Το εκτεταμένο αυτό άρθρο μας περί έκδοσης ελληνικού Τύπου στην Οδησσό χωρίζεται σε τρία βασικά μέρη: Το πρώτο αναφέρεται στην έκδοση βδομαδιάτικου περιοδικού. Το δεύτερο μέρος, που είναι και το βασικό, στην έκδοση ελληνικών εφημερίδων, ενώ το τρίτο περιγράφει τις εκδοτικές δραστηριότητες των ομογενών της Οδησσού και είναι αφιερωμένο στην έκδοση εφημερίδων και περιοδικών στη ρωσική γλώσσα.

Η πρώτη έκδοση περιοδικού στην ελληνική γλώσσα ανήκει, όχι σε ομογενή, αλλά σε Ουκρανό.

Ενας που πρωτοστάτησε στην έκδοση περιοδικού⁽¹⁾ στην ελληνική γλώσσα, στην πόλη της Φιλικής Εταιρείας - Οδησσό, ήταν ο φιλέλληνας, ελληνιστής μουσουργός, ποιητής και μεταφραστής Πέτρος Νισίνσκι (1832-1896). Ο Ουκρανός εκδότης, διά μέσου του περιοδικού, στόχευε στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων και του αρχαιοελληνικού πολιτισμού στην Οδησσό και γενικά στη Ρωσία. Ομως, πρέπει να σημειώσουμε ότι πολύ νωρίτερα ακόμα, και συγκεκριμένα από το 1829, είχε αρχίσει η έκδοση σχολικών κι άλλων βιβλίων στην ελληνική γλώσσα στην Οδησσό (νωρίτερα, βέβαια, στη Μόσχα).

Πολλοί ξένοι, που είχαν έλθει από τα φοιτητικά τους ακόμα χρόνια σε επαφή με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, διακατέχονταν από το διακαή πόθο να επισκεφθούν τη χώρα του Περικλή, του Σοφοκλή, του Πλάτωνα και τόσων άλλων διάσημων Ελλήνων επιστημόνων και λογίων παγκόσμιας ακτινοβολίας. Ενας απ' αυτούς ήταν ο Ουκρανός Π. Νισίνσκι, που, για να πραγματοποιήσει τα όνειρά του, να γνωριστεί δηλαδή άμεσα με την «αρχαία» Ελλάδα, επισκέφθηκε σε νεανική ηλικία την Αθήνα, όπου στην αρχή εργάστηκε στη χορωδία της ρωσικής πρεσβείας - εκκλησίας. Ομως, για την εμβάθυνση των γνώσεών του, φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στον κλάδο της Θεολογίας. Με την αποφοίτησή του και λόγω της καλής γνώσης του της ελληνικής γλώσσας, του προτάθηκε από την Πρυτανεία να διδάξει στο ίδιο Πανεπιστήμιο την ελληνική γλώσσα. Ομως, για διάφορους λόγους, εγκατέλειψε την Ελλάδα και μετέβη στην Κύπρο, όπου εκεί εργάστηκε στον εκπαιδευτικό τομέα. Με την πάροδο του χρόνου, επιστρέφει στη γενέτειρά του, και συγκεκριμένα στην Πετρούπολη, όπου συνεχίζει τις εκπαιδευτικές δραστηριότητές του και διδάσκει σε μια σειρά από εκπαιδευτικά ιδρύματα της πόλης. Αλλά, λόγω της αρρώστιας της γυναίκας του και των άσχημων κλιματολογικών συνθηκών - ψύχος - εγκαταλείπει την Πετρούπολη, την πόλη των Μουσείων και μετοικεί στην «Ακρόπολη» του Ελληνισμού της Διασποράς, την Οδησσό. Εδώ ανάμεσα στους Ελληνες, στην πρωτεύουσα του Ελληνισμού της Ρωσίας, τον Ιανουάριο του 1861, κάνει προσπάθεια έκδοσης περιοδικού στην ελληνική γλώσσα. Μετά από αίτηση που υποβάλλει στις τοπικές αρχές, η Επιτροπή Λογοκρισίαςτης Οδησσού του επιτρέπει την έκδοση στα ελληνικά βδομαδιάτικου περιοδικού, με την επωνυμία «Ερμής»⁽²⁾.

Η έκδοση του περιοδικού αποτέλεσε αξιόλογο ελληνικό έντυπο, που συνέβαλε στη διατήρηση και καλλιέργεια της νεοελληνικής γλώσσας. Μάλιστα, την περίοδο που εξετάζουμε, παρατηρείται μια αδρανής στάση των ομογενών της Οδησσού όσον αφορά την έκδοση στα ελληνικά βδομαδιάτικου ή ημερήσιου Τύπου. Οχι μόνο στην Οδησσό, αλλά σ' όλη τη ρωσική επικράτεια δεν εκδιδόταν, από τους ομογενείς, καμιά εφημερίδα ή περιοδικό στην ελληνική, ενώ οι άλλοι αλλογενείς της Οδησσού εξέδιδαν εφημερίδες ή περιοδικά στη γλώσσα τους. Εκτός αυτού, στην Οδησσό και γενικά στην ακριτική περιοχή του Νοβοροσίσκ και της Βεσσαραβίας, στο Νότο, δηλαδή, της Ρωσίας, κατοικούσε η βασική πλειοψηφία των Ελλήνων της χώρας αυτής.

Η έκδοση του περιοδικού «Ερμής» πραγματοποιήθηκε κάτω από δυσμενείς οικονομικές και τεχνικές συνθήκες. Π.χ., είχε μόνον 83 συνδρομητές σε έναν αριθμό 800 χιλιάδων ομογενών της Ρωσίας, οι οποίοι πλήρωναν έξι ρούβλια ετησίως, ενώ μια σελίδα έκδοσης του «Ερμή» στοίχιζε 27 ρούβλια. Ενα άλλο εμπόδιο στην έκδοση του «Ερμή» συνίστατο στις διχογνωμίες που υπήρχαν στους Ελληνες της Οδησσού, σχετικά με το θέμα που αφορούσε την ύλη του περιοδικού. Το περιοδικό δεν περιείχε πολιτική στήλη, απουσίαζε η ειδησεογραφία διεθνών πολιτικών γεγονότων και δε δημοσίευε πολιτικά συμβάντα από το χώρο της Ελλάδας. Αντίθετα, οι ομογενείς της Ελληνικής Κοινότητας της Οδησσού επιθυμούσαν να συμπεριληφθούν στην ειδησεογραφία του περιοδικού διάφορα πολιτικά γεγονότα. Μια άλλη δυσκολία στην έκδοση του «Ερμή» αποτελούσε το γεγονός ότι απασχολούνταν μόνον ένα άτομο, ο Π. Νισίνσκι, ο οποίος εκτελούσε καθήκοντα συντάκτη, διορθωτή και στοιχειοθέτη. Επομένως, κάτω από τέτοιες δυσμενείς συνθήκες, η κυκλοφορία του «Ερμή» επόμενο ήταν να είναι ολιγόχρονη και στις αρχές του 1862, δηλαδή ύστερα από μια διετία, να σταματήσει η έκδοσή του. Οπως τονίζει σε άρθρο του ο Π. Νισίνσκι, η συνέχιση της έκδοσης του «Ερμή» θα συνέδραμε στην ενίσχυση των πατροπαράδοτων σχέσεων φιλίας μεταξύ των δύο λαών μας, σημειώνοντας ότι η Ρωσία μέχρι σήμερα λίγο γνωρίζεται με την Ελλάδα, ενώ η Ελλάδα ακόμα λιγότερο με τη Ρωσία. Ενώ, αναφερόμενος στο θέμα των αμοιβαίων σχέσεων, με ιδιαίτερη έμφαση τονίζει ότι στα ελληνικά σχολικά βιβλία της εποχής υπάρχουν μόνο δεκαέξι σειρές για τη Ρωσία (που αναφέρονται στη Ρωσία).

Ο Π. Νισίνσκι εξέφρασε τις ευχαριστίες του στους Ελληνες εμπόρους της Οδησσού, όπως Ν. Μπεναρδάκη, Λ. Δ. Αμπάρογλου, Μ. Σ. Μαύρο, Ι. Γ. Βουτσινά, Α. Γ. Βουτσινά και Π. Γ. Καλογερά για την υποστήριξη που πρόσφεραν στην έκδοση του «Ερμή»⁽³⁾. Ενας άλλος τομέας δραστηριότητας του Π. Νισίνσκι ήταν το μεταφραστικό του έργο. Μετέφρασε από τα ελληνικά στα ουκρανικά την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, την «Οδύσσεια» και την «Ιλιάδα» του Ομήρου κι άλλα.

Εκτός από την όλη προαναφερόμενη δραστηριότητά του, ο Π. Νισίνσκι, για να διαδώσει τη ρωσική γλώσσα ανάμεσα στη φοιτούσα ελληνική νεολαία, το 1868, μετά το κλείσιμο του περιοδικού, εξέδωσε στην Οδησσό, το έργο του με την επωνυμία «Γραμματικά της ρωσικής γλώσσας προς χρήσιν της ελληνικής νεολαίας».

Πριν αρχίσουμε την εξιστόρηση του ελληνικού Τύπου στην Οδησσό, θα αναφέρουμε ότι το πρώτο περιοδικό φύλλο στην Οδησσό εκδόθηκε, το 1820, με την ονομασία «Massager de la Russie meridiouale».

Πριν περιγράψουμε την έκδοση των ελληνικών εφημερίδων στην Οδησσό, θα αναφερθούμε σε ένα γεγονός, που συνδέεται με το εξεταζόμενο θέμα. Μια ακόμα προσπάθεια έκδοσης ελληνικής εφημερίδας στην πόλη της Φιλικής Εταιρείας, με την ονομασία «Ηχώ», έγινε κατά το Νοέμβριο του 1867 από το δάσκαλο της ελληνικής γλώσσας του Ινστιτούτου Ευγενών Δεσποινίδων της Οδησσού και της Ελληνοεμπορικής Σχολής της πόλης, τον Αθανάσιο Πηλλίκα, ο οποίος, το 1856 και 1857, εξέδωσε στα ελληνικά στην Οδησσό δύο ποιητικές εργασίες του. Ομως, οι αρχές αρνήθηκαν να παραχωρήσουν την άδεια έκδοσης, λόγω μη «καλής διαγωγής»⁽⁴⁾. Ενώ αργότερα και συγκεκριμένα κατά τη χρονική περίοδο 1906 έως 1917, στην Οδησσό, εκδόθηκαν πέντε ελληνικές εφημερίδες. Η χρονολογική σειρά τους είναι η εξής: «Κόσμος» 1906-1916, «Φως» 1909-1911, «Ελληνικός Αστήρ» 1913-1916, «Ηλιος» 1916-1917 και «Αναγέννησις» 1917. Βέβαια, ελληνικές εφημερίδες την περίοδο αυτή εκδίδονταν και σ' άλλες ελληνικές παροικίες της Ρωσίας, όπως ο «Αργοναύτης» του Βατούμ, ο «Λόγος» της Τραπεζούντας κ.ά. Από τις πέντε ελληνικές εφημερίδες της Οδησσού, οι δύο απ' αυτές, στην αρχή ο «Ελληνικός Αστήρ» και στη συνέχεια ο «Ηλιος» αποτέλεσαν εθνικά κεντρικά δημοσιογραφικά όργανα όλου του Ελληνισμού της Ρωσίας, δηλαδή των 800 χιλιάδων ομογενών της χώρας αυτής. Εκδότης και διευθυντής της εφημερίδας «Ελληνικός Αστήρ», του πρώτου δημοσιογραφικού οργάνου του Ελληνισμού της Ρωσίας, ήταν ο Ε. Ν. Κατσάμπας, ενώ η εφημερίδα εκδιδόταν στο δεύτερο ελληνικό τυπογραφείο της Οδησσού του Α. Ν. Χρυσογέλου, που βρισκόταν επί της οδού Κοντραδένκο, αρ. 8, με την επωνυμία «Σλαβιάνσκι». Η δεύτερη κατά σειρά εφημερίδα, Εθνικό όργανο όλων των Ελλήνων της Ρωσίας, που ήρθε σε αντικατάσταση του «Ελληνικού Αστέρος», ήταν η ανεξάρτητη, όπως αναφέρεται, εφημερίδα «Ηλιος», με ιδρυτή - ιδιοκτήτη και διευθυντή πάλι εκ του γένους των Κατσάμπα, τον Κ. Ν. Κατσάμπα και υπεύθυνο σύνταξης τον Α. Ν. Κάμινεφ. Κι αυτή η ελληνική εφημερίδα εκδιδόταν στο τυπογραφείο της Ελένης Χρυσογέλου, επί της οδού Χερσόνσκαγια Νο 15, ενώ τα γραφεία της σύνταξης της εφημερίδας βρίσκονταν επί της οδού Γόγολια Νο 23. Θα αναφερθούμε και στις άλλες τρεις ελληνικές εφημερίδες της Οδησσού: Η εφημερίδα «Κόσμος» είχε εκδότη - διευθυντή (αλλού αναφέρεται μόνον ως διευθυντής), τον ασυνεπή Πέτρο Κωνσταντινίδη. Να μερικά από τα γεγονότα του τυχοδιωκτισμού του: Η Διεύθυνση της εφημερίδας κάλεσε από την Ελλάδα δύο τυπογράφους, προκειμένου να εργαστούν για την έκδοση της εφημερίδας. Οταν όμως ήρθαν στην Οδησσό, δεν τους προσφέρθηκε καμιά εργασία. Οχι μόνον αυτό, αλλά και όταν διακόπηκε η έκδοση της εφημερίδας «Κόσμος», το 1913, οι τρεις στοιχειοθέτες της εφημερίδας δεν πληρώθηκαν τα δεδουλευμένα τους. Τέτοιες πράξεις τυχοδιωκτισμού δημιουργήθηκαν και μεταξύ της Ελληνικής Αγαθοεργούς Κοινότητος της Οδησσού και του τραπεζίτη Ξυδία με τον εκδότη - διευθυντή της εφημερίδας «Κόσμος». Η εφημερίδα «Κόσμος», ημερήσια πολιτική και φιλολογική, εκδιδόταν στο ελληνικό τυπογραφείο, λιθογραφείο και βιβλιοδετείο της Ελένης Χρυσογέλου στην Οδησσό, το οποίο ιδρύθηκε το 1881 (Εφημερίδα «Κόσμος» 3/1/1910). Μια άλλη εφημερίδα της Οδησσού ήταν το «Φως», όργανο πολιτικό, φιλολογικό, εμπορικό και ειδησεογραφικό, που εκδότης της ήταν ο Μιχάλης Κυριάζης του Ξενοφώντος. Ως διευθυντής - αρχισυντάκτης διατέλεσε ο Θεόδωρος Χ. Μοσχόπουλος και ως υπεύθυνος σύνταξης ο Πέτρος Καλοθής του Θεμιστοκλή. Η εφημερίδα είχε δικό της ιδιόκτητο τυπογραφείο επί της οδού Λανζερόν Νο 15-17. Ορισμένα συμπληρωματικά στοιχεία για την εφημερίδα «Φως»: Το Σεπτέμβριο του 1908, ο Θεόδωρος Χ. Μοσχόπουλος υπέβαλε αίτηση προς τις αρχές της Οδησσού, προκειμένου να του δοθεί άδεια για έκδοση ελληνικής εφημερίδας, με την επωνυμία «Φως», πράγμα βέβαια το οποίο του επετράπη. Ομως, ο Θ. Μοσχόπουλος μεταβίβασε τα δικαιώματα της έκδοσης στον Μιχάλη Κυριάζη⁽⁵⁾. Την εφημερίδα στην αρχή σκόπευαν να την εκδώσουν στο τυπογραφείο μιας άλλης εφημερίδας της πόλης, του «Οντέσκοε Ομποζρένιε»⁽⁶⁾. Η τελευταία χρονολογικά ελληνική εφημερίδα, που εκδόθηκε στην Οδησσό, ήταν η «Αναγέννησις». Διευθυνόταν από τετραμελή επιτροπή, με υπεύθυνο σύνταξης τον Γ. Αλατσίδη, και εκδιδόταν στο τυπογραφείο της Ελένης Χρυσογέλου. Τα γραφεία της σύνταξης της εφημερίδας βρίσκονταν στην Ελληνική Λέσχη της Οδησσού, με την επωνυμία «Ομόνοια». Η Ελληνική Λέσχη βρισκόταν στην ελληνική πλατεία. Σταμάτησε η έκδοση της «Αναγέννησις», στις 5 Οκτωβρίου 1917.

Ενα γενικό χαρακτηριστικό της ειδησεογραφίας των ελληνικών εφημερίδων της Οδησσού ήταν το γεγονός ότι περιείχαν πολλές ειδήσεις - πληροφορίες από την κοινωνική, πολιτιστική, πολιτική και οικονομική ζωή των ομογενών της Αγαθοεργούς Ελληνικής Κοινότητος Οδησσού και γενικά της Ρωσίας. Οι ερευνητές - ιστορικοί θα βρουν σ' αυτές πλούσιο ιστορικό υλικό για τις ελληνικές παροικίες της Ρωσίας. Επίσης, όλες οι ελληνικές εφημερίδες της Οδησσού είχαν εκτεταμένες και ποικίλες ειδήσεις από την Ελλάδα, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα σ' αυτές. Περιείχαν αρκετό δημοσιογραφικό υλικό για τον αγώνα του υπόδουλου λαού μας στη Θεσσαλία, στην Ηπειρο, στη Μακεδονία και τα νησιά. Προέβαιναν σε μια λεπτομερειακή περιγραφή των διαφόρων πολιτικών συμβάντων. Π.χ., στις ελληνικές εφημερίδες της Οδησσού ο αναγνώστης θα βρει πληθώρα ειδήσεων για τους Βαλκανικούς Πολέμους, για την εξέλιξή τους, για την οικονομική συνδρομή των ομογενών προς το ελληνικό κράτος κατά την περίοδο των πολέμων, για την άμεση συμμετοχή των Ελλήνων της Ρωσίας στους Βαλκανικούς Πολέμους κλπ. Η ειδησεογραφία των εφημερίδων αναφερόταν ακόμα στον αγώνα του κρητικού λαού για ανεξαρτησία, καθώς και στην προσπάθεια Ενωσης της Μεγαλονήσου με την Ελλάδα. Οι ελληνικές εφημερίδες της Οδησσού στη δημοσιογραφία τους παρουσίαζαν τις θέσεις της Ρωσίας, σε προβλήματα, που άμεσα ήταν συνδεμένα με τη χώρα μας. Επίσης, αναφέρονται στη διεθνή πολιτική ειδησεογραφία και στα διαδραματιζόμενα γεγονότα της διεθνούς κονίστρας. Αναφέρονται στη λειτουργία και δράση των ελληνικών παροικιών της Ρωσίας. Επίσης, περιείχαν λεπτομερέστατη ειδησεογραφία για την πολιτιστική κίνηση των ελληνικών παροικιών και ιδιαιτέρως για το πολιτιστικό κέντρο της Οδησσού, την Ελληνική Λέσχη «Ομόνοια». Ενα ιδιαιτέρως σοβαρό θέμα που απασχόλησε τις ελληνικές εφημερίδες είχε να κάνει με το εκπαιδευτικό πρόβλημα και με τα ελληνικά σχολεία. Οι εφημερίδες περιλάμβαναν πλούσιο υλικό για το διδακτικό προσωπικό και τα εκπαιδευτικά προγράμματα των σχολείων. Θα περιγράψουμε ξεχωριστά ορισμένες δημοσιογραφικές ιδιαιτερότητες των ελληνικών εφημερίδων της Οδησσού. Η εφημερίδα το «Φως», σε σύγκριση με την «Αναγέννηση», περιείχε περισσότερη ειδησεογραφία. Ενα βασικό θέμα των ειδήσεων, που απασχόλησε την ύλη της εφημερίδας «Φως», ήταν το κρητικό πρόβλημα, ο αγώνας του κρητικού λαού για την ανεξαρτησία και την Ενωσή του με την Ελλάδα. Επίσης περιέγραφε και τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στο κρητικό θέμα. Ενα από τα καλύτερα άρθρα της εφημερίδας ήταν αυτό που αναφερόταν στην όλη ιστορία του ελληνικού θεάτρου στην Οδησσό, ακόμα από το 1818. Επίσης, έκανε αναφορά και στην οικονομική προσφορά των Ελλήνων της Οδησσού, στον εθνικό στόλο της Ελλάδας. Η εφημερίδα «Ηλιος», που είχε ένα δίκτυο αντιπροσώπων σε 69 πόλεις, επόμενο ήταν και η ειδησεογραφία της να είναι ποικίλη, όσον αφορά τις ελληνικές παροικίες της Ρωσίας. Τα κύρια άρθρα της εφημερίδας είχαν δύο κατευθύνσεις. Πρώτον: Τα διάφορα προβλήματα που αντιμετώπιζε κάθε φορά ο ελληνισμός της Ρωσίας και, δεύτερον, ειδήσεις από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εφημερίδα, όπως και η «Αναγέννησις», αναφέρεται στο Πρώτο Συνέδριο του Ελληνισμού της Ρωσίας, που πραγματοποιήθηκε στην πόλη Ταϊγκάν, το 1917. Η τελευταία ελληνική εφημερίδα της Οδησσού, η «Αναγέννησις», έκανε πιο λεπτομερή αναφορά στις ραγδαίες εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις της Ρωσίας. Ενα άλλο θέμα της ειδησεογραφίας της ήταν ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και, γενικότερα, το θέμα του πολέμου και της ειρήνης. Επίσης, αναφερόταν στην πολιτική διαμάχη μεταξύ του Ε. Βενιζέλου και του Κωνσταντίνου. Ιδιαίτερη ειδησεογραφία της εφημερίδας αποτέλεσε το Πρώτο Συνέδριο του Ελληνισμού της Ρωσίας. Στις στήλες της εφημερίδας γίνεται μνεία στις ομιλίες των συνέδρων, στα ψηφίσματα που εγκρίθηκαν για τα προβλήματα, όπως ήταν η Ενότητα των Ελλήνων της Ρωσίας, το εκπαιδευτικό πρόβλημα και η αναδιοργάνωση των σχολείων, το αγροτικό θέμα, η ίδρυση Γενικής Τράπεζας κλπ.

Σε συνέχεια, θα σκιαγραφήσουμε μια ιστορική πραγματικότητα, που έχει σχέση με τις δύο τελευταίες ελληνικές εφημερίδες της Οδησσού. Οπως προαναφέραμε, η εφημερίδα «Αναγέννησις» σταμάτησε την έκδοσή της στις 5 Οκτωβρίου 1917, η εφημερίδα «Ηλιος» στις 15 Οκτωβρίου. Ομως, στην εφημερίδα «Βήμα» αναφέρεται ότι δήθεν «το σταλινικό καθεστώς έκλεισε και τις δύο ελληνικές εφημερίδες που εξεδίδονταν στην Οδησσό»⁽⁷⁾. Υπήρχε το 1917 «σταλινικό καθεστώς στην Οδησσό;». Θα καταφύγουμε σε ορισμένα ιστορικά γεγονότα, που έχουν σχέση με την Οδησσό. Η σοβιετική εξουσία εγκαθιδρύθηκε στην Οδησσό στις 17 (30) Ιανουαρίου 1918, για μια ολιγόμηνη περίοδο. Από το Μάρτιο έως το Νοέμβριο του 1918, την Οδησσό κατέλαβαν τα γερμανικά στρατεύματα, ενώ από το Νοέμβριο του 1918 έως τον Απρίλη του 1919, τα αγγλογαλλοελληνικά στρατεύματα και σε συνέχεια μέχρι το Φλεβάρη του 1920, τα στρατεύματα των Λευκορώσων των Ντενίκιν και Βράγγελ. Εμείς εδώ καταγράψαμε ορισμένα ιστορικά γεγονότα που έχουν σχέση με την απαγόρευση των δύο ελληνικών εφημερίδων της Οδησσού. Ο αναγνώστης ας βγάλει το συμπέρασμά του.

Επίσης, ένα άλλο γεγονός που έχει σχέση με τον Τύπο της Οδησσού είναι το εξής: Ο «φιλοδίκαιος δικαστής» Φ. Φλογαΐτης, που γεννήθηκε στην Οδησσό, στην Ελλάδα έγινε διευθυντής της εφημερίδας «Ο Συνταγματικός Ελλην». Η εφημερίδα, όπως αναφέρει ο ιστορικός Δ. Φωτιάδης, χτύπαγε την τυραννία, ξεσκέπαζε το σύστημα της καμαρίλας και ξενοδουλίας⁽⁸⁾.

Οι ομογενείς της Οδησσού δεν επιδόθηκαν μόνο στην έκδοση ελληνικών εφημερίδων, αλλά παράλληλα εξέδιδαν εφημερίδες και περιοδικά στη ρωσική γλώσσα. Είναι αρκετοί οι Ελληνες της Οδησσού, που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στον τομέα του ημερήσιου Τύπου της πόλης. Ενας εξ αυτών ήταν ο εκδότης και διευθυντής της ελληνικής εφημερίδας «Κόσμος», που για ένα μικρό χρονικό διάστημα, παράλληλα με την εφημερίδα «Κόσμος», εξέδιδε στα ρωσικά και την εφημερίδα «Μίσλη» («Η Σκέψη»). Ενας άλλος ομογενής της Οδησσού, ο Α. Β. Μιζαράκης, εξέδιδε και διηύθυνε, κατά τη χρονική περίοδο 1903-1905, στην Οδησσό τη βδομαδιάτικη εφημερίδα με την επωνυμία «Στσένα και Μούζικα» («Σκηνή και Μουσική»). Η εφημερίδα είχε σχήμα περιοδικού, δεν ήταν όπως οι συνηθισμένες εφημερίδες. Στη διετία 1903-1904 εκδιδόταν στο τυπογραφείο των Ισάκοβιτς και Μπεϊλέσαν, επί της οδού Γαβάναγια Νο 10, ενώ το 1905 εκδιδόταν στο τυπογραφείο των Γαλπέριν και Σβέιτσερ. Τα γραφεία της σύνταξης βρίσκονταν στην Πάροδο Θεάτρου Νο 14/34. Η ειδησεογραφία της εφημερίδας ήταν αμιγώς πολιτιστική. Περιέγραφε βασικά τη θεατρική κίνηση της Οδησσού, καθώς κι άλλων πόλεων της Ρωσίας, όπως της Μόσχας, του Κιέβου, της Ρίγας, του Κισινιόφ κλπ. Αναφερόταν στα κοντσέρτα του θεάτρου, μπαλέτου και όπερας της Οδησσού. Ομως, η πολιτιστική ειδησεογραφία της δεν περιοριζόταν μόνο στα σύνορα της Ρωσίας, αλλά έκανε μνεία και σε ξένους μουσουργούς και καλλιτέχνες, όπως στους Ι. Στράους, Μπαχ κ.ά. Επίσης, περιλάμβανε διάφορες ειδήσεις μουσικοπαιδαγωγικού χαρακτήρα και αναφερόταν στα καλλιτεχνικά ιδρύματα της Οδησσού. Τέλος, είχε και διαφημίσεις καλλιτεχνικού περιεχομένου. Γενικά, επρόκειτο για μια καλομελετημένη πολιτιστική εφημερίδα, με πολλές πολιτιστικές ειδήσεις.

Ο μεγαλοεπιχειρηματίας και τραπεζίτης της Οδησσού, Κεφαλλονίτης, Ιωάννης Ξυδίας, που ανέπτυξε μια τεράστια οικονομική δραστηριότητα, εξέδιδε και διηύθυνε την εφημερίδα με την επωνυμία «Γιούζναγια Μισλ» («Η Νότια Σκέψη»). Η εφημερίδα κυκλοφορούσε στα ρωσικά κατά τη διάρκεια μιας εξαετίας από το 1911 έως το 1917. Το δημοσιογραφικό αυτό έντυπο του Ι. Ξυδία περιείχε ποικίλη και πλούσια ειδησεογραφική ύλη, όπως οικονομικές, πολιτικές κι άλλες πληροφορίες από τη ζωή και δράση της Ρωσίας, καθώς και άλλα διεθνή θέματα. Ηταν μια καλή εφημερίδα της εποχής εκείνης. Μάλιστα, είχε εκτεταμένες και λεπτομερείς ειδήσεις για τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1914, για την οικονομική προσφορά των ομογενών της Ελληνικής Αγαθοεργούς Κοινότητος Οδησσού, καθώς και του επίσημου ρωσικού κράτους προς την αγωνιζόμενη Ελλάδα και τις άλλες βαλκανικές χώρες. Επίσης, περιέγραφε την κατάταξη των Ελλήνων της Οδησσού στις γραμμές του ελληνικού στρατού και τη συμμετοχή τους στις πολεμικές επιχειρήσεις. Επίσης, ο Ι. Σ. Ξυδίας, το Φλεβάρη του 1910, ήταν ιδιοκτήτης του πρώτου ιδιωτικού αεροπλάνου στη Ρωσία. Μια άλλη εφημερίδα, που εκδόθηκε στα ρωσικά και κυκλοφόρησε στην Οδησσό κατά τη χρονική περίοδο του 1914 από τους εκδότες Σπύρο Σκαρλάτο του Νικολάου και Κ. Ε. Μιτέκεβιτς, ήταν η «Ροσιάνιν» («Ο Ρώσος»). Οπως αναφέρεται, επρόκειτο για μια λαϊκή, κοινωνικοπολιτική και φιλολογική εφημερίδα, που εκδιδόταν στο τυπογραφείο του Σ. Σκαρλάτου επί της οδού Κομπλέβσκαγια Νο 40. Η ιστορία της ίδρυσης του τυπογραφείου του Σ. Σκαρλάτου έχει ως εξής: Τον Αύγουστο του 1902 ο Σ. Σκαρλάτος υπέβαλε αίτηση στις αρχές, προκειμένου να του δοθεί άδεια για ίδρυση λιθογραφείου, πράγμα το οποίο του επετράπη. Ο Σ. Σκαρλάτος ήταν πεπειραμένος τυπογράφος, που εργάστηκε επί 18 έτη στο τυπογραφείο του Χρυσογέλου, με την ονομασία «Σλαβιάνσκι»⁽⁹⁾. Η εφημερίδα «Ροσιάνιν» εκδιδόταν την περίοδο Ιανουάριος - Απρίλιος του 1914, δηλαδή μόνο για ένα τετράμηνο. Ηταν μια πάρα πολύ φτωχή εφημερίδα και δεν είχε καμιά σχέση με τον τίτλο της. Η εφημερίδα «Ροσιάνιν» καλλιεργούσε το μίσος και την εχθρότητα απέναντι στους Εβραίους, τους οποίους ονόμαζε Ζιτοί. Να ένα χαρακτηριστικό γεγονός εχθρότητας από τα άπειρα: «Οι Εβραίοι είναι παράσιτα του κόσμου». Επίσης, αναφέρεται στη διαμάχη μεταξύ του χριστιανισμού και του ιουδαϊσμού, που στις μέρες μας ξαναζωντάνεψε. Μόνος, ο ίδιος ο Σ. Ν. Σκαρλάτος, κατά τη χρονική περίοδο 24 Απριλίου έως 6 Αυγούστου του 1914, εξέδωσε την ημερήσια εφημερίδα «Ζαριά»⁽¹⁰⁾ («Χαραυγή») που ήταν στα ρωσικά. Οπως αναφέρει και η ίδια στην επιγραφή της, ήταν μια ανεξάρτητη, λαϊκή, κοινωνικοπολιτική και φιλολογική εφημερίδα. Εκδότης και διευθυντής της εφημερίδας διατέλεσε ο Σ. Ν. Σκαρλάτος. Η εφημερίδα εκδιδόταν στο τυπογραφείο του ίδιου του Σ. Ν. Σκαρλάτου (ιδρύθηκε το 1902), εκεί όπου εκδιδόταν και η «Ροσιάνιν». Η εφημερίδα παρά τον τίτλο της ήταν μικρή στο μέγεθος, με περιορισμένη ειδησεογραφία. Ιδιαίτερα εκτεταμένη και αναλυτική θεματολογία της εφημερίδας ήταν ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918).

Μια άλλη ρωσική εφημερίδα, που εκδόθηκε στην Οδησσό ήταν η «Ρεβολιουτσιόνοε Ντέλο» («Η επαναστατική υπόθεση»), που ήταν όργανο των σοσιαλιστών - επαναστατών της οργάνωσης της Οδησσού. Διευθυνόταν από πενταμελή κομματική επιτροπή, στους κόλπους της οποίας συγκαταλεγόταν και ο ομογενής Β. Α. Ηρακλείδης. Εκδόθηκε για μια ολιγόχρονη περίοδο, από τον Οκτώβριο έως το Δεκέμβριο του 1917. Βασικά, η αρθρογραφία της εφημερίδας ήταν αφιερωμένη στα γεγονότα της εποχής, όπως στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και γενικότερα στο θέμα του πολέμου και της ειρήνης. Περιέγραφε αναλυτικά την οικονομική κατάσταση που επικρατούσε τότε στη Ρωσία. Υπερασπιζόταν τη μετάβαση της εξουσίας στη Συντακτική Συνέλευση, καθώς και τη μη ατομική ιδιοκτησία στη γη. Υποστήριζε την επανάσταση, αλλά ήταν εναντίον της πολιτικής των μπολσεβίκων. Επίσης, σαν όργανο του Γραφείου των σοσιαλιστών - επαναστατών, αναφερόταν στις εσωκομματικές δραστηριότητες των σοσιαλιστών - επαναστατών της Οδησσού.

Σε έναν άλλον ομογενή, τον Γιώργο Σταμάτη του Δημητρίου, επετράπη από τις αρχές της Οδησσού, τον Ιούνη του 1908, η έκδοση βδομαδιάτικης πολιτικής, κοινωνικής και λογοτεχνικής εφημερίδας, με την επωνυμία «Γιούζνι Μπαγιάν» («Φυσαρμόνικα του Νότου»). Η εφημερίδα εκδιδόταν στο τυπογραφείο του Πριτσέποφ, επί της οδού Κομπλέβσκαγια Νο 36⁽¹¹⁾.

Ενας άλλος ομογενής της Οδησσού, ο Δ. Ξανθόπουλος, που κατείχε τη θέση του γενικού μεσίτη της πόλης, εξέδιδε στην Οδησσό το βδομαδιάτικο περιοδικό με την επωνυμία «Εμπορικό Δελτίο». Το περιοδικό εκδιδόταν για τη χρονική περίοδο 1895-1899, δηλαδή για τη διάρκεια μιας πενταετίας και τεσσάρων μηνών, σε 176 τεύχη, και είχε διευθυντή - εκδότη τον ίδιο. Εκδιδόταν στο τυπογραφείο του Α. Σουλτς, που βρισκόταν επί της οδού Καρούζου Νο 36. Το περιεχόμενο του περιοδικού, βασικά, αναφερόταν σε οικονομικής φύσεως θέματα, όπως η εξαγωγή του βασικού εμπορεύματος - σιτηρών, τι ποσότητες εξήχθησαν και σε ποιες χώρες, η κίνηση των πλοίων στο λιμένα της Οδησσού, καθώς και στα άλλα ρωσικά λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας. Επίσης, αναφερόταν στα εξαγώγιμα εμπορεύματα από την Οδησσό, όπως ζάχαρη, σπίρτο κλπ. Περιείχε αρκετές οικονομικής φύσεως ειδήσεις για τις αγορές των ξένων χωρών. Γενικότερα, έδινε στοιχεία για την κίνηση των μετοχών και τις δραστηριότητες του Χρηματιστηρίου της Οδησσού. Ο ερευνητής, που θα ασχοληθεί με τα οικονομικά προβλήματα της Οδησσού της προαναφερόμενης περιόδου, θα 'πρεπε να καταφύγει στο «Εμπορικό Δελτίο» του Δ. Ξανθόπουλου. Επίσης, στην Οδησσό εκδιδόταν στα ρωσικά η εφημερίδα «Ιζβέστις» - όργανο της Δούμας (του Δημαρχείου - Κ. Α.) της πόλης, στην οποία συντάκτης διατέλεσε ο ομογενής Δ. Γ. Αναγνώστου. Ενας άλλος ομογενής της Οδησσού, απόφοιτος του Λυκείου «Ρισελιέ», ο Αλέξανδρος Παπαδόπουλος του Σπύρου, εργάστηκε ως συντάκτης στην εφημερίδα της Οδησσού «Οντέσκι Βέστνικ». Ο ίδιος την περίοδο του ρωσοτουρκικού πολέμου 1877-1878, και συγκεκριμένα τον Οκτώβριο του 1877, εργαζόταν ως υπεύθυνος του εξωτερικού τμήματος της εφημερίδας «Πράβντα» και συγκαταλεγόταν μεταξύ των συντακτών της. Η ύλη της εφημερίδας είχε συντηρητικό χαρακτήρα και η έκδοσή της συνεχίστηκε μέχρι το 1880. Επίσης, υπό τη διεύθυνση των Β. Ντοροσέβιτς και Α. Σ. Παπαδόπουλου, το 1896, στην Οδησσό, εκδιδόταν το περιοδικό με την ονομασία «Λεύκωμα της Νότιας Ρωσίας».

Ο ιστορικός - ερευνητής, που θα ασχοληθεί με τις οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές δραστηριότητες της ομογένειας της Ρωσίας και των ελληνικών παροικιών, είναι απαραίτητο να καταφύγει στις ελληνικές εφημερίδες της Οδησσού, γενικά της Ρωσίας. Εκεί θα βρει ποικίλο πληροφοριακό κι άλλο υλικό για τους Ελληνες της Οδησσού και γενικότερα της Ρωσίας. Οι ελληνικές εφημερίδες της Οδησσού αποτελούν μια από τις κύριες πηγές άντλησης πληροφοριών της ιστοριογραφίας, εκτός από το αξιόλογο πατριωτικό έργο που διατέλεσαν στη διάρκεια του αγώνα του λαού μας. Τελειώνοντας, πρέπει να πούμε ότι κάναμε μια προσπάθεια έρευνας του σοβαρού αυτού θέματος και ο αναγνώστης μας είναι αυτός, που θα εκτιμήσει αν καρποφόρησε αυτή η προσπάθειά μας.

1. Κρατικά Αρχεία Περιοχής Οδησσού (ΚΑΠΟ), Απόθεμα 2, Καταγραφή Ι, Φάκελος 593, Φύλλο 1.

2. ΚΑΠΟ, Απόθεμα 2, Καταγραφή Ι, Φάκελος 593, Φύλλο Ι.

3. «Οντέσκι Βέστνικ», 1862, Νο 11.

4. ΚΑΠΟ, Απόθεμα 2, Καταγραφή 2, Φάκελος 1140, Φύλλα Ι-2.

5. ΚΑΠΟ, Απόθεμα Ι0, Καταγραφή Ι, Φάκελος 2, Φύλλα 162 - 164.

6. Στο ίδιο.

7. Εφημερίδα «Βήμα», 15/1/1995.

8. Δημήτρης Φωτιάδης. Η έξωση του Οθωνα. Πολιτικές και Λογοτεχνικές εκδόσεις 1965, σελ. 373.

9. ΚΑΠΟ, Απόθεμα 13, Καταγραφή Ι, Φάκελος 42, Φύλλα 81-82.

10. Ι. Αβντένκο. Οδηγός της Οδησσού για το 1914. Οδησσός 1914, σελ. 36.

11.ΚΑΠΟ, Απόθεμα Ι0, Καταγραφή Ι, Φάκελος 2, Φύλλο 153.