Πριν από 9.000 χρόνια, στις πεδιάδες της κεντρικής Τουρκίας, μια ομάδα νεολιθικών ανθρώπων εγκαταστάθηκε στην όχθη ενός ποταμού. Η μικρή πόλη που έχτισαν εκεί, γνωστή σήμερα με το όνομα Τσαταλχούγιουκ, έφτασε σε πληθυσμό τα 8.000 άτομα και σε σπίτια τα 2.000. Στριμωγμένη σε ένα χώρο περίπου 75 στρεμμάτων, η πόλη δεν είχε δρόμους. Οι άνθρωποι μετακινούνταν πάνω στις σκεπές και έμπαιναν στα σπίτια τους από ένα άνοιγμα στη στέγη. Η πόλη του Τσαταλχούγιουκ έζησε 1.200 χρόνια, με τα νέα σπίτια να χτίζονται πάνω στις βάσεις των παλιότερων το ένα στρώμα μετά το άλλο.

Αυτοί οι άνθρωποι του τέλους της νεολιθικής εποχής είχαν ήδη φτάσει στο επίπεδο της καλλιέργειας δημητριακών και της προβατοτροφίας. Παράλληλα, κυνηγούσαν άγρια βουβάλια, αγριογούρουνα και άλογα, ενώ αξιοποιούσαν για τροφή και διάφορα άγρια φυτά. Ενα από τα ερωτήματα που τέθηκαν από την αρχή ήταν σχετικά με το ρόλο των γυναικών σ' αυτές τις πρώτες αγροτικές κοινωνίες. Η επανέναρξη των ανασκαφών τη δεκαετία του 1990, μετά από 25ετή διακοπή, έχει αρχίσει να δίνει στοιχεία, που φωτίζουν την κοινωνική θέση ανδρών και γυναικών σ' αυτήν την προϊστορική περίοδο της εξέλιξης της ανθρωπότητας.

Φυσικά, οι Αμερικανοί και Βρετανοί αρχαιολόγοι, που είναι επικεφαλής των ανασκαφών, διόλου δεν είναι ανεπηρέαστοι από τις αστικές αντιλήψεις για την κοινωνία και τη θέση των ανθρώπων σ' αυτήν. Οι αντιλήψεις τους αυτές τους κατατρέχουν και τους καθοδηγούν στην αναζήτησή τους, επιζητώντας - ματαίως - επιβεβαίωση στις προϊστορικές κοινωνίες. Ομως, στην κοινωνία των ανθρώπων δεν υπήρχε πάντα εκμετάλλευση - ούτε και θα υπάρχει πάντα. Εως το 19ο αιώνα, οι φυσιοδίφες ειδικά της αγγλοσαξονικής σχολής υπερασπίζονταν με μανία την πατριαρχική δομή της κοινωνίας, σαν παντοτινή. Είναι χαρακτηριστικό το μίσος με το οποίο αντιμετώπισαν το 1877 τα ευρήματα του Λ. Μόργκαν, που βασίζονταν στην κοινωνιολογική μελέτη του πολιτισμού των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής. Αυτά, μαζί με πλειάδα άλλων στοιχείων, που είχαν ήδη συσσωρευτεί από την έρευνα, αλλά αγνοούνταν συστηματικά, αποδείκνυαν ότι πριν την πατριαρχία, όταν ακόμα δεν είχαν αναπτυχθεί οι σχέσεις ιδιοκτησίας, οι πρωτόγονες κοινωνίες των ανθρώπων ήταν δομημένες με βάση τη μητρική γραμμή συγγένειας. Εχοντας κι αυτοί τη λαθεμένη αντίληψη που το σύστημα έχει υποβάλει στους περισσότερους ανθρώπους, ότι η μητριαρχία θα ήταν καταπιεστική προς τους άντρες, όπως η πατριαρχία ήταν προς τις γυναίκες όταν κυριάρχησε, οι αρχαιολόγοι μας στο Τσαταλχούγιουκ αναζήτησαν στοιχεία, που θα αποδείκνυαν διακρίσεις σε βάρος του ενός ή του άλλου φύλλου.

Ηταν σχολαστικοί. Εξέτασαν αρχικά το ενδεχόμενο να υπήρχαν διαφορές στη δίαιτα ανδρών και γυναικών, θεωρώντας ότι οι γυναίκες έχοντας προνομιακή θέση θα έτρωγαν καλύτερα σε βάρος των ανδρών. Δε βρήκαν, όμως, καμιά ουσιαστική διαφορά, ούτε ως προς το ποσοστό των υπέρβαρων, ούτε ως προς το είδος της διατροφής (κρέας ή σπόροι). Αντίθετα, όλα τα ευρήματά τους έδειξαν ότι άντρες και γυναίκες του Τσαταλχούγιουκ ασχολούνταν πάνω - κάτω με τις ίδιες δραστηριότητες, μοιράζονταν όλες τις περιοχές του σπιτιού τους εξίσου, γλεντούσαν μαζί και έθαβαν τους νεκρούς τους ανεξαρτήτως φύλου με τον ίδιο τρόπο. Οι γυναίκες έβγαιναν από το σπίτι το ίδιο όπως και οι άντρες και οι άντρες έμεναν στο σπίτι το ίδιο όπως κι οι γυναίκες. Αν και υπήρχε ένας καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στα δύο φύλα, με τους άντρες να ασχολούνται περισσότερο με το κυνήγι και τις γυναίκες περισσότερο με τη γεωργία (όπως τουλάχιστον δείχνουν κάποιες τοιχογραφίες), και τα δύο φύλα ασχολούνταν με την παραγωγή των απαραίτητων για τη ζωή. Ακόμα και οι πέτρινες λόγχες που χρησιμοποιούσαν οι άντρες στο κυνήγι κατασκευάζονταν δίπλα στο φούρνο, εκεί όπου προετοιμαζόταν και το φαγητό. Εφτιαχναν οι άντρες τις λόγχες δίπλα στις γυναίκες τους που μαγείρευαν ή μήπως το αντίστροφο;

Στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων του Τσαταλχούγιουκ δε διαφαίνεται κάποιος σημαντικός διαχωρισμός μεταξύ ανδρών και γυναικών. Κατά τους καλούς αρχαιολόγους μας, αφού δεν υπήρχαν διακρίσεις, δεν υπήρχε ούτε πατριαρχία, αλλά ούτε και μητριαρχία. Αφήνουν αναπάντητο πώς, κατά τη γνώμη τους, ήταν οργανωμένη η κοινωνία. Πόσο καλύτερα γι' αυτούς θα ήταν αν είχαν διαβάσει λίγο μαρξισμό, ιδίως το θεμελιακό για την υλιστική αντίληψη της ιστορίας έργο του Φ. Ενγκελς: «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους».

Στο έργο του, ο μεγάλος διανοητής εξηγεί ότι την εποχή πριν από τη συσσώρευση πλούτου και την εμφάνιση της ιδιοκτησίας, η ανθρώπινη κοινωνία ήταν οργανωμένη στη βάση των συγγενικών δεσμών που πήγαζαν από τη μητέρα, γιατί αυτοί ήταν οι μόνοι που μπορούσαν με βεβαιότητα να συσχετίσουν παιδιά με γονείς και να επιτρέψουν στο ανθρώπινο είδος να προσαρμοστεί στις πιέσεις της φυσικής επιλογής που ευνοούσε τους απογόνους που προέκυπταν με γάμο ανθρώπων από διαφορετικά γένη. Σ' αυτό το γεγονός εντοπιζόταν κυρίως η μητριαρχία και το αυξημένο κύρος που είχαν οι μητέρες και κατ' επέκταση όλες οι γυναίκες. Ηταν, όμως, μια κοινωνία, που, ακριβώς επειδή δεν είχε να μοιράσει τίποτα, δε γνώριζε διακρίσεις και εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Λόγω της διαφοράς φυσικής δύναμης και των περιορισμών που επιβάλλει στη γυναίκα ο ρόλος της ως μητέρας, με τη βελτίωση των συνθηκών ζωής, όλο και περισσότερο ο καταμερισμός εργασίας μεταξύ των δύο φύλων έγερνε προς το μέρος του άντρα για την αναζήτηση τροφής και τη χρήση των σχετικών εργαλείων. «Στο βαθμό που τα πλούτη μεγάλωναν», γράφει ο Ενγκελς, «δίνανε από τη μια μεριά στον άντρα μια πιο σημαντική από τη γυναίκα θέση στην οικογένεια και, από την άλλη, δημιουργούσαν το κίνητρο να χρησιμοποιήσουν οι άντρες αυτήν την ενισχυμένη θέση για να ανατρέψουν την παλιά σειρά διαδοχής (σ.σ. της περιουσίας) προς όφελος των παιδιών τους. Αυτό όμως δε γινόταν όσο ίσχυε η καταγωγή σύμφωνα με το μητρικό δίκαιο. Επρεπε, λοιπόν, το μητρικό δίκαιο να ανατραπεί και ανατράπηκε». (Η ανατροπή αυτή, η πατριαρχία και η εμφάνιση της εκμετάλλευσης, με πρώτο θύμα τη γυναίκα, έγινε μετά τη νεολιθική εποχή).

Οι αρχαιολόγοι του Τσαταλχούγιουκ διαπιστώνουν ότι στα ανώτερα (πιο πρόσφατα) στρώματα της πόλης αυξάνεται η διαφοροποίηση των εργαλείων και αγγείων και εμφανίζονται φούρνοι και έξω από τα σπίτια, στοιχεία που δείχνουν αύξηση του κοινωνικού πλούτου (στα μέτρα της εποχής). Παράλληλα, στα ευρήματα αυτών των στρωμάτων εμφανίζονται σφραγιδόλιθοι, γεγονός που υποδείχνει άνοδο της αντίληψης της ιδιοκτησίας. Σ' αυτό το πλαίσιο, αρχίζουν να διαφαίνονται πιο σαφείς διαχωρισμοί στους τομείς δράσης ανδρών και γυναικών, καταλήγουν οι αρχαιολόγοι, χωρίς, όμως, να μπορούν να δουν τη συνολική εικόνα, όπως θα συνέβαινε αν εξέταζαν την ιστορία της ανθρωπότητας μελετώντας την εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων, που συνοδεύουν κάθε ποιοτικά νέο επίπεδό τους.