Γιατί, άραγε, τόσες γυναίκες, που πρόσφεραν στον κίνημα, που μόχθησαν και εργάστηκαν για τα δικαιώματα των συνανθρώπων τους, που διαμόρφωσαν την ιστορική πορεία, έμειναν αφανείς και λησμονημένες;

Μια απάντηση μάς δίνει το τελευταίο βιβλίο της δικηγόρου και συγγραφέα Ιριδας Αυδή - Καλκάνη, "Μια αντάρτισσα της Πόλης στην ταραγμένη Αθήνα - Αθηνά Γαϊτάνου - Γιαννιού" (1880 - 1952), που εκδόθηκε πρόσφατα από το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Μια ολόκληρη εποχή ζωντανεύει μέσα από τις σελίδες του: Ο απόηχος της επανάστασης των Μπολσεβίκων στην Ελλάδα, οι απαρχές του σοσιαλισμού στον τόπο μας, η ίδρυση του ΚΚΕ, αλλά και η γέννηση του γυναικείου κινήματος - μέσα από τη συναρπαστική ιστορία μιας γυναίκας, που αψήφησε συμβάσεις και προκαταλήψεις της εποχής της για να αγωνιστεί για την κοινωνική αλλαγή. Το βιβλίο παρουσιάστηκε σε εκδήλωση που έγινε στο Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας και έχει σαν θέμα τη ζωή και το έργο της Αθηνάς Γαϊτάνου - Γιαννιού, εκπαιδευτικού, δημοσιογράφου και συγγραφέα που γεννήθηκε στο Μακροχώρι της Κωνσταντινούπολης το 1880, συμμετείχε δυναμικά στην πνευματική ζωή της γενέτειράς της και στη συνέχεια στη σοσιαλιστική και φεμινιστική κίνηση της Αθήνας όπου έζησε μετά το 1911. Η ιστορική, γλαφυρή βιογραφία της βασίζεται σε πλούσιο αρχειακό υλικό, σε αναμνήσεις της κόρης της Μυρτώς Γιαννιού, αλλά και σε μαρτυρίες της ίδιας.

Σχεδόν άγνωστη στους πολλούς μέχρι τώρα, η ηρωίδα του βιβλίου.

"Οι μέχρι σήμερα αναφορές στο πρόσωπό της από εκείνους που κατέγραψαν τα γεγονότα της εποχής της είναι ελάχιστες, αδιάφορες και σχεδόν συμπτωματικές", επισημαίνει η συγγραφέας Ιρις Αυδή - Καλκάνη.

Στη διάρκεια της εκδήλωσης, ο γιατρός και συγγραφέας Ακύλλας Μήλας έδωσε έμφαση στο ότι πρώτη η Γιαννιού εισήγαγε το δημοτικισμό στο Παρθεναγωγείο που διηύθυνε η ίδια (πριν καλά - καλά κλείσει τα 22 της χρόνια). Συμμετέχει δυναμικά στην προοδευτική πνευματική κίνηση, διευθύνει φιλολογικό περιοδικό, διδάσκει στη "Νυχτερινή Σχολή Αγράμματων Βιοπαλαιστών" μαζί με άλλους σημαντικούς καθηγητές - που ήταν όλοι άντρες. "Δεν ήταν μόνο στη δημόσια, αλλά και στην ιδιωτική ζωή της επαναστάτρια", τόνισε, ανάμεσα σε άλλα, η καθηγήτρια της Παντείου και πρόεδρος του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας Αλίκη Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου.

- Επαναστάτρια ως προς τι;

Την απάντηση μάς δίνει η Ιρις Αυδή - Καλκάνη:

- Στην Πόλη, η Αθηνά γνωρίζεται με το νεαρό σοσιαλιστή δημοσιογράφο Νίκο Γιαννιό, που την ερωτεύεται τρελά. Μα, συγχρόνως, ο όμορφος, λίγο νεότερός της διανοούμενος επαναστάτης γοητεύει τη νεαρή χειραφετημένη αγωνίστρια. Κι όταν εκείνος απελαύνεται από τους Τούρκους, σε λίγους μήνες τον ακολουθεί, προκαλώντας σκάνδαλο στην κλειστή κοινωνία των Ελλήνων της Πόλης.

Στην Αθήνα, όπου ζει από το 1911, συμμετέχει σε πολιτικές συγκεντρώσεις με άντρες (σε μια εποχή που οι γυναίκες είναι περιορισμένες στο σπίτι), τραγουδάει μαζί τους τη "Διεθνή" και άλλα σοσιαλιστικά τραγούδια, εργάζεται βιοποριστικά και μάλιστα διπλά, καθώς ο σύντροφός της ήταν συνεχώς διωκόμενος. Για πολλά χρόνια, συζούν χωρίς να έχουν παντρευτεί - δεν ήθελε η ίδια να παντρευτεί για λόγους αρχής, ούτε να βαφτίσει το κοριτσάκι τους, παρά τις πιέσεις της οικογένειας του συντρόφου της (ο πατέρας του ήταν Ανδριώτης καπετάνιος με μεγάλη περιουσία). Η κληρονομιά του τελικά θα αξιοποιηθεί αργότερα - μερικοί θα σχολιάσουν: "σπαταλήθηκε" - για να αγοράσουν τυπογραφικά μηχανήματα που θα χρησιμεύσουν για την κυκλοφορία των σοσιαλιστικών εντύπων που εκδίδει το ζευγάρι.

Το 1919 η Γιαννιού ιδρύει το Σοσιαλιστικό Ομιλο Γυναικών και την ίδια χρονιά στηρίζει την πρόταση νόμου για την ισοπολιτεία των δυο φύλων, που κατέθεσε στη Βουλή ο Κεφαλλονίτης βουλευτής Θάνος Τυπάλδος - Μπασιάς. Ομως, στη συνέχεια, η Γιαννιού παίρνει αντικρουόμενες θέσεις σ' ό,τι αφορά το δικαίωμα των Ελληνίδων να ψηφίζουν: Αρχικά θεωρεί "πρόωρη" τη χορήγηση δικαιώματος ψήφου, γιατί, κατά τη γνώμη της, πρέπει να προηγηθεί η μόρφωση των γυναικών, αλλά σε συνέχεια ζητά να επεκταθεί το δικαίωμα της ψήφου σε όλες τις γυναίκες, χωρίς καμία διάκριση.

- Πώς εξηγείται αυτή η αντίφαση;

- Εξηγείται, απαντά η συγγραφέας της βιογραφίας, από τα σοσιαλιστικά της "πιστεύω". Αρχικά, αντιτάχθηκε, γιατί θεωρούσε ότι οι γυναίκες, αγράμματες καθώς ήταν στη μεγάλη τους πλειοψηφία (96%), θα επηρεάζονταν και θα πήγαιναν να ψηφίσουν σαν... πρόβατα. Οταν όμως είδε ότι το εκλογικό δικαίωμα θα αφορούσε μόνο τις αστές (εγγράμματες πάνω από 30 χρόνων) και θα αποκλείονταν οι νέες γυναίκες και οι εργάτριες - δηλαδή το πιο προοδευτικό τμήμα του γυναικείου πληθυσμού - ζήτησε να επεκταθεί αυτό το δικαίωμα σε όλες χωρίς καμιά διάκριση.

Ερχεται αντιμέτωπη με το αστικό γυναικείο κίνημα, όμως δεν αρνείται τη συνεργασία σε επιμέρους θέματα, όπου μπορεί να υπάρξει μια κοινή δράση: "εις όσα ζητήματα μπορεί να υπάρξει σύμπτωσις γνωμών", γράφει η ίδια.

- Η πίστη στο σοσιαλισμό για πρώτη φορά συνδέεται με τα γυναικεία προβλήματα και ζητήματα...

- Ναι, συνδέει την αλλαγή της θέσης της γυναίκας με την αλλαγή του κοινωνικού καθεστώτος και διατυπώνει αιτήματα που είναι ακόμα επίκαιρα:

Την ισότητα αμοιβής ανδρών και γυναικών - που αργότερα θεωρήθηκε ότι ήταν καινούριο αίτημα - το δικαίωμα στην άμβλωση, την καθιέρωση του πολιτικού γάμου σαν μόνου υποχρεωτικού (και του θρησκευτικού σαν προαιρετικού), την προστασία της μητρότητας μέσα κι έξω από το θεσμό του γάμου, την προστασία των εξώγαμων παιδιών, κάνει σφοδρή επίθεση ενάντια στα καλλιστεία, "το ρωμαίικο ζουρλάθηκε", γράφει, ζητά την κατάργηση της προίκας και την αλλαγή του Οικογενειακού Δικαίου... κι ακόμα, ανάμεσα σε άλλα, να δημιουργηθούν δημοτικά λαϊκά πλυντήρια. Συνάμα παρακινεί τις γυναίκες, όχι μόνο να οργανωθούν για να διεκδικήσουν τα ίσα δικαιώματα, αλλά και να συνδικαλιστούν.Η οικονομική κρίση, η ανεργία, το χαμηλό γυναικείο ημερομίσθιο και οι ιδιαίτερες επιπτώσεις που έχουν στην εργατική τάξη απασχολούν πολύ την Αθηνά και τότε που η οικονομική κρίση πετά στο δρόμο τις εργάτριες η Γιαννιού επισημαίνει: "Πλησιάζει ο καιρός όπου θα κατηγορηθούν οι γυναίκες πως αυξάνουν την έκταση της ανεργίας των ανδρών, δεχόμενες να δουλεύουν φθηνά και να εκτοπίζουν παντού τον άνδρα... (σ.σ. κάτι μας θυμίζει αυτό).

Το χειρότερο για τη γυναίκα δεν είναι μόνο πως θα φορτωθεί αυτή όλα τα βάρη της εξωσπιτικής και εσωσπιτικής εργασίας... αλλά ότι παίρνοντας κατώτερο ημερομίσθιο κι έχοντας να θρέψει άνδρα και γιους ή αδελφούς άνεργους κατεβάζει το πρώην φυτοζωικό οικονομικό επίπεδο του σπιτιού στην πραγματική μιζέρια...

...Μα πώς να εφαρμοστεί σήμερα η αρχή "σε ίση εργασία ίσο ημερομίσθιο" με την κατάσταση διαιρέσεως, ανοργανωσιάς και αμορφωσιάς, όπου βρίσκονται οι εργατικές δυνάμεις;" και καλεί τις γυναίκες να συνασπιστούν με τους άντρες συναδέλφους τους στην κοινή άμυνα...

Ωστόσο, έρχεται σε αντίθεση με τις κομμουνίστριες, γιατί, εκτός από τις ιδεολογικές διαφορές που έχει μαζί τους - οι κομμουνίστριες περιόριζαν την εποχή εκείνη τις διεκδικήσεις των γυναικών μόνο στα θέματα εργασίας - άργησαν πολύ να επεκτείνουν τη διεκδίκηση της ισότητας και στην ιδιωτική ζωή. Ζητούσαν κυρίως τη διατήρηση και την επέκταση της προστατευτικής νομοθεσίας των εργαζομένων γυναικών (συμφωνώντας εδώ με την Αθηνά Γαϊτάνου - Γιαννιού). Η τελευταία, ωστόσο, δεν ήταν ποτέ φανατισμένη (όπως ο σύντροφός της, ο Ν. Γιαννιός) επισημαίνει η Ιρις Αυδή - Καλκάνη. Ηταν πιο ανοιχτό μυαλό...

Ο Νίκος Γιαννιός υπήρξε ο πρώτος αρχισυντάκτης του "Ριζοσπάστη" και η Αθηνά βοηθούσε στην έκδοσή του. Το 1917 κυκλοφόρησε σαν "εφημερίδα δημοκρατικών αρχών", αλλά το 1918 έγινε η διάσπαση σε σοσιαλιστές και κομμουνιστές, ο Γιαννιός έγινε γραμματέας του μικρού σοσιαλιστικού κόμματος, εκπροσωπώντας ουσιαστικά την πλευρά της σοσιαλδημοκρατίας στην Ελλάδα - τύπου Κάουτσκι. Ο "Ρ" έγινε σε συνέχεια επίσημο όργανο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ο Γιαννιός είχε καταλήξει αντικομμουνιστής, πίστευε στο σοσιαλισμό χωρίς βία και πρέσβευε ότι έπρεπε να προηγηθεί το στάδιο της μόρφωσης των εργαζομένων. Ηταν ρομαντικός και παθιασμένος...".

- Στο βιβλίο σας διαβάζουμε ότι οι δύο σύζυγοι πέθαναν χωρισμένοι, σε διαφορετικά σπίτια. Είχαν, όμως, μια καλή σχέση, παρά το δύσκολο χαρακτήρα και τις απιστίες του Γιαννιού. Εκείνος ερχόταν και της έκανε συχνά συντροφιά και, όπως μαρτυρεί η κόρη τους Μυρτώ, εξακολουθούσαν πάντα ν' αγαπιούνται. "Με το να μη βλέπονται κάθε μέρα, λέει, εκδήλωναν πιο έντονα τη στοργή τους ο ένας για τον άλλο" - μέχρι τον ήσυχο θάνατο της Γιαννιού από καρκίνο. Τελικά, ποιος βοήθησε περισσότερο τον άλλο;

- Πιστεύω ότι ωφελήθηκε περισσότερο ο Γιαννιός. Εκείνη θυσίασε την όμορφη ζωή της στην Πόλη, τις εκδρομές, τις βεγγέρες, τα φιλολογικά σαλόνια, την οικονομική εξασφάλιση, για να ακολουθήσει έναν άνθρωπο χωρίς χρήματα- μορφωμένο βέβαια και επαναστάτη τότε - που, όμως, συχνά ξεχνούσε ότι δεν υπήρχαν χρήματα στο σπίτι, αφοσιωμένος όπως ήταν στο έργο του. Εκείνη δούλευε σαν γραφέας σε υπουργείο, δίδασκε, φρόντιζε το σπίτι και το παιδί τους, τον βοηθούσε σαν συντρόφισσα ιδεολογικά και πρακτικά, τύπωνε, δούλευε μαζί του, ασχολιόταν με τα φεμινιστικά και τη συγγραφική της εργασία. Εκανε μια τεράστια προσπάθεια σ' όλη της τη ζωή. Βέβαια, και ο Γιαννιός τη βοήθησε με τον τρόπο του - τη βοήθησε να καταλάβει, να συνειδητοποιήσει, να εκφραστεί. Αν όμως οι όροι ήταν αντεστραμμένοι, η εξέλιξή της θα ήταν διαφορετική - και πιστεύω ότι θα είχε αναδειχτεί σε πιο σημαντική προσωπικότητα από τον Γιαννιό, γιατί εκείνος, νομίζω, είχε λιγότερο πλατύ μυαλό...

- Γιατί η Γιαννιού έμεινε σχεδόν άγνωστη, παρά την αξία της και την προσφορά της στον τόπο;

- Είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση, γιατί, μέσα από τη ζωή της, φαίνεται καθαρά πως μορφές γυναικείου γυναικών σημαντικές έχουν μείνει ως σήμερα - και ίσως για πάντα - στο περιθώριο, άδικα.

Αλλες από αυτές γιατί έδεσαν τη ζωή τους με άντρες που τις αγάπησαν ακριβώς γιατί ήταν σημαντικές και αργότερα, ενώ αυτοί αναδείχτηκαν και χάρη στην απορρόφηση σημαντικών στοιχείων της προσωπικότητας της συντρόφου τους, εκείνες έμειναν για πάντα στη σκιά. Αλλες γιατί έδρασαν και αγωνίστηκαν σε τομείς, όπως το γυναικείο κίνημα, που ακόμα και σήμερα δε θεωρούνται μέρος της ιστορίας αυτού του τόπου και άλλες, παρ' όλο που αγωνίστηκαν διαμορφώνοντας και αυτές την πορεία μας σαν λαού, αποσιωπήθηκαν γιατί ήταν γυναίκες.

Χρειάζεται να πιέζει κανείς για να μείνουν οι γυναίκες στην Ιστορία, να αναδειχτεί ο ρόλος τους. Η Γιαννιού μπορεί να ξεχάστηκε από την επίσημη ιστορία, έμεινε όμως, έχει ζήσει στη μνήμη των ανθρώπων...

- Ωστόσο το φαινόμενο αυτό της λησμονιάς μιας προσφοράς δεν περιορίζεται μόνο στις γυναίκες...

- Ναι, είναι ένα μεγάλο θέμα και σχετίζεται με κοινωνικά αίτια, την εξουσία και ιστορικές συγκυρίες. Να πούμε μόνο πως πολλοί άνθρωποι δίνουν τα πάντα και δεν περιμένουν τίποτα, ούτε επιδιώκουν να προβληθούν, ενώ άλλοι, που μπορεί να είναι λιγότερο σημαντικοί, καλλιεργούν ένα "ίματζ" και βγαίνουν μπροστά. Οι πρώτοι ξεχνιούνται, γιατί δεν τους προωθεί κανείς, ιδίως μετά το θάνατό τους. Ετσι, σε κάποια φάση, οι αγώνες που έκαναν φαίνεται να ξαναρχίζουν από το Α, σαν να μην είχαν γίνει ποτέ, σαν να ξεκινάνε μόλις τώρα - γιατί αυτό που τότε είχε αρχίσει δε συνεχίστηκε στον καιρό του...

Ομως, τίποτα δεν πάει εντελώς χαμένο. Οι ιδέες μένουν σαν σπόροι, η αμφισβήτηση και η τόλμη φέρνουν καρπούς, τα όσα είπαν και έκαναν μένουν διάχυτα στις μνήμες, μπολιάζουν έμμεσα την κοινωνία, που χωρίς τους δικούς τους αγώνες δε θα είχε προχωρήσει...

Επιμέλεια:

Αλίκη ΞΕΝΟΥ - ΒΕΝΑΡΔΟΥ