Πρωτομαγιά του 1919 - 14 Μαΐου με το νέο ημερολόγιο. Πρωί - πρωί από το ελληνικό θωρηκτό «Αβέρωφ» που είναι αγκυροβολημένο στο λιμάνι της Σμύρνης, βγαίνουν ένας κελευστής και τέσσερις πεζοναύτες. Ωρα 8 φτάνουν στα γραφεία της ελληνικής εφημερίδας «Αμάλθεια» και επιτάσσουν τμήμα των τυπογραφείων της. Απομονώνουν τρεις στοιχειοθέτες και πιεστές και τους δίνουν εντολή να τυπώσουν με απόλυτη μυστικότητα μια προκήρυξη στα ελληνικά και στα τουρκικά. Η προκήρυξη θα τοιχοκολλούνταν στην πόλη την επομένη¹.

Κατά το μεσημέρι, στρατιωτικά αγήματα αποβιβάστηκαν από το «Αβέρωφ» και από τα άλλα δύο ελληνικά θωρηκτά που βρίσκονταν στο λιμάνι - το «Λήμνος» και το «Κιλκίς» - και κατέλαβαν διάφορα σημεία της προκυμαίας, ενίσχυσαν τη φρουρά του ελληνικού προξενείου κι έλαβαν θέσεις για την κατάληψη του τουρκικού εξωτερικού φρουρίου της Σμύρνης. Ταυτόχρονα, αγήματα αποβιβάστηκαν και από τα συμμαχικά πλοία της ΑΝΤΑΝΤ που βρίσκονταν εκεί, με σκοπό τη φρούρηση των δικών τους Αρμοστειών². Ηταν φανερό πως κάτι πολύ σοβαρό ετοιμαζόταν που ήταν αδύνατο να περάσει απαρατήρητο ακόμη και από τους πιο αδαείς στα στρατιωτικά ζητήματα.

Ωρα 5 το απόγευμα. Στο Μέγα Συνοδικό της Μητρόπολης Σμύρνης συρρέει όλη η αφρόκρεμα της πόλης. Εχουν προσκληθεί οι δημογέροντες, τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, οι δημοσιογράφοι και οι πρόκριτοι της πρωτεύουσας της ιστορικής Ιωνίας. Σε λίγο, η μεγάλη αυτή αίθουσα του μητροπολιτικού μεγάρου θα γεμίσει ασφυκτικά, κι όταν πια θα θεωρηθεί ότι η προσέλευση έχει ολοκληρωθεί, θ' ανέβει στο βήμα ο μητροπολίτης, ο Σμύρνης Χρυσόστομος. Ο λόγος του απολύτως σαφής, δεν αφήνει το παραμικρό περιθώριο για παρανοήσεις. Θα πει³:

«Αδελφοί, το πλήρωμα του χρόνου επέστη. Οι πόθοι των αιώνων εκπληρούνται. Οι έκτακτοι χρόνοι ήγγισαν. Αι μεγάλαι ελπίδες του γένους μας, ο ανύστακτος, ο σφοδρός, ο μύχιος, ο θερμός, ο καίων και φλογίζων ως ο πεπυρακτωμένος σίδηρος τα σπλάχνα μας πόθος προς ένωσιν μετά της μητρός μας Ελλάδος, ιδού κατά τη σήμερον ιστορικήν και αξιομνημόνευτον ημέραν της 1ης Μαΐου γίνεται πράγμα και γεγονός τετελεσμένον... Η αποβίβασις των ελληνικών μεραρχιών εις τα Μικρασιατικά παράλια ήρξατο, το εξωτερικόν φρούριον της Σμύρνης κατελήφθη υπό των ελληνικών στρατευμάτων. Αύριο οι ελευθερωτές μας εισέρχονται... Η μικρά και ένδοξος Ελλάς, μεγεθυνομένη ούτω, θα βαδίση γοργώ τω βήματι προς ενδοξότατον μέλλον... Το ζήτημα ήτο να θέση άπαξ τον πόδα της επί της Μικράς Ασίας και της Θράκης και τον έθηκε πλέον βαρύν". Και κατέληξε ενθουσιωδώς: "Ζήτω η Μεγάλη μας Πατρίς Ελλάς. Ζήτω η Ελληνική Σμύρνη. Ζήτω ο Βενιζέλος. Ζήτω ο ναύαρχός μας Ηλίας Μαυρουδής. Ζήτω η ένωσίς μας μετά της μητρός Ελλάδος».

Τον Χρυσόστομο διαδέχτηκε στο βήμα ο Υπατος Αρμοστής της Ελλάδας στη Σμύρνη Ναύαρχος Ηλ. Μαυρουδής, ο οποίος μετά από ένα σύντομο χαιρετισμό διάβασε το διάγγελμα του Ελευθερίου Βενιζέλου προς τους Ελληνες της πόλης «Το Πλήρωμα του χρόνου ήλθεν», έλεγε ο Βενιζέλος. Και πρόσθετε: «Η Ελλάς εκλήθη υπό του Συνεδρίου της Ειρήνης να καταλάβη τη Σμύρνην ίνα ασφαλίση την τάξιν. Οι ομογενείς εννοούσιν ότι η απόφασις αυτή ελήφθη διότι εν τη συνειδήσει των διευθυνόντων το Συνέδριο είναι αποφασισμένη η ένωσις της Σμύρνης μετά της Ελλάδος»⁴. Χωρίς αμφιβολία ο Βενιζέλος δεν έλεγε την αλήθεια, ούτε για τους λόγους που θα πήγαιναν στη Σμύρνη τα ελληνικά στρατεύματα, ούτε για το ποιοι ήταν πίσω από αυτήν την απόφαση της επέμβασης, ούτε για τις πραγματικές προθέσεις των διευθυνόντων στο συνέδριο ειρήνης του Παρισιού.

2 Μαΐου 1919. Από τις πρώτες πρωινές ώρες στους τοίχους της Σμύρνης έχει τοιχοκολληθεί η προκήρυξη που τυπώθηκε --στα ελληνικά και στα τουρκικά-- στα τυπογραφεία της «Αμάλθειας». Από τους τίτλους και μόνο του κειμένου ήταν σαφές τι έμελλε να ξημερώσει.

«Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΣΤΡΑΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΟΥΣ

Φέρω εις γνώσιν υμών ότι κατ' εντολήν της κυβερνήσεώς μου (ενεργούσης εκ συμφώνου μετά των Συμμάχων) προβαίνω εις στρατιωτικήν κατάληψιν της Σμύρνης και των πέριξ. Η κατοχή αυτή σκοπόν έχει την εξασφάλισιν των πληθυσμών και προστασίαν εν γένει της εννόμου τάξεως...»⁵. Ηταν πάντοτε κανόνας όλοι οι στρατοί κατοχής να επικαλούνται ευγενείς σκοπούς. Αλλά αυτό ήταν το λιγότερο.

Μόλις ξημέρωσε, ο ελληνικός πληθυσμός της Σμύρνης κατέβηκε στο λιμάνι, περιμένοντας να υποδεχτεί τα ελληνικά στρατεύματα ως ελευθερωτές. Δυστυχώς, δεν μπορούσε να γνωρίζει τι θα ακολουθούσε τρία χρόνια μετά. Στις 7.30 π.μ. μπήκε στο λιμάνι το υπερωκεάνιο ΠΑΤΡΙΣ, ακολούθησε το ακτοπλοϊκό ΑΤΡΟΜΗΤΟΣ, στη συνέχεια το υπερωκεάνιο ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ, κατόπιν το ακτοπλοϊκό ΑΔΡΙΑΤΙΚΟΣ και το ΕΛΔΑ. Σε μεγάλη απόσταση φαίνονταν να έρχονται τα βραδύπλοα σκάφη ΚΑΛΟΥΤΑΣ, ΑΘΗΝΑ, ΡΕΠΟΥΛΗΣ, ΑΡΗΣ, ΟΥΡΑΝΙΑ, ΞΕΝΟΥΛΑ, ΑΡΓΟΛΙΣ και ΔΕΛΦΙΝΙ.

Τα στρατιωτικά τμήματα της 1ης Ελληνικής Μεραρχίας, σιγά - σιγά και με τάξη αποβιβάζονται. Ο κόσμος παραληρεί κι ο μητροπολίτης Χρυσόστομος, «φέρων τα χρυσοποίκιλτα άμφιά του, επάνω εις το αμάξι που τον έφερε από τη μητρόπολιν, κάτωχρος ευλογούσε τους αποβιβαζομένους»⁶. Δυστυχώς για τους ελληνικούς πληθυσμούς της περιοχής και τους Ελληνες στρατιώτες οι ευλογίες του δεν αποδείχτηκαν χρήσιμες. Λίγα λεπτά μετά τις ευλογίες τμήματα του ελληνικού στρατού «κατά την κίνησή τους μέσα στην πόλη, προσβλήθηκαν αιφνιδιαστικά από Τούρκους στρατιώτες και πολίτες»⁷. Το μέλλον επιφύλασσε πολύ χειρότερες εκπλήξεις.

Ας δούμε, όμως, με περισσότερες λεπτομέρειες τις συνθήκες κάτω από τις οποίες πήγε ο ελληνικός στρατός στη Μικρά Ασία και το ρόλο που κλήθηκε να παίξει.

Αν εξετάσουμε τυπικά το ζήτημα, τα ελληνικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη ύστερα από απόφαση του Ανωτάτου Συμμαχικού Συμβουλίου του Συνεδρίου των Παρισίων. Αλλά, όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Ν. Ψυρούκης⁸, «η απόφαση για αποστολή ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία άνοιγε διάπλατα το δρόμο της τυχοδιωκτικής περιπέτειας και της καταστροφής... Η απόφαση είχε παρθεί πίσω από τις πλάτες της Ιταλίας και χωρίς καμία εγγύηση για τη μελλοντική στάση των ΗΠΑ και της Γαλλίας ή καλύτερα με τη βεβαιότητα ότι η στάση τους θα άλλαζε οπωσδήποτε και μάλιστα πολύ σύντομα».

Σε γενικές γραμμές, η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής εκείνης είχε ως εξής:

Οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν αντίθετες με τις ελληνικές διεκδικήσεις στη Μικρά Ασία δεδομένου ότι στη σύγκρουσή τους με τους Αγγλογάλλους για τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών της περιοχής είχαν συμφέρον να μη διαλυθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τη θέση τους αυτή την είχαν εκφράσει απερίφραστα με το γνωστό διάγγελμα των «14 σημείων» του Προέδρου Ουίλσον, όπου στο 12ο σημείο εκφραζόταν ρητή και κατηγορηματική άρνηση στο ενδεχόμενο διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η Ιταλία, που κατείχε τα Δωδεκάνησα, είχε σαφείς βλέψεις στην περιοχή της Μικράς Ασίας, ανταγωνιζόταν ευθέως την Ελλάδα και το Μάρτη του 1919 δε δίστασε να κάνει απόβαση στην Αττάλεια, σχεδιάζοντας να επεκτείνει ακόμη περισσότερο τις κτήσεις της. Την κατάσταση περιέπλεκε περισσότερο το γεγονός ότι «η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία είχαν υποσχεθεί την παραχώρηση των μικρασιατικών παράλιων εδαφών στην Ιταλία»⁹.

Πώς όμως φτάσαμε να ληφθεί απόφαση υπέρ της ελληνικής στρατιωτικής απόβασης στη Σμύρνη; Χωρίς αμφιβολία επρόκειτο για πρόσκαιρο υπολογισμό συμφερόντων, που έκαναν στη δοσμένη ιστορική στιγμή οι ισχυροί της εποχής.

Η ανικανότητα της Τουρκίας του Σουλτάνου να επιβάλει τάξη στο εσωτερικό της χώρας και να καθυποτάξει το εθνικό επαναστατικό κίνημα, υποχρέωσε τις Μεγάλες Δυνάμεις να αναζητήσουν έναν ξένο αστυνόμο που θα έφερνε σε πέρας αυτή τη δουλιά, ούτως ώστε αυτές να μοιράσουν με την ησυχία τους την Εγγύς Ανατολή και ιδιαίτερα να κανονίσουν ποιος θα κυριαρχούσε στα πετρέλαια της Μοσούλης και της Μεσοποταμίας. Επίσης, υπήρχε διαμάχη αναμεταξύ τους για τον έλεγχο των συγκοινωνιακών κόμβων, ενώ είχαν σοβαρές ανοικτές πληγές με το αντιαποικιακό κίνημα που φούντωνε στην Ανατολή και το εργατικό επαναστατικό κίνημα που τράνταζε την Ευρώπη με το τέλος του Α` Παγκοσμίου Πολέμου και το ξέσπασμα της Οχτωβριανής Επανάστασης¹⁰. Ο έλεγχος, επομένως, της Τουρκίας και ειδικότερα του εθνικοεπαναστατικού κινήματος που γιγαντωνόταν στο εσωτερικό της ήταν ζήτημα πρώτης προτεραιότητας για τα τότε ιμπεριαλιστικά κράτη. Το δύσκολο, όμως, γι' αυτά ήταν να βρούνε ένα κράτος - χωροφύλακα που θα ήταν κοινής εμπιστοσύνης. Ετσι, φτάσαμε στην επιλογή της Ελλάδας, την οποία για μια στιγμή η συγκυρία το έφερε να την ανεχτούν ή να την αποδεχτούν ως χωροφύλακα στη Μικρά Ασία όλες οι Μεγάλες Δυνάμεις.

Βέβαια, οι Εγγλέζοι, όσον αφορά τη διαφύλαξη των συμφερόντων τους στην περιοχή, εμπιστεύονταν περισσότερο την Ελλάδα παρά στην Ιταλία, που ήταν μια χώρα με αποικιακές κτήσεις και ιμπεριαλιστική συμπεριφορά. Γράφει ο καθηγητής Κ. Σβολόπουλος¹¹: «Η βρετανική πλευρά, και ειδικότερα ο πρωθυπουργός Λόιντ Τζορτζ, υιοθετούσε την άποψη ότι η καλύτερη εξυπηρέτηση των επιδιώξεών του -πολιτικών, στρατηγικών και οικονομικών- στο χώρο της Εγγύς Ανατολής συνεχόταν με την ενίσχυση του ελληνικού παράγοντα». Ο ίδιος ο Λόιντ Τζορτζ έλεγε χαρακτηριστικά:¹²

«Οι Ελληνες ...θα γίνουν οι πρώτοι φύλακες της μεγάλης οδού ήτις εξασφαλίζει την ενότητα της Συμπολιτείας».

Υπό τέτοιες συνθήκες φτάσαμε στη συνεδρίαση του Ανωτάτου Συμμαχικού Συμβουλίου στις 23 Απριλίου/ 6 Μαΐου του 1919 -κι ενώ απουσίαζαν οι Ιταλοί αντιπρόσωποι- ο Λ. Τζορτζ πρότεινε την απόβαση ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη. Επιφυλάξεις εξέφρασε μόνο ο Κλεμανσό εκ μέρους της Γαλλίας, αλλά στη συνέχεια δε χρειάστηκαν ούτε αυτές, δεδομένου ότι η Ιταλία και οι ΗΠΑ απέφυγαν να πάρουν αρνητική θέση στην αγγλική πρόταση¹³.

Η απόφαση για απόβαση του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία -γράφει ο Κ. Σακελλαρόπουλος¹⁴- «ελήφθη προς εξυπηρέτησιν σκοπών ασχέτων προς την Ελλάδα». Αυτή είναι η αλήθεια κι ας σημειωνόταν στην απόφαση πως σκοπός ήταν να εμποδιστούν οι σφαγές σε βάρος των χριστιανών.

Εξίσου παραμύθι είναι ότι δήθεν ο ελληνικός στρατός πήγε και επιτέλεσε εκπολιτιστικό έργο στην περιοχή αυτή. Πρόκειται για προπαγανδιστικά τρικ που τα πρόβαλε τότε η επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών¹⁵, αλλά καμία σχέση δεν έχουν με την ιστορική αλήθεια. Αξίζει, μάλιστα, να σημειώσουμε ότι η επίσημη τότε ελληνική προπαγάνδα, όταν απευθυνόταν προς τους ισχυρούς του κόσμου ομολογούσε πως η ελληνική διοίκηση στη Σμύρνη προστάτευε τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων. Διαβάζουμε σχετικά¹⁶: «Η Ελληνική Διοίκησις Σμύρνης... ουδέν παρέλειψεν όπως παρέχη αμέριστον την συνδρομήν και βοήθειάν της εις ό,τι αφορά την αποτελεσματικήν προστασίαν των ενταύθα ξένων συμφερόντων, έχουσα υπ' όψιν ότι και ταύτα συντελούν μεγάλως εις την οικονομικήν παραγωγήν του τόπου τούτου και εμπράκτως ούτω αποδεικνύουσα ότι, ανεξαρτήτως του κυβερνώντος εκάστοτε κόμματος, εμφορείται πάντοτε υπό των αυτών διαθέσεων σεβασμού προς τα ξένα συμφέροντα και προστασίας αυτών, ου μόνον επί τω σκοπώ της εξασφαλίσεώς των, αλλά και αυτής της προαγωγής των». Περισσότερα σχόλια περιττεύουν.

Πέρα όμως από την εξυπηρέτηση των ξένων συμφερόντων τίθεται το ερώτημα «σε τι περισσότερο απέβλεπε η ελληνική αστική τάξη όταν ενέπλεκε τη χώρα στη μικρασιατική περιπέτεια;». Γράφει το τότε ηγετικό στέλεχος του ΣΕΚΕ Γ. Γεωργιάδης:

«Η Αγγλία διά να εξασφαλίση την κατοχήν του εδαφικού συνδέσμου Ευρώπης - Ασίας είχεν αποφασίσει την επέκτασιν του ελληνικού κράτους, όχι μόνον μέχρι Κωνσταντινουπόλεως αλλά και εις την Μ. Ασίαν. Διά της πολιτικής επιρροής επί της Ελλάδος θα εξησφάλιζε την κατοχήν των στενών και συγχρόνως θα εκμηδένιζε τη γαλλικήν επιρροήν επί της Συρίας, διότι θα την έθετε μεταξύ της ιδικής της εντολής εις την Μεσοποταμίαν και της ελληνικής κατοχής της Μ. Ασίας. Η αστική τάξις της Ελλάδος, χάριν των συμφερόντων της, επροθυμοποιήθη να εξυπηρετήσει τα αγγλικά σχέδια. Ο κ. Βενιζέλος και το κόμμα του εν Ελλάδι ανέλαβον να εξασφαλίσουν την αγγλικήν επιρροήν»¹⁷. Πρόκειται για μια εκτίμηση που πατάει γερά στην πραγματικότητα.

Η ελληνική αστική τάξη ανέλαβε το ρίσκο της Μικρασιατικής Εκστρατείας, χωρίς να αγνοεί τους κινδύνους, με σκοπό, υπηρετώντας τα σχέδια και τα συμφέροντα των ισχυρών -και κυρίως της Αγγλίας- να αποκομίσει κάποια οφέλη στο πλαίσιο του μεγαλοϊδεατισμού της. Δεν υπολόγισε όμως ή υποτίμησε το γεγονός ότι με τη στρατιωτική απόβαση άγγιζε τις πιο ευαίσθητες χορδές του τουρκικού λαού. Ετσι, από την πρώτη ημέρα εμφάνισης του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη σημειώθηκαν αναταραχές και εκδηλώθηκε, όπως προαναφέραμε, έμπρακτη αντίσταση, με αποτέλεσμα την επομένη να λειτουργήσουν έκτακτα στρατοδικεία. Μέρα με τη μέρα η αντίσταση του τουρκικού λαού γιγαντωνόταν κι όσο αυτό συνέβαινε τόσο έσφιγγε ο βρόχος γύρω από το λαιμό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και των στρατευμένων παιδιών του ελληνικού λαού. Στο τέλος ήρθε μια καταστροφή που την έκτασή της κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί. Μια καταστροφή που οι ισχυροί του κόσμου δεν ενδιαφέρονταν να μετριάσουν, πολύ περισσότερο να αποτρέψουν. Ομως, αυτό είναι θέμα ενός άλλου σημειώματος.

1. Χρ. Σολομωνίδη: «Ο Σμύρνης Χρυσόστομος», εκδόσεις ΕΙΡΜΟΣ, σελ. 197- 199

2. Φ. Κουντουριώτης: «Εξήντα χρόνια Δημοσιογραφία- Ενας κόσμος μια εποχή», Αθήνα 1975, σελ. 120

3. «Το Αρχείον του Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσόστομου», εκδόσεις «Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης», τόμος Γ, σελ. 47- 49

4. Κ. Σβολόπουλου: «Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900- 1945», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, σελ. 151

5. Χρ. Αγγελομάτη: «Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας (το έπος της Μικράς Ασίας», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, σελ. 47

6. Χρ. Αγγελομάτη, στο ίδιο, σελ. 50

7. «Η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού», ΓΕΣ/ΔΙΣ, 1998, σελ. 194

8. Ν. Ψυρούκη: «Η Μικρασιατική Καταστροφή», εκδόσεις «Επικαιρότητα», σελ. 113

9. «Η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού», ΓΕΣ/ΔΙΣ, 1998, σελ. 193

10. Ν. Ψυρούκη, στο ίδιο, σελ. 111

11. Κ. Σβολόπουλου, στο ίδιο, σελ. 152

12. Γ. Κορδάτου: «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», εκδόσεις «20ός Αιώνας», τόμος XIII, σελ. 527

13. «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ`, σελ. 115

14. Κ. Σακελλαρόπουλος: «Η Σκιά της Δύσεως», Αθήναι 1961, σελ. 66

15. «Η Ελλάς εις την Μικράν Ασίαν», Αθήναι 1921, έκδοσις Γραφείου Τύπου Υπουργείου Εξωτερικών, τεύχος I σελ. 3 και τεύχος II, Αθήναι 1922, σελ. 3

16. «Η Ελλάς εις την Μικράν Ασίαν», τεύχος I, Αθήναι 1921, έκδοσις Γραφείου Τύπου Υπουργείου Εξωτερικών, σελ. 17

17. Γ. Α. Γεωργιάδη: «"Η χρεοκοπία του Ελληνικού Ιμπεριαλισμού», ΚΟΜΕΠ, τεύχος 4/1922, σελ. 140