλια του ελληνικού βυθού και μετά την έκθεση σε γνωστή γκαλερί κυκλοφόρησαν από τον οίκο "Καστανιώτη". Χρώματα και σχέδια εμπνευσμένα από το μικρόκοσμο της θάλασσας και τα οποία σηματοδοτούν το μεγαλείο της φύσης. Εντυπωσιακά, με γεωμετρικά σχήματα, που δύσκολα μπορεί να αποτυπώσει και ο εμπειρότερος σχεδιαστής, τα κοχύλια αποτέλεσαν αστείρευτη πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Η ζωή τους χάνεται στο βάθος του χρόνου. Πολλά εξαφανίστηκαν. Αλλα αντέχουν κι άλλα προσαρμόζονται στις σημερινές συνθήκες, που κάθε άλλο παρά ευνοϊκές είναι γι' αυτά. Πεταλίδες, αργοναύτες, σκαλάρια, σπόνδυλοι, κυπραίες, τρίτωνες, πορφύρες, στρείδια, χτένια, χλαμύδες, πίνες, αχηβάδες, αχινοί, μύδια είναι το υλικό του Δ. Μ. Η προσέγγιση του βυθού - το μυστήριο της φύσης - επιτυγχάνεται μέσω της ζωγραφικής με μια θαυμάσια "χημεία". Η προστασία της φύσης και η ευαισθητοποίηση των πολιτών δεν είναι απαραίτητο να γίνεται μόνο μέσα από καταγγελίες. Ο θετικός τρόπος, δηλαδή η επαφή μας μ' αυτήν, είναι η καλύτερη μέθοδος. Κι από την οπτική αυτή, η εργασία του δημοφιλούς ζωγράφου είναι ό,τι καλύτερο.

Ισως είναι κοινοτοπία, αλλά δεν μπορεί, δοθείσης της ευκαιρίας, να μην την υπογραμμίσουμε για άλλη μια φορά. Στο χώρο του παιδικού βιβλίου, από τη μεταπολίτευση και μετά, πραγματοποιούνται "μικρά εκδοτικά θαύματα". Αν μάλιστα υπήρχε μια σοβαρή πολιτική βιβλίου και δε σπαταλιούνταν δεκάδες εκατομμυρίων σε ανοησίες, ίσως ήταν ώριμες οι συνθήκες, πολλοί τίτλοι να έκαναν "καριέρα" και στο εξωτερικό. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Ενα παιδικό βιβλίο που κυκλοφόρησε πριν από λίγους μήνες και σίγουρα θα αγαπηθεί από μικρούς και μεγάλους είναι το "Εθνικό παπάκι" της Ρένας Ρώσση από τις εκδόσεις "Ελληνικά Γράμματα". Κάθε αράδα, κάθε παράγραφος και κάθε σελίδα είναι και μια ευχάριστη έκπληξη. Μακριά από τις γλυκανάλατες συνταγές που όλο και συχνότερα θυμίζουν τηλεοπτικά σίριαλ, με μπόλικες δόσεις χιούμορ, η συγγραφέας επινοώντας ως πρωταγωνιστή ένα παπάκι - επιτέλους, είχαμε φλομώσει από τα ποντίκια, τους σκίουρους και τα λαγουδάκια - μας διηγείται τις εμπειρίες του από τον Εθνικό Κήπο και την απόπειρά του να επισκεφτεί τον έξω κόσμο. Αγνώστου πατρός και μητρός, προϊόν μηχανής, όπως μας εξηγεί το ίδιο, βρέθηκε στον Εθνικό Κήπο. Μάλλον, κάποιος μπαμπάς ή μαμά το αγόρασαν για πασχαλιάτικο δώρο στο "καμάρι" τους και μετά το ξαμόλησαν. Φυσικά, θα μπορούσε να είχε και χειρότερη τύχη και να βρισκόταν σε καμιά χωματερή, όπως συμβαίνει σε παρόμοιες περιπτώσεις. Στον Εθνικό Κήπο, λοιπόν, με τα νερά της λιμνούλας να καθαρίζονται σπάνια, με "υστερικές" μαμάδες (Μημάδες τις αποκαλεί εύστοχα η συγγραφέας), που πάνε τα παιδιά τους να παίξουν και τα βομβαρδίζουν με χιλιάδες "Μη" και με τα άθλια γαριδάκια που τα πετούν στις πάπιες για να τα φάνε. Το παπάκι μας, όμως, μας μεταφέρει και τα παράπονά του για τα παραμύθια των ανθρώπων, όπου πάντα το ρόλο του κακού έχουν τα ζώα και ποτέ οι άνθρωποι. Αλλά και για τις συζητήσεις που ακούει καθημερινά από τους συνταξιούχους που μαζεύονται εκεί. Για τα "τέρατα" που ονομάζονται ΙΚΑ και ΤΕΒΕ που τους κλέβουν τα λεφτά, τις άθλιες συγκοινωνίες που τους ταλαιπωρούν και τους λογαριασμούς του νερού και του ηλεκτρικού. Κάποια μέρα αποφασίζει να γνωρίσει την πόλη. Μια εμπειρία, που οι... ψυχαναλυτές θα τη χαρακτήριζαν τραυματική από την πρώτη στιγμή της απόδρασης. Κυκλοφοριακό χάος, μια πόλη που γίνεται λίμνη με την πρώτη βροχούλα κι ένα συνεχές τρέξιμο των ανθρώπων. Μια σειρά γεγονότων οδηγούν το παπάκι στη Βουλή, όπου γελοιοποιεί - άθελά του - έναν κύριο Σπουδαίο, όταν προσγειώνεται ανώμαλα στο μικρόφωνό του την ώρα που μιλούσε. Χάχανα από τους υπόλοιπους Σπουδαίους και κραυγές από κάποιους για το πώς... κατάντησαν τη χώρα. (Συνειρμικά, μας ήρθε η εικόνα ενός παρόμοιου επεισοδίου μεταξύ Σημίτη και Καραμανλή). Δε θα μπορούσαν να απουσιάσουν τα ΜΜΕ. Κάμερες τρέχουν να καλύψουν το γεγονός κι ένας "ατσαλάκωτος" παρουσιαστής με γραβάτα, καλοχτενισμένο μαλλί και καρφιτσωμένο χαμόγελο παρουσιάζει το παπάκι στο κεντρικό δελτίο. Μέχρι που τον βαριέται και το παπί και του λέει "ρίξτε τις σχετικές διαφημίσεις κι αφήστε το εθνικό σας παπάκι να ξεκουραστεί". Μέσα από την ιστορία αυτή, η Ρ. Ρ., με την ουσιαστική εικαστική συμβολή του Ν. Ανδρικόπουλου, εκτός από την απόλαυση του παραμυθιού, συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση των παιδιών σε χίλια δυο πράγματα που σχετίζονται με το περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτική. Πραγματικά, έχουμε να κάνουμε με μια δουλιά όχι απλώς ενδιαφέρουσα, αλλά υποδειγματική.