ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1950-'55

Το ψωμί σώθηκε.

Τα βόλια σώθηκαν.

Τώρα, γεμίζουν τα κανόνια τους

μόνο με την καρδιά τους

Γ. Ρίτσος, ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ

Το 1950 ήταν, όπως είναι και γνωστό και σήμερα φανερό, ένα ιδιόμορφο και, πάντως, "ιδιαίτερο" έτος: Είναι το πρώτο έτος μετά το 1941 κατά το οποίο η νίκη των αντεπαναστατικών δυνάμεων στη χώρα μας μπορεί να θεωρηθεί "στοιχειωδώς ολοκληρωμένη", το πρώτο έτος στο οποίο οι δυνάμεις αυτές μπορούν, επιτέλους, να ασκήσουν (και, ασφαλώς, να απολαύσουν) την εξουσία τους σε συνθήκες σχετικά πλήρους ασφαλείας.

Στην πραγματικότητα, η ίδια η χώρα μας ανοίγει μια νέα σελίδα της Ιστορίας της.

Δε χρειάζεται κανείς κανενός είδους άφθονη επιχειρηματολογία, για να πείσει ή για να πειστεί ότι η σελίδα αυτή ανοίγει μεν, αλλά ανοίγει κάτω από ένα "σημαδιακό" αστερισμό: Τον αστερισμό της εξάλειψης του ΚΚΕ, που κατέχει πάντα προνομιακή, αν όχι αποκλειστική, θέση στο μυαλό της νικήτριας αντεπανάστασης.

Τα διάφορα στοιχεία του πολύπλοκου αυτού συνόλου έχουν ή θεωρούν ότι έχουν σοβαρούς λόγους γι' αυτό.

Η μεγαλοαστική τάξη, που συνδέεται με τον "τοπικό χώρο" και με ειδικούς δεσμούς (εθνικούς, πολιτιστικούς κλπ.), είναι τρομοκρατημένη. Τίποτε άλλο δε σκέπτεται παρά το πόσο τυχερή είναι που είναι ακόμη στη θέση της. Κάθε άλλος υπολογισμός εκτοπίζεται στη δεύτερη ή και στην τρίτη σειρά. Φυσικό επακόλουθο της πρώτης σκέψης είναι η δεύτερη: Πώς να εξασφαλιστεί αυτή η θέση οπωσδήποτε; Στο ερώτημα αυτό, η ίδια δεν αρκεί για να δώσει απάντηση. Οι δυνάμεις της δε φθάνουν. Ετσι, στρέφεται προς τους διεθνείς της συμμάχους.

Οι διεθνείς αυτοί σύμμαχοι - πιο γνωστοί ως "Αμερικανοί" - δεν είναι ανόητοι. Ξέρουν ότι η στρατιωτική νίκη δεν αρκεί για να εξασφαλιστεί μόνιμο αποτέλεσμα. Χρειάζεται κάτι πιο εμπεριστατωμένο.

Οι Αμερικανοί καταλαβαίνουν επίσης κάτι άλλο: Οι επαναστατικές δυνάμεις της Ελλάδας δεν έχουν εξαφανιστεί. Εχουν, ασφαλώς, ηττηθεί - και, μάλιστα, στρατιωτικά - για πολλά χρόνια. Οι "ζωντανές" τους δυνάμεις έχουν υποστεί βαρύτατο πλήγμα. Για πόσο, όμως, καιρό; Εκτός αυτού, οι Αμερικανοί δεν ενδιαφέρονται για την εξέλιξη μόνο στην Ελλάδα. Ενδιαφέρονται και για μια Ελλάδα που θα είναι σταθερή, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν στήριγμα για τη διεθνή "μεγάλη πολιτική" τους.

Η πολυεπίπεδη αυτή αντεπαναστατική συμφωνία - με όλες τις αντιθέσεις ή και τα απρόβλεπτα φαινόμενα που θα τη χαρακτηρίσουν - θα είναι η βάση για μια πολύχρονη εκστρατεία, της οποίας το σημερινό μας μικρό κομμάτι μόνο την πρώτη φάση θα αναφέρει: Της προσπάθειας εξάλειψης του ΚΚΕ μετά τον εμφύλιο πόλεμο.

Είναι, νομίζουμε, φανερό ότι ήταν πολύ φυσικό τα οικονομικά προβλήματα να απασχολούν ειδικά τις κυρίαρχες δυνάμεις της εποχής. Στη συγκεκριμένη, όμως, συγκυρία, δεν τις απασχολούσανμόνο από την άποψη που θα τις απασχολούσαν έτσι κι αλλιώς. Τις απασχολούσαν από την άποψη του "βαθμού ασφαλείας" (σωστότερα: του βαθμού ασφαλείας τους) που παρουσιάζει μια χώρα μικρή, πολύ φτωχή, χωρίς μεγάλους πόρους άμεσης απόδοσης και, εκτός αυτού, κατεστραμμένη από σειρά πολέμων.

Η "έγνοια" της κυρίαρχης τάξης να διευρύνει την οικονομική και, συνεπώς, την κοινωνική και πολιτική της βάση φαίνεται σήμερα και στα περιβόητα "Αρχεία Καραμανλή", όπου ο συγγραφέας τους εμφανίζεται να πιστεύει και να προπαγανδίζει την ιδέα της ανάγκης και ενός "οικονομικού Γράμμου". Η σύνδεση της οικονομικής πολιτικής με την αντεπαναστατική σκοπιμότητα και, μάλιστα, η πρωτοκαθεδρία της τελευταίας είναι, νομίζουμε, πλέον πασιφανής. Πώς, όμως, να εφαρμοστεί στην πράξη όταν δεν υπάρχουν τα αναγκαία υλικά μέσα; Μια μόνο διέξοδος: Δώστου πάλι στους διεθνείς συμμάχους.

Οι Αμερικανοί δε θα φανούν "δύσκολοι". Διαθέτοντας μεγάλους πόρους, μετατρέπουν την Ελλάδα σε έναν "προνομιούχο" εργαστηριακό χώρο της γιγαντιαίας επιχείρησης αυτού που οι ίδιοι ονομάζουν SOCIAL ENGINEERING ("κοινωνική μηχανική") και που θα εφαρμόσουν σε μεγάλη έκταση σε παγκόσμια (και, πάντως, πανευρωπαϊκή) κλίμακα μετά το 1945: Συγκεκριμένα, της επιχείρησης για τη στερέωση του καπιταλιστικού συστήματος στην ευρωπαϊκή ήπειρο και για τη δημιουργία ενός σταθερού συστήματος συμμαχιών.

Αυτό σημαίνει, πριν απ' όλα, ένα πρόγραμμα πολύ "γερής" χρηματοδότησης και άλλης οικονομικής ενίσχυσης. Βοηθημένοι και από τις μικρές διαστάσεις της χώρας και του πληθυσμού της, οι Αμερικανοί ρίχνονται συστηματικά στο έργο της δημιουργίας μιας κοινωνίας που να "τους κάνει". Βασικές κατευθυντήριες γραμμές του είναι:

α) Ενίσχυση της αστικής τάξης με την έννοια της "αναδημιουργίας" της. Αυτό, φυσικά, δε σημαίνει ότι η αστική τάξη είχε προηγούμενα εξαφανιστεί, σημαίνει, όμως, αναγέννηση, σε αυξημένο, μάλιστα, επίπεδο, των οικονομικών της βάσεων, που είχαν άσχημα πληγεί από τις πολιτικές περιπέτειες. Στόχος, όπως είπαμε, ήταν η αναγέννηση, μέσω των προηγουμένων, και των ιδεολογικών της βάσεων, δηλαδή της "συνολικής βιωσιμότητάς" της.

β) Ενίσχυση του, ας το πούμε έτσι, "μεσαίου στοιχείου" της ελληνικής κοινωνίας. Ούτε και αυτό, βέβαια, ήταν ως τώρα ανύπαρκτο, αλλά τώρα γίνεται"ακόμη υπαρκτότερο". Οι Αμερικανοί αξιοποιούν προς όφελος του σχεδίου τους και πολλά ειδικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας: Το σχετικά αδύνατο επίπεδο ανάπτυξης του καπιταλισμού, συνεπώς της καπιταλιστικής κοινωνικής διαφοροποίησης, την ύπαρξη εκτεταμένης μικρής ιδιοκτησίας, την απουσία κληρονομικής αριστοκρατίας κλπ. Το "μεσαίο στοιχείο" δεν ενισχύεται απλώς, αλλά και βαθμιαία αλλάζει και η μορφή του: Γίνεται προσπάθεια να γίνει πιο "σύγχρονο" από το παρελθόν, να ενισχυθεί το βιομηχανικό, το τεχνικό του στοιχείο κλπ. Ο στόχος είναι διπλός: Από τη μια μεριά, στερέωση των μαζικών συμμαχιών της μεγαλοαστικής τάξης, που έχουν άσχημα υποφέρει, και, από την άλλη, ενίσχυση των δεσμών των μεσαίων τάξεων κατ' ευθείαν με τον ιμπεριαλισμό.

Πρόκειται για εκτεταμένο πρόγραμμα "εξαρτημένου εντατικού εκσυγχρονισμού", που θα εφαρμοστεί επίμονα και χωρίς παρεκκλίσεις επί μισόν αιώνα περίπου, θα φτάσει σε μεγάλο βάθος και θα προκαλέσει βαθιές και μόνιμες αλλαγές. Οι στόχοι του είναι και οικονομικοί, καθώς η εξέλιξη αυτή δημιουργεί και νέες αγορές. Πρώτος στόχος, όμως, και αποκλειστική αιτία πολλών και σημαντικών χαρακτηριστικών του είναι ο πολιτικοϊδεολογικός: Η απομόνωση και, σε συνέχεια, η εξουδετέρωση των επαναστατικών δυνάμεων, κυρίως του ΚΚΕ. Αποφασιστικό ρόλο στην επιτυχία του σχεδίου έπαιξε, ιδιαίτερα στην αρχή της εφαρμογής του, ο οικονομικός παράγων, δηλαδή οι μεγάλες εφεδρείες του ιμπεριαλισμού. Αυτό επέτρεψε την αποφυγή μοιραίων εμποδίων, όπως θα ήταν μια, κατά τη γνώμη μας, αλλιώς βέβαιη και πολύ σοβαρή επισιτιστική κρίση στις αρχές της δεκαετίας του '50.

Το συγκεκριμένο κανάλι, μέσω του οποίου η οικονομία περνούσε στην πολιτική είναι προφανές και, άλλωστε, πολύ γνωστό: Η χρήση των οικονομικών μέσων προς καλλιέργειαν του οπορτουνισμού, ακόμη και με τη μορφή του πιο ωμού καιροσκοπισμού. Ιστορική έχει μείνει η πρόσκληση του ΓΑΒ στην "Καθημερινή" προς τον "ΟΠΛΑτζή του Βύρωνα" να "έρθει να φάει και αυτός τώρα που έρχονται λεφτά, λεφτά με ουρά" κλπ. Σημειώνουμε ότι το σύνολο των παραγόντων αυτών είχε και ένα άλλο αποτέλεσμα: Τη δημιουργία ενός αντικομμουνιστικού, στην ουσία, ρεύματος μέσα στο ίδιο το ΚΚΕ. Δε θα επεκταθούμε στο θέμα, που αφορά κυρίως περιόδους μεταγενέστερες της σημερινής μας εξέτασης, αλλά θα επισημάνουμε μια ενδιαφέρουσα μετέπειτα τοποθέτηση του "ΚΚΕεσ". Σύμφωνα με την τοποθέτηση αυτή, η εμφάνιση του προαναφερθέντος κόμματος ήταν αναπόφευκτο επακόλουθο του γεγονότος ότι η Ελλάδα "έγινε πια ανεπτυγμένη χώρα" και, συνεπώς, το γεννά από τη φύση της. Πέρα από την υπερβολή της εκτίμησης για την κατάσταση της χώρας, είναι φανερό ότι, στη βάση της λογικής και των γνωσιολογικών και ιδεολογικών της παραστάσεων, βρίσκεται ο εξαρτημένος καπιταλιστικός εκσυγχρονισμός της περιόδου αυτής.

Το παραπάνω πλέγμα είναι αυτονόητο ότι αποσκοπούσε σε πολιτικούς σκοπούς. Ετσι, δεν είναι παράξενο (αντίθετα, θα έπρεπε να αναμένεται) ότι θα χρησιμοποιούνταν και για λόγους πολιτικής μεθοδολογίας και τεχνικής.

Ενας βασικός στόχος της μεθοδολογίας αυτής είναι η προσπάθεια "διαμόρφωσης" της πολιτικής του ΚΚΕ ή και του ίδιου του ΚΚΕ. Διαμόρφωσης, εννοείται, που να ταιριάζει στους στόχους και τις ανάγκες των κρατούντων. Σαν μέσο της προσπάθειας αυτής χρησιμοποιείται πλατιά το "τέντωμα" του καθεστώτος ως την υπερβολή. Συχνά, η υπερβολή αυτή είναι ολοφάνερη και (κάνοντας αφαίρεση των, συχνά τραγικών, συνεπειών της) φαίνεται και... κωμική. Ωστόσο, η επιφάνεια δεν πρέπει να μας ξεγελά και, πάντως, δεν πρόκειται για αδεξιότητα ή, τουλάχιστον, για αδεξιότητα όλων. Πρόκειται για μια πολύ μεθοδική τακτική: Το "τέντωμα ως την υπερβολή" είναι τόσο πιο μεγάλο όσο πιο πολύ αποσκοπείται η προβολή της άποψης ότι κάθε χαλάρωσή του θα άξιζε κάθε χειρισμό ή και παραχώρηση από την πλευρά του ΚΚΕ. Το θέμα δεν είναι απλό και, ασφαλώς, απαιτεί παραπέρα μελέτη. Αναμφισβήτητο, όμως, πρέπει να θεωρείται, πέρα από συγκεκριμένες τοποθετήσεις ή εκτιμήσεις, το ότι η πλευρά αυτή βάρυνε αποφασιστικά σε όλες τις πολύπλοκες και μέχρι σήμερα ακόμη ανεξήγητες ιστορίες γύρω από τον Ν. Πλαστήρα.

Η πλευρά αυτή έχει και μια άλλη προέκταση, η οποία, και αν ακόμη δεν ήταν προσχεδιασμένη, ήταν αναπόφευκτη: Την καθιέρωση της ομηρίας. Σήμερα, δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία ότι οι ακόμη ευάριθμοι πολιτικοί κρατούμενοι και κατάδικοι (εδώ πρέπει να τονίσουμε και πάλι την περίπτωση των καταδίκων σε θάνατο) ανακηρύσσονται σε ομήρους. Η τύχη τους ολοφάνερα συνδέεται με την πολιτική του ΚΚΕ με την έννοια και της "καθημερινής" πολιτικής: Με το εάν, π. χ., το ΚΚΕ θα δεχτεί να υποστηρίξει άνευ όρων ένα άλλο κόμμα - και πάντα με την προοπτική της απαλλαγής του ΚΚΕ από χαρακτηριστικά που οι κυρίαρχες δυνάμεις θεωρούσαν ενοχλητικά ή απειλητικά γι' αυτές. Αν δε δεχτεί, τότε μπορεί να παραμείνουν στη φυλακή για άγνωστο χρονικό διάστημα ή και να εκτελεστούν. Αν δεχτεί, ένα πρώτο βήμα "διαμόρφωσης" έχει ήδη επιτευχθεί και, εκτός αυτού, οι ενδιαφερόμενοι ή ένα μεγάλο μέρος τους παραμένουν όμηροι για παραπέρα χρήση (3).

Οπως γνωρίζουμε, ένα σχέδιο είναι ένα πράγμα και η εφαρμογή του είναι ένα άλλο πράγμα. Στην εφαρμογή ενός σχεδίου εμφιλοχωρούν πάντα και άλλοι παράγοντες, οι οποίοι του δημιουργούν και άλλες πλευρές ή και αντιθέσεις (4).

Στο σημείο αυτό και για το σχέδιο αυτό, μπορούμε να επισημάνουμε δυο τέτοιες βασικές πλευρές:

α) Το καθεστώς που επιβάλλεται στη χώρα μας μετά το 1950 οδηγεί κατ' ευθείαν και ταχέως στη στρατιωτική δικτατορία. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στην ουσία του, αλλά και σε μια "τρέχουσα" ιδιομορφία: Στο ότι ο εξαρτημένος καπιταλιστικός εκσυγχρονισμός που προαναφέραμε άρχισε (και για ένα διάστημα (5) περιορίστηκε) στον στρατιωτικό τομέα.

Αυτό, όμως, έρχεται σε άμεση αντίφαση με το γεγονός ότι τέτοια δικτατορία δεν έγινε. Ακόμη περισσότερο, τα, κατ' ουσίαν, επιτυχημένα στρατιωτικά κινήματα της εποχής όχι μόνο δεν επικράτησαν, αλλά δεν έγιναν ούτε καν γνωστά. Ακόμη περισσότερο είναι σήμερα (και τότε, άλλωστε ήταν, τουλάχιστον στους μεμυημένους) (6) φανερό ότι, για την αποτυχία τους, κύριος λόγος ήταν η παρέμβαση του "ξένου παράγοντος", δηλαδή των Αμερικανών. Πώς να εξηγηθεί αυτό το φαινομενικά παράδοξο γεγονός;

Οι λόγοι της συμπεριφοράς των Αμερικανών εν προκειμένω είναι, ασφαλώς, πάρα πολλοί για να μας απασχολήσουν όλοι εδώ. Θα σταθούμε μόνο σε έναν, τον άμεσα σχετικό με το θέμα μας: Οι Αμερικανοί, όπως λέμε και αλλού, δεν ήταν και δεν ήταν, μάλιστα, καθόλου ανόητοι. Εκείνο που ήθελαν δεν ήταν μια προσωρινή και ασταθής επικράτηση, αλλά μια επικράτηση μόνιμη που θα εξασφάλιζε μόνιμα και μακροπρόθεσμα στηρίγματα. Πώς, όμως, θα μπορούσαν να ξέρουν το βαθμό επιτυχίας σε βάθος του σχεδίου; Πώς θα μπορούσαν να τον "γραδάρουν"; Μόνος τρόπος γι' αυτό ήταν ένα "μίνιμουμ ανοιχτό" (7) πολιτικό καθεστώς που θα έδινε αυτή τη δυνατότητα. Γι' αυτό, η σκέψη προς την εύκολη στρατιωτική δικτατορία έπρεπε να αποκλειστεί ή να αποκρουσθεί (8).

β) Πολλά δείχνουν ότι, στα επιτελεία των σχεδίων αυτών, δεν έλειψαν και οι αντιθέσεις και οι ασυμφωνίες. Αντιθέσεις και ασυμφωνίες που προέρχονταν από τη διαφορά προσανατολισμών, ιδεολογικοπολιτικής διαμόρφωσης, συστημάτων μαζικών συμμαχιών κλπ. των διαφόρων τμημάτων των κυριάρχων δυνάμεων.

Η γνώμη μας είναι ότι στην περίοδο αυτή, αλλά, πολύ περισσότερο, μετά από αυτή, εμφανίζονται και συμπτώματα διαφορετικών εκτιμήσεων και επιδιώξεων σκοπιμοτήτων.

Π. χ., εξάλειψη του ΚΚΕ, ωραία. Αλλά με τι να αντικατασταθεί; Με ένα "άλλο αριστερό κόμμα"; Η με ένα "άλλο κομμουνιστικό κόμμα", "εθνικό και πατριωτικό", που θα μπορεί, εκτός των άλλων, να χρησιμοποιηθεί και ενάντια στους Ανατολικοευρωπαίους (9); Η με κάτι άλλο - και με τι;

Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα ερωτήματα αυτά, για διαφόρους λόγους, δε βρήκαν, τελικά, απάντηση.

Ισως δε θα ήταν υπερβολή (αν και το θέμα χρειάζεται πιο πολλά στοιχεία) εάν λέγαμε ότι το μετεμφυλιοπολεμικό καθεστώς της Ελλάδας αποτελεί, από τη μια, εφαρμογή μελετών, σε μεγάλο βαθμό, ξένων κέντρων αλλά και, από την άλλη, πεδίο δοκιμών για καταστάσεις που εφαρμόστηκαν, σε συνέχεια, και σε άλλες χώρες.

Το θέμα είναι τεράστιο και δε θα μας απασχολήσει εκτεταμένα εδώ. Θα σταθούμε απλώς στην επισήμανση ότι, από τις λεπτομέρειες που έρχονται σιγά - σιγά, στο φως, μας δημιουργείται η εντύπωση ότι η ελληνική εμπειρία δοκιμάστηκε πλατιά και συστηματικά στην επικράτηση και τη διαμόρφωση του καθεστώτος της Ινδονησίας μετά τα αιματηρά γεγονότα του Σεπτέμβρη 1965.

Αν η υποψία μας αληθεύει, δεν επρόκειτο, φυσικά, για απλή αντιγραφική μεταφορά. Αντίθετα, η "αδελφή περίπτωση" χαρακτηρίστηκε και από μια σημαντική διαφορά: Το "Ινδονησιακό παράδειγμα", αν και υστερότερο, είναι πολύ πιο φοβερό.

Θανάσης ΠΑΠΑΡΗΓΑΣ

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1) Η έδρα του ευρωπαϊκού αρχηγείου του ΝΑΤΟ βρίσκεται τότε στο Παρίσι. Μετά το 1964, μεταφέρεται στις Βρυξέλλες.

2) Μια λεπτομερέστερη εξέταση έχουμε την αίσθηση πως θα μας έδειχνε ότι, αν η επιβολή της ποινής του θανάτου ήταν μια υπόθεση πιο πολύπλοκη, η εκτέλεσή της είχε έντονη τη σφραγίδα των κριτηρίων που αναφέραμε.

3) Εφιστούμε την προσοχή του αναγνώστη στο ότι αυτό έχει επανειλημμένα γραφεί από πολλούς σαν πολιτικό επιχείρημα σε αφήγηση και εκτίμηση γεγονότων της εποχής. Δεν είναι έργον του παρόντος η εκτίμηση της ορθότητας του επιχειρήματος. Η επισήμανση, όμως, απαιτείται για να φανεί καθαρά ότι δεν πρόκειται για γέννημα της φαντασίας μας. Παράλληλα, αξίζει να τονιστεί το ότι αυτό καθ' εαυτό το γεγονός της παρουσίας και ομολογίας της πλευράς αυτής είναι αυτό καθ' εαυτό ένα ενδιαφέρον και ζωτικής σημασίας ιδεολογικό χαρακτηριστικό της εκστρατείας στην οποία αναφερόμαστε.

4) Δεν αντέχουμε να μην αναφερθούμε σε ένα ένδοξο παράδειγμα: "Η διατύπωση αυτή πάλιωσε πια. Η ζωή την έβγαλε από το βασίλειο των διατυπώσεων και την έμπασε στο βασίλειο της πραγματικότητας, της έδωσε σάρκα και οστά, τη συγκεκριμενοποίησε και, έτσι, την τροποποίησε".

(Β. Ι. Λένιν, Απαντα, Τόμος 31, σελ. 134)

5) Προσοχή στην υπερβολή. Το διάστημα αυτό δεν ήταν πολύ μεγάλο ούτε και ο στρατιωτικός τομέας μπορούσε να είναι εντελώς αποκομμένος από τους άλλους τομείς. Ηδη στην περίοδο 1950-55 και ιδιαίτερα προς το τέλος της, τα πρώτα συμπτώματα του περάσματος σε ανώτερη βαθμίδα ανάπτυξης του εξαρτημένου καπιταλισμού σε συνθήκες υψηλής συγκυρίας είναι αισθητά.

6) Η γνώμη μας είναι ότι κύρια και ηγετική θέση μεταξύ των μεμυημένων αυτών κατείχε μια από τις πιο συνειδητές πολιτικά και πιο συκοφαντημένες μορφές της ελληνικής ιστορίας του 20ού αιώνα: Ο Αλ. Παπάγος.

7) Οπου, βέβαια, τα όρια του "μίνιμουμ" μπορούσαν και να ποικίλλουν, ανάλογα με την κατάσταση.

8) Αυτή η πλευρά έχει και την αντίστροφη όψη της: Αποτελεί την εξήγηση γιατί η δικτατορία της 21ης Απρίλη 1967 επικράτησε τόσο εύκολα και σε συνθήκες που όλοι δείχνουν να είναι προετοιμασμένοι γι' αυτή. Κατ' αρχήν, ήταν όλοι προετοιμασμένοι γι' αυτήν, αφού η ανοιχτή δικτατορία μικρές μόνο αλλαγές σήμαινε σε σύγκριση με το προδικτατορικό καθεστώς και τους τρόπους άσκησης της εξουσίας του. Κυρίως, όμως, η ουσία βρίσκεται στο ότι οι Αμερικανοί, τη φορά αυτή, δε θα αντιδρούσαν...

9) Το ότι οι ποικιλώνυμοι ενδιαφερόμενοι είχαν πάντα στο νου τους το σχέδιο "κομμουνιστικό κίνημα εναντίον Ανατολικής Ευρώπης" το παράδειγμα της Δυτικής Ευρώπης (π. χ., κατοπινά παραδείγματα Ιταλίας, Ισπανίας κλπ.) μας το δείχνει καθαρά.

Αλλά ο πολύπλοκος συνασπισμός των αντεπαναστατικών δυνάμεων δεν περιορίστηκε στα οικονομικά μέτρα. Η λαχτάρα που είχαν πάθει ήταν αρκετά μεγάλη ώστε να τους δημιουργήσει την αλύγιστη απόφαση να μην επιτρέψουν σε καμιά περίπτωση επανάληψή της.

Γι αυτό και οργάνωσαν και το αντίστοιχο πολιτικό σύστημα.

Το πολιτικό αυτό σύστημα αντιστοιχούσε σε μια χώρα σε κατάσταση όχι απλώς πολέμου αλλά άμεσης και απειλητικής πολιορκίας.

Κατ' αρχήν, η χώρα κηρύχτηκε ή, σωστότερα, "έμεινε κηρυγμένη" σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Σαν βάση, κάπως, ίσως, πρωθύστερη, γι' αυτό θεωρείται η φράση που αποδίδεται στον Κ. Καραμανλή (πρεσβύτερο) ότι "η ανταρσία συνεχίζεται στο εξωτερικό". Η πραγματική κυβέρνηση της χώρας ανατίθεται, ουσιαστικά, στις αστυνομικές αρχές. Εν μέρει, μάλιστα, και στις στρατιωτικές. Κατά μήκος των βορείων συνόρων, ένα ολόκληρο τμήμα της χώρας, που εκτείνεται από την Κέρκυρα ως τον Εβρο και έχει πληθυσμό περί το 1.500.000 κατοίκους αποκόπτεται από την επικράτεια. Στην "επιτηρούμενη" αυτή ζώνη, κανείς δεν μπαίνει ούτε βγαίνει χωρίς άδεια των στρατιωτικών διοικητών. Το ότι πρόκειται για ζώνη "πολιτική" φαίνεται καθαρά και από το εξής γεγονός: Αν και, με τον καιρό, εμφανίζεται επιδείνωση των σχέσεων Ελλάδας - Τουρκίας, με συνοδεία, μάλιστα, και απειλών πολέμου, τέτοια ζώνη στα ανατολικά σύνορα δε δημιουργείται. Στη ζώνη αυτή, επικρατεί πλήρες (δηλ. ακόμη πιο πλήρες) έκτακτο καθεστώς και κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς γίνεται και ποιος ακριβώς διοικεί: Η ελληνική κυβέρνηση ή το στρατηγείο του ΝΑΤΟ στο Παρίσι (1);

Οι αστυνομικές αρχές αναλαμβάνουν όχι την επιτήρηση απλώς, αλλά τον έλεγχο της ιδεολογικής συμπεριφοράς του πληθυσμού. Δεν πρόκειται για αυθαίρετη ενέργεια, αλλά για επίσημη ανάθεση η οποία συνεχίζεται για πολλά χρόνια. Οποιος θέλει διορισμό στο δημόσιο τομέα, αλλά και σε πολλά τμήματα του ιδιωτικού, πρέπει να ελεγχθεί από την αστυνομία και να εγκριθεί από αυτή. Πρόκειται για έλεγχο που γίνεται με εξέταση του ενδιαφερομένου στον ιδεολογικό και πολιτικό τομέα. Οι σχετικές διαδικασίες γίνονται έγγραφα.

Ενδιαφέρον έχει και το ότι το παραπάνω καθεστώς ούτε καν έκρυβε ότι στόχο είχε την απομόνωση και την εξάλειψη του ΚΚΕ.

Αν και, στην περίοδο 1950 - 55, γίνονται πολλές αποφυλακίσεις, οι φυλακές είναι γεμάτες πολιτικούς κρατουμένους, από τους οποίους ένα μέρος θα μείνει στη φυλακή σχεδόν για 20 χρόνια. Το πιο σημαντικό, όμως, δεν είναι αυτό. Υπάρχουν δυο άλλες πλευρές, με τον τρόπο της η κάθε μια, ακόμη σοβαρότερες:

α) Η ύπαρξη καταδίκων σε θάνατο. Το 1950, υπάρχουν 2.289 θανατοποινίτες που δεν έχουν εκτελεστεί. Μπορεί, όμως, να εκτελεστούν.

β) Η ύπαρξη στρατοπέδων συγκέντρωσης. Η γνωστή Μακρόνησος ακολούθησε την ίδια πορεία με το καθεστώς των εκτάκτων μέτρων που έπαψε να είναι έκτακτο για να γίνει μόνιμο. Η διάλυσή της ακολουθήθηκε από το άνοιγμα του στρατοπέδου του Αγίου Ευστρατίου, ενός μικρού νησιού του νομού Λέσβου. Στο στρατόπεδο αυτό, μπορούσε να κλειστεί οποιοσδήποτε χωρίς ιδιαίτερες διατυπώσεις και να μείνει πολλά χρόνια. Η λειτουργία του θα διαρκέσει ως το 1961.

Αν και το αστυνομικό καθεστώς θα κρατήσει πολλά χρόνια ακόμη, στην περίοδο 1950 - 55 είναι κυριολεκτικά ασφυκτικό. Οχι, ας πούμε, διαδηλώσεις ή άλλες παρόμοιες εκδηλώσεις είναι ουσιαστικά αδύνατες (οι διαδηλώσεις, π.χ., για το εμφανιζόμενο Κυπριακό κατέληξαν σε λουτρό αίματος και στην απειλή κήρυξης στρατιωτικού νόμου), αλλά κάθε πολιτική δραστηριότητα είναι, ουσιαστικά, αδύνατη ή πολύ δύσκολη. Μπορεί κανείς να συλληφθεί πολύ εύκολα για αιτίες όπως η ανάγνωση εφημερίδας ή ακόμη και χωρίς ούτε καν αυτό. Σύλληψη σημαίνει, κατ' αρχήν, άνοιγμα φακέλου, πράγμα που μπορεί να σημαίνει ό,τι φανταστεί κανείς. Μπορεί να σημαίνει και μεταφορά... δαπάναις του δημοσίου στον Αγιο Ευστράτιο, καμιά φορά με μαζικό τρόπο. Οι κακοποιήσεις αποτελούν, πιθανότατα, τον κανόνα και, στις επαρχιακές, ιδιαίτερα, περιοχές, μπορεί κανείς να φοβάται ακόμη και για τη ζωή του.

Περιττό να πούμε ότι όλα αυτά συνοδεύονται και από ένα εκτεταμένο κλίμα χαφιεδισμού, το οποίο παίρνει μεγάλες διαστάσεις και γίνεται μόνιμο στοιχείο της καθημερινής ζωής.

Το καθεστώς αυτό αποσκοπεί στη δημιουργία ενός κλίματος μονίμου φόβου και ανασφάλειας σαν το καλύτερο μέσο παράλυσης και απομόνωσης των επαναστατικών δυνάμεων.

Φυσικά, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το θέμα μας δεν είναι η κατάσταση της χώρας στην περίοδο 1950 - 55 αλλά οι στρατηγικές και τακτικές διάλυσης του ΚΚΕ στην περίοδο αυτή. Γι αυτό, πρέπει να δούμε τη συγκεκριμένη χρήση του καθεστώτος αυτού και των δυνατοτήτων που έδινε.

Το πρώτο και το πιο άμεσο στοιχείο της χρήσης και του συγκεκριμένου χειρισμού αυτού του καθεστώτος προς τον επιθυμητό στόχο ήταν η απαγόρευση του ΚΚΕ αυτή καθ' εαυτή. Στις συνθήκες της στιγμής, αυτή η απαγόρευση σήμαινε, παρουσιαζόταν και γινόταν "δεκτή" σαν "οριστικό θάψιμο". Περισσότερο ακόμη από ένα μέτρο νομικού και θεσμικού χαρακτήρα, η μονιμοποίηση της απαγόρευσης του ΚΚΕ είχε χαρακτήρα πολιτικό - ψυχολογικό: Σήμαινε τη διακήρυξη της νικηφόρας αντεπανάστασης ότι το ΚΚΕ είναι οριστικά νεκρό.

Αυτό ήταν η βάση της ιδεολογικής σφαίρας της κοινωνίας της εποχής, η κύρια αφετηρία και το κύριο στήριγμα μιας ιδεολογικής αντεπίθεσης αντικομμουνιστικού χαρακτήρα που παίρνει εξαιρετικά βίαιο και επιθετικό χαρακτήρα. Δε θα σταθούμε στα ειδικά χαρακτηριστικά και στις λεπτομέρειες της μορφής της εκστρατείας αυτής, της οποίας απλώς θα τονίσουμε το στόχο: Η αποαξιοποίηση του ΚΚΕ και με ιδεολογικά μέσα και στον ιδεολογικό τομέα.

Ωστόσο, εδώ πρέπει να παρατηρηθεί ότι αυτή η ιδεολογική εκστρατεία περιέχει ένα χαρακτηριστικό το οποίο, από τη μια μεριά, περιορίζει τον χαρακτήρα της σαν "ιδεολογικής" εκστρατείας και, από την άλλη, γίνεται και αυτό ιδεολογικό χαρακτηριστικό της: Την πρωτοκαθεδρία της καταστολής. Π.x., η εναντίωση στην εκστρατεία αυτή ή και η απλή αμφισβήτησή της σήμαιναν το "μαρκάρισμα" του ενδιαφερομένου και, συνεπώς, τη θέση του σε κίνδυνο. Τουτέστιν, έχουμε το ανοιχτά και καθαρά ομολογημένο φαινόμενο ότι η άσκηση της εκστρατείας (και, στην ουσία, της ιδεολογικής λειτουργίας του κράτους) γίνεται κυρίως και πριν απ' όλα μέσω της φυσικής ή ψυχολογικής απειλής.

Η πρωτοκαθεδρία της καταστολής είναι, στην πραγματικότητα, φυσική στις συνθήκες της εποχής: Ούτε η κυρίαρχη τάξη, ούτε ο ιμπεριαλισμός αισθάνονται αρκετά ασφαλείς ώστε να προχωρήσουν στην άσκηση της εξουσίας τους με πρόταξη των ιδεολογικών και πολιτικών μέσων. Προτιμούν ένα σταθερότερο και πιο αξιόπιστο στήριγμα.

Ενα συνθετικό αποτέλεσμα της ίδιας της φύσης της πολιτικής του ιμπεριαλισμού, της ιδιαίτερης συγκυρίας που δημιουργεί η νίκη της αντεπανάστασης και συγκεκριμένων σχεδίων που έχουν, προφανώς, από καιρό καταρτιστεί, ήταν η τάση της φυσικής εξόντωσης. Η τάση αυτή υπάρχει σε όλη αυτή την περίοδο και, μάλιστα, σε έντονη μορφή και σχετικά εκτεταμένη κλίμακα.

Ωστόσο, όπως θα δείξουμε, επρόκειτο για τάση που έχει συστηματικά τεθεί στην υπηρεσία ενός ανωτέρου, δηλαδή γενικότερου, στόχου, τον οποίο καλείται να υπηρετήσει συστηματικά. Ο στόχος αυτός είναι η εξόντωση του ΚΚΕ ειδικά. Ενα από τα βασικά, ίσως και το βασικό, χαρακτηριστικό από την άποψη αυτής της πλευράς του θέματος είναι, πιθανότατα, μια αντίφαση: Στην περίοδο αυτή, έχουμε πολλές αποφυλακίσεις. Εχουμε επίσης και πολλές μετατροπές θανατικών καταδικών. Και, όμως, την ίδια στιγμή έχουμε όχι μόνο νέες θανατικές καταδίκες, αλλά και, σε όχι λίγες περιπτώσεις, την εκτέλεσή τους. Την απάντηση στην αντίφαση αυτή φαίνεται να δίνει μια μελέτη για την κατηγοριοποίηση των στόχων της τακτικής αυτής.

Ολα δείχνουν ότι οι στόχοι αυτοί είναι εκείνοι που έρχονται από το εξωτερικό και όσοι έχουν άμεσες επαφές μαζί τους (2). Η σκοπιμότητα είναι φανερή: Εξόντωση του ΚΚΕ και διά της απλής "φυσικής" απομόνωσης. Μια τέτοια γνωστή, αλλά όχι η μόνη περίπτωση, είναι η περίπτωση Μπελογιάννη. Εχουμε, συνεπώς, εδώ να κάνουμε με μια τακτική επιλεκτικής χειρουργικής αφαίρεσης, αν δεχτούμε την ορολογία των σχετικών ειδικών εγχειριδίων που έχουν έκτοτε δει το φως της δημοσιότητας.

Στο σημείο αυτό, αξίζει να δούμε και δύο χαρακτηριστικές λεπτομέρειες:

α) Την επιβάρυνση του νομικού καθεστώτος. Πράγματι, στην περίοδο αυτή βλέπουμε την επανεμφάνιση και την εφαρμογή, για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία, του Α.Ν. 375. Ο νόμος αυτός είχε δημοσιευτεί στις 26.12.1936 από το μεταξικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Εκτοτε, είχε μείνει σε αδράνεια με αποτέλεσμα να έχει εντελώς ξεχαστεί. Επανέρχεται με την υπόθεση Μπελογιάννη, με εισήγηση, όπως φαίνεται, του Αχ. Κύρου. Το ότι η εισήγηση φαίνεται να γίνεται ενώ ο εισηγητής βρίσκεται στην Ουάσιγκτον δε θα πρέπει να είναι τυχαίο.

β) Την προφανή προσπάθεια να διακηρυχτεί ότι πρόκειται ή μπορεί να πρόκειται για μόνιμο καθεστώς. Ενα στοιχείο που δεν πρέπει να διαφεύγει (και που μας δημιουργείται η εντύπωση ότι διέφυγε) ήταν η επιμονή στην εφαρμογή της τακτικής αυτής. Ενδειξη της επιμονής είναι το χρονικό στοιχείο. Ετσι, βλέπουμε ότι η ημερομηνία εκτέλεσης του Ν. Πλουμπίδη είναι 14.8.1954. Η τελευταία εκτέλεση γίνεται την 1η Μάη 1955 και τίποτε δε δείχνει ότι θα είναι η τελευταία. Η πλευρά αυτή ξεπερνά, πράγμα ενδεικτικό ακριβώς της πρόθεσης, και τα πλαίσια της περιόδου που εξετάζουμε. Οι "δίκες για κατασκοπία" επαναλαμβάνονται, έστω και χωρίς θανατικές καταδίκες, στα 1960 - 61 και, για να γίνουν δυνατές, βασικό μέρος των μελλοντικών κατηγορουμένων κρατείται σε υποδικία για 6,5 χρόνια.

Αν και το αστυνομικό καθεστώς θα κρατήσει πολλά χρόνια ακόμη, στην περίοδο 1950 - 55 είναι κυριολεκτικά ασφυκτικό. Οχι, ας πούμε, διαδηλώσεις ή άλλες παρόμοιες εκδηλώσεις είναι ουσιαστικά αδύνατες (οι διαδηλώσεις, π.χ., για το εμφανιζόμενο Κυπριακό κατέληξαν σε λουτρό αίματος και στην απειλή κήρυξης στρατιωτικού νόμου), αλλά κάθε πολιτική δραστηριότητα είναι, ουσιαστικά, αδύνατη ή πολύ δύσκολη

Στο στρατόπεδο του Αη Στράτη μπορούσε να κλειστεί οποιοσδήποτε χωρίς ιδιαίτερες διατυπώσεις και να μείνει πολλά χρόνια. Η λειτουργία του θα διαρκέσει ως το 1961

22 Νοέμβρη 1955. Πλατεία Συντάγματος. Η μεγαλειώδης συγκέντρωση συμπαράστασης στον κυπριακό λαό θα καταλήξει σε λουτρό αίματος

1952. Το στρατόπεδο της Γιάρου