Η χρήση του Διαστήματος για στρατιωτικούς σκοπούς είναι ρητώς απαγορευμένη, από το διεθνές δικαιικό πλαίσιο, όσο και από την εθιμική πρακτική, που ισχύει εδώ και δεκαετίες^[1]. Η ανάγκη να παραμείνει το Διάστημα πεδίο ελεύθερο από στρατιωτικούς ανταγωνισμούς υπαγορεύτηκε, φυσικά, και από τα πράγματα, τις δεκαετίες που ακολούθησαν την απόκτηση διαστημικών δυνατοτήτων από την ΕΣΣΔ και τις ΗΠΑ και άλλες χώρες στη συνέχεια. Οι λόγοι, προφανείς: Τα τεράστια κόστη που θα ήγειρε, στη διαδικασία της έρευνας όσο και (κυρίως) εφαρμογής της, μια διαστημική κούρσα εξοπλισμών, θα ήταν εξοντωτικά. Ενώ και η αποτελεσματικότητα τέτοιων λύσεων, από στρατιωτικής πλευράς, είναι κάτι αενάως αμφισβητούμενο.

Βεβαίως, το να ισχυριστεί κανείς πως η χρήση του Διαστήματος για στρατιωτικούς σκοπούς είναι κάτι που δεν επιχειρήθηκε ή δε συμβαίνει, θα ήταν αφελές. Το σχέδιο των ΗΠΑ για τον Πόλεμο των Αστρων έχει τις ρίζες του, ήδη, στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, όταν το προωθούσε η κυβέρνηση του Ρόναλντ Ρίγκαν - που απέκτησε ακριβώς γι' αυτό το παρατσούκλι Ray - gun, δηλαδή «όπλο ακτίνων». Ακριβώς δύο χρόνια πριν, επανήλθε με τη μορφή του σχεδίου Εθνικής Πυραυλικής Αμυνας (National Missile Defense, NMD)^[2] και, καθώς στο θώκο του υπουργείου Αμύνης των ΗΠΑ κάθεται πλέον ο εμπνευστής του, Ντόναλντ Ράμσφελντ, προωθείται επιθετικότερα από ποτέ.

Το σχέδιο αυτό, με αξία κάπου 3,3 τρισεκατομμύρια δολάρια, είναι περισσότερο υπόθεση του μέλλοντος, όχι του παρόντος, αφού η έγκρισή του είναι ένα θέμα και η εφαρμογή του (αν αυτή είναι από τεχνολογικής πλευράς δυνατή τελικώς) ένα τελείως άλλο θέμα. Προς το παρόν, η χρήση του Διαστήματος για στρατιωτικούς σκοπούς επικεντρώνεται στη χρήση των δορυφόρων για συλλογή πληροφοριών, τομέας που από μόνος του απορροφά τεράστια κόστη. Φυσικά, οι Αμερικανοί αξιωματούχοι δε συζητούν θέματα που αφορούν κατασκοπευτικές δραστηριότητές τους (ή του ΝΑΤΟ), πολύ περισσότερο αφού η κατοχή αυτών ακριβώς των μέσων παρακολούθησης από το Διάστημα σημαίνει σχεδόν πάντοτε απαράμιλλη στρατιωτική υπεροχή.

Η χρήση του Διαστήματος προβάλλει, όλο και περισσότερο, ως το σύμβολο της στρατιωτικής ανωτερότητας - το δείχνουν όλοι ανεξαιρέτως οι πόλεμοι στις συνθήκες της «Νέας Τάξης Πραγμάτων» των Μπους πατρός και υιού (με μια δόση Κλίντον στο ενδιάμεσο): Από το Ιράκ ως το Κοσσυφοπέδιο και το Αφγανιστάν, ήταν τα δεδομένα από τους δορυφόρους και η αεροπορική υπεροχή που αξιοποιήθηκαν κατά κόρον. Βεβαίως, οι αντίπαλοι του σχεδίου (και αυτοί είναι αρκετοί, από επιστήμονες ως το διεθνές φιλειρηνικό κίνημα) επισημαίνουν ακριβώς ως τραγική επίδειξη του πόσο αναποτελεσματική θα ήταν η εφαρμογή μιας NMD το πρόσχημα μέσω του οποίου αυτή προωθείται: Την 11^η Σεπτεμβρίου.

Την «πραγματικότητα» αυτή μοιάζει να υπολογίζει, όλο και περισσότερο, και η Ευρωπαϊκή Ενωση. Παρ' όλες τις επιφυλάξεις που είχαν εκφραστεί και συνεχίζουν να εκφράζονται στους κόλπους της, στις Βρυξέλλες μοιάζει να αναδύεται σταδιακά μια «τάση» προσχώρησης στην αμερικανική άποψη. Μέχρι σήμερα, ασφαλώς, τα ευρωπαϊκά διαστημικά προγράμματα ήταν περισσότερο προϊόντα της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Διαστήματος (European Space Agency, ESA) ή και εθνικών πρωτοβουλιών, και η ESA, αν και κυριαρχείται από χώρες - μέλη της Ενωσης, δεν αποτελεί οργανικό κομμάτι της^[3]. Αυτό όμως σταδιακά αλλάζει, με την έναρξη, από το 2000 (καθόλου τυχαία), μιας συζήτησης περί «Ευρωπαϊκής πολιτικής για το Διάστημα». Η οποία βρίσκεται υπό διαμόρφωση...

Μια πολύμηνη συζήτηση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με αντικείμενο την πολιτική της ΕΕ για το Διάστημα, κατέληξε σε ένα Ψήφισμα συμβουλευτικού χαρακτήρα, στα τέλη του 2001. Φυσικά, το αν θα ληφθεί υπ' όψιν στην πραγματική πολιτική που θα χαραχτεί ελέγχεται, πάντως όσα κατεγράφησαν στη διαδικασία κατάρτισης του ψηφίσματος έχουν αξία καταγραφής, αφού καταδεικνύουν προθέσεις και προοπτικές. Για αρχή, παραγραφής - ή τουλάχιστον παραβίασης από το «παράθυρο» - του διεθνούς πλαισίου που απαγορεύει χρήση του Διαστήματος για στρατιωτικούς σκοπούς. Ηδη, στην πρώτη παράγραφο του ψηφίσματος, τονίζεται: «Οι διαστημικές δραστηριότητες πρέπει να εξυπηρετούν ειρηνικούς σκοπούς, οι οποίοι ενδέχεται να περιλαμβάνουν στρατιωτικές εφαρμογές στο πλαίσιο ειρηνευτικών επιχειρήσεων».

Πρόκειται για μια διατύπωση που εγείρει σοβαρά ερωτήματα, με δεδομένη τη ...βάπτιση των τελευταίων ιμπεριαλιστικών πολέμων ως «ανθρωπιστικών» και των δυνάμεων κατοχής «ειρηνευτικών αποστολών» (π.χ., περίπτωση Βοσνίας, Κοσσυφοπεδίου). Πρόκειται, επίσης, για μια διατύπωση, που αλλοίωσε πλήρως την αρχική διατύπωση του εισηγητή της έκθεσης που συνέταξε η Επιτροπή Βιομηχανίας, Εξωτερικού Εμπορίου, Ερευνας & Ενέργειας του ΕΚ, ο οποίος ήταν ο ευρωβουλευτής του ΚΚΕ, Κ. Αλυσανδράκης. Η αρχική διατύπωση, όπως προκύπτει από το έγγραφο της Εκθεσης της Επιτροπής^[4], ήταν «οι διαστημικές δραστηριότητες πρέπει να εξυπηρετούν ειρηνικούς σκοπούς». Η προσθήκη εξώθησε τον Κ. Αλυσανδράκη να καταψηφίσει την έκθεσή του...

Επεξηγώντας την ψήφο του, ο ευρωβουλευτής του ΚΚΕ τόνισε ακριβώς πως «το πνεύμα της έκθεσης... αλλοιώθηκε σε τέτοιο βαθμό που όντας συνεπής στις πολιτικές μου αρχές δεν είχα άλλη επιλογή. (...) Με την υπερψήφιση της τροπολογίας, η φιλειρηνική τοποθέτηση αναιρείται παντελώς... το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με κύρια ευθύνη της ομάδας του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος που πρότεινε την τροπολογία και του Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος που τη στήριξε, ανοίγει το δρόμο για οποιαδήποτε στρατιωτική δραστηριότητα στο Διάστημα, αρκεί αυτή να καλυφθεί υπό το μανδύα της "ειρηνευτικής επιχείρησης"». Ο Αλυσανδράκης τόνισε ακόμη πως «φανερό είναι ότι τώρα σκέφτονται να χρησιμοποιήσουν το Διάστημα για να... προετοιμάζουν καλύτερα τις επιχειρήσεις τους στο πλαίσιο της "Ευρωπαϊκής Πολιτικής Αμυνας και Ασφάλειας", το κυνήγι μαγισσών της τρομοκρατίας και αλλού».

Νωρίτερα, στην εισήγησή του στην ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, ο ευρωβουλευτής του ΚΚΕ τόνιζε ότι θα ήταν εξαιρετικά σημαντική μια τοποθέτηση κατά της στρατιωτικοποίησης του Διαστήματος, «ιδίως μετά την πρόσφατη απόφαση της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής να αποσυρθεί από τη Συνθήκη κατά των Αντιβαλλιστικών Πυραύλων και την επιμονή της να αναπτύξει τη λεγόμενη αντιπυραυλική ασπίδα». Ταυτόχρονα, ο Κ. Αλυσανδράκης έστειλε στους Ελληνες συναδέλφους του επιστολή, με την οποία τους ενημέρωνε για το περιεχόμενο της τροπολογίας στην έκθεσή του.

Κατά τρόπο, αν μη τι άλλο, αξιοσημείωτο, ήταν μόνον κάποιοι από τους ευρωβουλευτές της Νέας Δημοκρατίας (4 επί συνόλου 7), που καταψήφισαν την τροπολογία, ενώ αντιθέτως από πλευράς ΠΑΣΟΚ έξι ευρωβουλευτές υπερψήφισαν (μία αποχή) την τροπολογία για τη χρήση του Διαστήματος για «στρατιωτικές εφαρμογές στο πλαίσιο ειρηνευτικών επιχειρήσεων». Συνολικά, το ψήφισμα πέρασε με ψήφους 309 υπέρ και 86 κατά, απεικονίζοντας ξεκάθαρα τις ισορροπίες στο ευρωπαϊκό πολιτικό φάσμα, όπου προφανώς κυριαρχούν οι δυνάμεις εκείνες, που, όχι μόνον ευνοούν την τάση στρατιωτικοποίησης του Διαστήματος, αλλά ενδεχομένως ερωτοτροπούν και με την ιδέα συνεργασίας με τις ΗΠΑ για την «αντιπυραυλική ασπίδα στο Διάστημα».

Οι πολιτικές διεργασίες για τη διαμόρφωση του μέλλοντος της ευρωπαϊκής διαστημικής στρατηγικής για τα επόμενα (ενδεχομένως) 5 με 20 χρόνια αποτελούν μόνον ένα μέρος της συνολικής εικόνας: Τα υπόλοιπα κομμάτια του παζλ θα πρέπει κανείς να τα αναζητήσει σ' αυτό που είθισται να καλείται «βιομηχανία», τις πολυεθνικές που δραστηριοποιούνται προς αυτό το σκοπό με άλλα λόγια, και πολύ λιγότερο στην επιστημονική κοινότητα. Σε ό,τι αφορά το σημαντικότερο - και κυρίως αφανέστερο - παράγοντα, τη βιομηχανία, αυτή είναι σαφές πως ευνοεί τη στρατιωτικοποίηση του Διαστήματος, διότι, όπως με το χαρακτηριστικό κυνισμό που διέπει τους επιχειρηματίες είπε (ανεπίσημα) ένας τους, αυτή δίνει ευκαιρίες «ανάπτυξης».

Στην πρώτη δεκάδα των εταιριών που καταγράφονται ως οι κορυφαίες 50 (Top-50) της διεθνούς βιομηχανίας^[5], ξεχωρίζουν δύο ευρωπαϊκές: Η European Aeronautic, Defence and Space Co. (EADS) - προϊόν της συγχώνευσης της γερμανοαμερικανικών συμφερόντων DaimlerChrysler Aerospace AG, της ισπανικών συμφερόντων Construcciones Aronauticas SA και της ιταλικών συμφερόντων Aerospatiale Matra, το 1999. Και η γαλλικών συμφερόντων Alcatel Space. Εχουν τζίρο 1,3 και 1,2 δισεκατομμύρια δολάρια η καθεμία, πράγμα που λέει πολλά από μόνο του για τη δυνατότητά τους να ασκήσουν επιρροή. Βεβαίως, δε φθάνουν σε καμία περίπτωση τις αμερικανικές ανταγωνίστριές τους σε τζίρους: Μόνον η Lockheed Martin έχει πωλήσεις 25,3 δισ. Εταιρίες - τέρατα...

Η πίεση που ασκούν είναι σημαντική. Την εβδομάδα που αρχίζει (11.3), αναμενόταν να εγκριθεί τελεσίδικα η έναρξη του προγράμματος GALILEO, για τη θέση σε τροχιά τουλάχιστον 20 δορυφόρων και τη λειτουργία ενός ευρωπαϊκού συστήματος πλοήγησης, διαχείρισης οδικών μεταφορών, στόλων, παρακολούθησης, παρατήρησης και παρέμβασης σε περίπτωση ατυχημάτων. Υπάρχουν άλλα δύο τέτοια συστήματα, που λειτουργούν στον πλανήτη (γύρω από αυτόν, για την ακρίβεια): το αμερικανικό GPS (Global Positioning System) και το ρωσικό, πρώην σοβιετικό, GLONASS (Global Positioning Satellite System).^[6] Το μεν αμερικανικό σύστημα είναι στρατιωτικό, ενώ το ρωσικό θεωρείται τεχνολογικώς υποδεέστερο. Το ευρωπαϊκό αυτό πρόγραμμα αναμένεται να δώσει «ώθηση» στις εμπλεκόμενες επιχειρήσεις.

Δε θα είναι αρκετό: Ο προϋπολογισμός του δε θα ξεπεράσει τα 2-3 δισ. για τα επόμενα 5-6 χρόνια. Το επόμενο μεγάλο πρόγραμμα είναι το GMES (Global Monitoring for Environment & Security), που θα προσελκύσει τις διαστημικές βιομηχανίες στην αυλή της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Διαστήματος, όπως το φρέσκο αίμα τους καρχαρίες. Το πρόγραμμα αποτελεί μεγάλη ελπίδα πολλών σε ό,τι αφορά την κατασκοπία, καίτοι οι σκοποί του είναι θεωρητικώς περιβαλλοντολογικοί: Κυρίως οι Γάλλοι και οι Γερμανοί εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους για το ότι οι ένοπλες δυνάμεις τους εξαρτώνται πλήρως, για τη λήψη δορυφορικών εικόνων, από τις ΗΠΑ (κάτι που δε βοηθά και πολύ).

Το γεγονός ότι οι βιομηχανίες στην Ευρώπη όσο και (κυρίως) στις ΗΠΑ πιέζουν για στρατιωτικού ενδιαφέροντος πολυδάπανα διαστημικά προγράμματα, το ότι οι ΗΠΑ έχουν εκφράσει ανοιχτά πλέον την πρόθεσή τους να απεμπολήσουν τη διμερή Συνθήκη κατά της διάδοσης των Αντιβαλλιστικών Πυραύλων (με την ΕΣΣΔ, 1972), η οποία ρητώς απαγόρευε την τοποθέτηση αμυντικών συστημάτων κατά βαλλιστικών πυραύλων στο Διάστημα, αλλά και η διεθνής (αν)ισορροπία δημιουργούν ένα πλαίσιο που ευνοεί, και μάλιστα ίσως πιο γρήγορα από όσο φαντάζεται κι ο πιο απαισιόδοξος, τη στρατιωτικοποίηση του Διαστήματος. Εάν οι ΗΠΑ προχωρήσουν πράγματι στην εγκατάλειψη της ΑΒΜ (που προχωρούν, ήδη, αντιμετωπίζοντας ελάχιστες αντιδράσεις διεθνώς) και των υπόλοιπων συνθηκών για τη χρήση του Διαστήματος, είναι εξαιρετικά δύσκολο να δείξουν αυτοσυγκράτηση οι υπόλοιπες διαστημικές δυνάμεις.

Και, εάν αυτό συμβεί πράγματι και τεθεί το θέμα της επιλογής για την Ευρωπαϊκή Ενωση, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να τεθεί το ερώτημα με ποιον θα επιλέξει να συνεργαστεί: Θα επιλέξει συνεργασία με τις ΗΠΑ, όπως θέλει, π.χ., η Βρετανία; Θα στραφεί σε άλλες εναλλακτικές λύσεις, όπως η συνεργασία με την Κίνα, την Ινδία ή τη Ρωσία, που έχουν δικά τους διαστημικά προγράμματα; Οι χώρες αυτές βεβαίως - όπως και η ΕΕ στην παρούσα φάση, φυσικά - λένε ότι δεν έχουν καμία πρόθεση να ακολουθήσουν μια κούρσα εξοπλισμών για χάρη του αμερικανικού «οράματος» της NMD. Ομως, αν (και το «αν» αυτό διόλου αμελητέο δεν είναι: Η τεχνολογία αυτή δεν είναι διαθέσιμη σήμερα), σε ένα ή δύο ή πέντε χρόνια, η αντιπυραυλική άμυνα προχωρήσει και αρχίσει να διαμορφώνεται ως πραγματικότητα, καθόλου σίγουρο δεν είναι ότι θα διατηρήσουν την ίδια στάση.

Ο Τζέιμς Σλέσιντζερ, ο αλλοτινός διευθυντής της CIA, περίπου πανηγυρίζοντας σε ένα άρθρο του^[7] για την εγκατάλειψη της ABM και την εκκωφαντική σιωπή που τη συνόδευσε από πλευράς Ρωσίας, Ευρώπης και Κίνας, σημείωσε πριν μερικές ημέρες ότι «δε ζούμε πλέον σε ένα διπολικό κόσμο... οι φόβοι περί έναρξης νέας διμερούς κούρσας ανάπτυξης επιθετικών συστημάτων δε δικαιώθηκαν». Εχει δίκιο, δε δικαιώθηκαν. Ακόμα.

Παραπομπές:

1 Το νομικό πλαίσιο για τη χρήση του Διαστήματος είναι το αντικείμενο της καθ' ύλην αρμόδιας Επιτροπής για τις Ειρηνικές Χρήσεις του Εξώτερου Διαστήματος (Committee on the Peaceful Uses of Outer Space-COPUOS) του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). Οι υπάρχουσες Συνθήκες μπορούν να βρεθούν στο website της (http://www.oosa.unvienna.org/SpaceLaw/spacelaw.htm).

2 Για μια παρουσίαση του προ διετίας εγκριθέντος από τον Μπιλ Κλίντον σχεδίου: Χριστίνα Μαυροπούλου, «Η εμμονή του "Πολέμου των Αστρων"», Κυριακάτικος «Ριζοσπάστης», 5 Μαρτίου 2000. Για μια ανάλυση των τεχνικών δυσχερειών: George Lewis, Lisbeth Gronlund και David Wright, «National Missile Defense: An Indefensible System», Foreign Policy, Χειμώνας 1999-2000.

3 Η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Διαστήματος ιδρύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 κι έχει 15 μέλη (Αυστρία, Βέλγιο, Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελβετία, Ιρλανδία, Ιταλία, Ισπανία, Φινλανδία, Ολλανδία, Νορβηγία, Πορτογαλία, Σουηδία), ενώ ο Καναδάς συμμετέχει σε πολλά προγράμματά της με ειδικό καθεστώς συνεργασίας. Περισσότερα για την ESA στο website της (http://www.esa.int/).

4 Εκθεση σχετικά με την ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με τίτλο «Η Ευρώπη και το Διάστημα: Ενα νέο κεφάλαιο» (COM(2000) 597 - C5-0146/2001 - 2001/2072(COS)), Επιτροπή Βιομηχανίας, Εξωτερικού Εμπορίου, Ερευνας και Ενέργειας, Α5-0451/2001, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 6 Δεκεμβρίου 2001.

5 Σύμφωνα με την αξιολόγηση του Space.com για το 2001, βάσει των εσόδων που καταγράφονται στους δημοσιευμένους ισολογισμούς των επιχειρήσεων αυτών (http://www.space.com/spacenews/top50-2001-1.html).

6 Για το αμερικανικό σύστημα GPS του αμερικανικού στρατού, γνωστό με τον κωδικό NAVSTAR, πληροφορίες είναι διαθέσιμες στο website των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ (http://www.af.mil/news/factsheets/NAVSTAR-Global-Positioning-Sy.html). Για το GLONASS βλ. το σχετικό website του ρωσικού υπουργείου Αμυνας (http://www.rssi.ru/SFCSIC/english.html).

7 James Schlesinger, «The ABM Treaty's Quiet Demise», The Washington Post, 20 Φεβρουαρίου 2002.