Η αποκαλούμενη ψηφιακή οικονομία της διαδικτυακής πλατφόρμας (gig economy) και οι ψηφιακοί νομάδες αποτελούν εκφάνσεις υβριδικών μοντέλων εργασίας του καπιταλιστικού συστήματος. Για παράδειγμα, η gig economy περιλαμβάνει πλατφόρμες εργασίας κατά παραγγελία, όπου οι εργαζόμενοι παρέχουν υπηρεσίες με βάση μικρές, σύντομες συμβάσεις, ενώ οι ψηφιακοί νομάδες αξιοποιούν την τεχνολογία για να εργαστούν από οποιοδήποτε μέρος του κόσμου. Πρόκειται για μορφές εργασίας με βαθιές οικονομικές και ταξικές διαστάσεις, καθότι λειτουργούν ως σύγχρονος εφεδρικός στρατός εργασίας. Σε ό,τι δε αφορά την ψηφιακή οικονομία της διαδικτυακής πλατφόρμας, εκτιμάται πως συνεισφέρει περίπου 2,8 έως 3 τρισεκατομμύρια δολάρια στο παγκόσμιο ΑΕΠ, ενώ μέχρι και 40% του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού συμμετέχει σε μορφές εργασίας μέσω διαδικτυακής πλατφόρμας. Επιπλέον, η αξία των συναλλαγών μέσω διαδικτυακής πλατφόρμας υπολογίζεται για το 2025 μεταξύ 582 και 646 δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Αντίστοιχα, οι ψηφιακοί νομάδες αριθμούν περίπου 50-80 εκατ. άτομα, γεγονός που υποδεικνύει την ύπαρξη μιας διεθνοποιημένης δεξαμενής εργατικής δύναμης την οποία κι εκμεταλλεύονται ισχυροί επιχειρηματικοί όμιλοι: Amazon Flex, Upwork, Fiverr, Spotify, GitLab, Toptal, Uber, Upwork, Airbnb, Remote, Deel Rippling κ.ο.κ. είναι οι τεχνολογικοί γίγαντες που διαθέτουν κυρίαρχες πλατφόρμες εξειδικευμένων ψηφιακών υπηρεσιών. Στο μεταξύ, πόλεις ανά τον κόσμο λειτουργούν ως «εργοστάσια» του 21ου αιώνα για νομάδες με κορυφαίους κόμβους το Ντουμπάι, τη Λισαβόνα, τη Μάλαγα, την Μπανγκόκ και την Τσιάνγκ Μάι. Στην Ελλάδα ο Νόμος 4825/2021 - που εισήγαγε την Digital Nomad Visa και την έννοια του «ψηφιακού νομά» (άρθρο 11) - αποτελεί στοίχιση του αστικού κράτους με τους νέους στρατηγικούς σχεδιασμούς και τις πολιτικές της οικονομικής ολιγαρχίας.

Είναι φανερό πως η gig economy και οι ψηφιακοί νομάδες δεν αποτελούν περιθωριακή τάση, αλλά δομικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης συσσώρευσης κεφαλαίου, που διαμορφώνει τους όρους υποταγής, προσαρμογής/πειθαρχίας, μισθολογικής συμπίεσης και επισφαλούς ενσωμάτωσης της εργατικής δύναμης στο κεφάλαιο ως εφεδρικού στρατού εργασίας. Ο Μαρξ¹ αναλύει τον εφεδρικό στρατό εργασίας ως δομικό στοιχείο της καπιταλιστικής παραγωγής που διαρθρώνεται σε τρεις μορφές: Τον ρευστό εφεδρικό, τον λανθάνοντα (όπου εργαζόμενοι εισέρχονται όταν η συσσώρευση το απαιτήσει) και τον στάσιμο ή λιμνάζοντα εφεδρικό στρατό της μακροχρόνιας ανεργίας ή της κατά περίπτωση και περίσταση απασχόλησης. Η gig economy και οι ψηφιακοί νομάδες ενσαρκώνουν και τις τρεις μορφές. Μάλιστα οι ψηφιακοί νομάδες αποτελούν το πιο ευδιάκριτο τμήμα της διεθνοποιημένης δεξαμενής εργασίας, που διατηρεί τη δομή του εφεδρικού στρατού ενεργή και σε παγκόσμιο επίπεδο. Συνολικά ο ψηφιακός νομαδισμός αποτελεί στρατηγικό στόχο του κεφαλαίου να δημιουργήσει εργαζόμενους «χωρίς ρίζες», πλήρως προσαρμόσιμους, υπερ-παραγωγικούς και αδύναμους να οργανωθούν συλλογικά λόγω της διαρκούς μετακίνησης.

Στον 21ο αιώνα η εκμετάλλευση δεν σταματά στην πύλη του εργοστασίου. Το κεφάλαιο έχει καταφέρει να διεισδύσει σε κάθε πτυχή της ζωής. Μέσω της gig economy και του ψηφιακού νομαδισμού, ολόκληρος ο πλανήτης μετατρέπεται σ' ένα ενιαίο, ψηφιακό εργοστάσιο όπου η αξία παράγεται κάθε δευτερόλεπτο: Από μια παράδοση φαγητού, έως ένα like ή μια γραμμή κώδικα. Τόσο ο διανομέας όσο και ο προγραμματιστής (νομάδας) στερούνται τον έλεγχο των μέσων παραγωγής (των αλγόριθμων), ενώ είναι αναλώσιμοι μπροστά στην αυτοματοποίηση της AI. Το κεφάλαιο μετασχηματίζει ριζικά την ίδια τη φύση της εργασίας μέσω της τεχνολογίας, των μηχανών και του καταμερισμού της εργασίας. Καθώς η εργασία απεδαφικοποιείται (αποσπάται από ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό σημείο ή φυσικό χώρο), αναπτύσσονται νεοφυείς μορφές οργάνωσης, ευελιξίας, εκμετάλλευσης, αποξένωσης και αλλοτρίωσης.

Η απεδαφικοποίηση της εργασίας δεν είναι μια απλή τεχνολογική εξέλιξη, αλλά η νέα φάση υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο, όπου τα όρια της εκμετάλλευσης επεκτείνονται χρονικά πέρα από το εργοστάσιο ή το γραφείο μέσω της διαρκούς ψηφιακής διαθεσιμότητας. Η εργασία δεν περιορίζεται σ' έναν φυσικό χώρο (τυπική υπαγωγή), αλλά εισχωρεί σε κάθε πτυχή της ζωής των εργαζομένων. Ολόκληρος ο κοινωνικός χώρος μετατρέπεται σε δυνητικό πεδίο παραγωγής αξίας. Ο Μαρξ στο «Κεφάλαιο» θεωρούσε την εργάσιμη μέρα ως το πεδίο της κεντρικής ταξικής σύγκρουσης. Με την απεδαφικοποίηση, η διάκριση μεταξύ εργάσιμου και ελεύθερου χρόνου θολώνει σκόπιμα, επιτρέποντας στο κεφάλαιο να οικειοποιείται απλήρωτη εργασία, που παλαιότερα έμενε εκτός παραγωγικής διαδικασίας.

Η κεντρική σύγκρουση την οποία ο Μαρξ διατύπωσε στο «Κεφάλαιο» ως τη μάχη για την εργάσιμη ημέρα, αποκτά στον 21ο αιώνα μια εφιαλτική τροπή. Με την απεδαφικοποίηση, η εργάσιμη ημέρα τείνει να γίνει 24ωρη. Η διαρκής ψηφιακή διαθεσιμότητα μέσω των smartphones σημαίνει ότι το κεφάλαιο οικειοποιείται απλήρωτη εργασία σε κάθε στιγμή της ημέρας. Είναι αυτό ακριβώς που στον Πρώτο Τόμο του «Κεφαλαίου» ο Μαρξ αποκαλούσε «πορώδη χρόνο» («πορώδες της εργάσιμης ημέρας»). Το «πορώδες» αφορούσε στα μικρά κενά, τις παύσεις ή τις στιγμές αδράνειας που υπάρχουν κατά τη διάρκεια μιας εργάσιμης ημέρας (αναμονή για υλικά, μικρά διαλείμματα, αργός ρυθμός εργασίας κ.λπ.). Το κεφάλαιο λοιπόν επιδιώκει να «κλείσει τους πόρους» της εργάσιμης ημέρας με την εισαγωγή των μηχανών και την εντατικοποίηση της παραγωγής κι έτσι ο εργάσιμος χρόνος γίνεται πιο «πυκνός».

Αξίζει να αναφερθεί πως με βάση τη θέση του Μαρξ, ο Dallas Smythe² πυροδότησε μια ευρεία συζήτηση τη δεκαετία του '70 εισάγοντας την έννοια «το κοινό ως εμπόρευμα» (audience commodity), υποστηρίζοντας ότι το πραγματικό εμπόρευμα που παράγουν και πωλούν τα συστημικά/εμπορικά μέσα είναι η προσοχή και ο χρόνος του «κοινού». Μάλιστα από το «κοινό ως εμπόρευμα», προέκυψε και η κατά Smythe εννοιολόγηση του «κοινού ως εργατική δύναμη», η οποία αποτέλεσε το αρχικό περίγραμμα της επακόλουθης έννοιας της «ψηφιακής εργασίας». Πρόσφατες μελέτες αποκαλύπτουν τον τρόπο με τον οποίο οι ψηφιακές πλατφόρμες εκμεταλλεύονται τους χρήστες καθιστώντας τους ψηφιακούς εργάτες. Με άλλα λόγια, εκμεταλλεύονται την καταναλωτική συμπεριφορά των χρηστών, δημιουργώντας οικονομική αξία, συνήθως χωρίς να γνωρίζουν οι χρήστες πως εκτελούν εμπορευματοποιημένη λειτουργία.

Συνολικά, στην «ψηφιακή» οικονομία της διαδικτυακής πλατφόρμας οι χρήστες συστημάτων - της Τεχνητής Νοημοσύνης (AI) συμπεριλαμβανομένης - ασκούν μέσω των καθημερινών τους επαφών μια μορφή «αόρατης» εργασίας που ο Smythe θα χαρακτήριζε ως εκμετάλλευση του χρόνου προσοχής. Πρόδηλα, οι συγκεκριμένες εννοιολογήσεις γίνονται ολοένα και πιο χρήσιμο θεωρητικό εργαλείο, καταδεικνύοντας πώς ακριβώς οι ψηφιακές τεχνολογίες στον καπιταλισμό οδηγούν σε νέες μορφές οικονομικής εκμετάλλευσης, όπου η ψηφιακή εργασία διασταυρώνεται με τις παγκόσμιες ανισότητες.

Στόχος λοιπόν του καπιταλισμού είναι να εξαλείψει κάθε δευτερόλεπτο που δεν παράγει αξία, μετατρέποντας τον «πορώδη» χρόνο σε ενεργό χρόνο εργασίας για όλους, αυξάνοντας την εκμετάλλευση. Επομένως η μαρξιστική μεθοδολογία είναι εξαιρετικά επίκαιρη, καθώς η ψηφιακή τεχνολογία και οι αλγόριθμοι επιτρέπουν στο κεφάλαιο να εκμηδενίσει το «πορώδες» του χρόνου, απαιτώντας αδιάλειπτη παραγωγικότητα. Ως εκ τούτου, η απεδαφικοποίηση της εργασίας κάθε άλλο παρά τεχνολογική «απελευθέρωση» μπορεί ν' αποκληθεί. Ούτε βέβαια οι εργαζόμενοι στην «ψηφιακή» οικονομία της διαδικτυακής πλατφόρμας συγκροτούν νέα κοινωνική τάξη, την «precariat» («επισφαλείς»), όπως συστημικοί και αστοί αναλυτές διατείνονται.

Φτάνουν μάλιστα στο σημείο, όπως ο Guy Standing³ που εισήγαγε τον όρο, να αποσυνδέουν το «precariat» από τη σχέση εκμετάλλευσης και από τη λειτουργία του εφεδρικού στρατού εργασίας. Σε κάθε περίπτωση, το «precariat» δεν αποτελεί νέα τάξη, αλλά ειδική μορφή του εφεδρικού στρατού εργασίας στον καπιταλισμό του 21ου αιώνα. Οπου η εργασία καθορίζεται από τον αλγοριθμικό έλεγχο που λειτουργεί ως ένας αόρατος, απρόσωπος επιστάτης που επιβάλλει πειθαρχία, εντατικοποιεί την εργασία και καθορίζει την τιμή της εργατικής δύναμης. Ετσι το κεφάλαιο επιτυγχάνει το απόλυτο πλεονέκτημα: Απαλλάσσεται από το κόστος αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης (ασφάλιση, άδειες, συντάξεις), μεταφέροντας όλο το επιχειρηματικό ρίσκο στον ίδιο τον εργάτη.

Συμπερασματικά, gig economy και ψηφιακοί νομάδες αποτελούν οργανικό κομμάτι των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών για την παγκόσμια κυριαρχία. Καθώς ο ιμπεριαλισμός χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία των μονοπωλίων και την εξαγωγή κεφαλαίου, οι ψηφιακές πλατφόρμες αποτελούν την αιχμή του δόρατος σε αυτή τη διαδικασία. Η gig economy δεν είναι μόνο μια νέα μορφή εργασίας, αλλά μηχανισμός αναδιανομής της παγκόσμιας υπεραξίας. Γιγαντώνεται επειδή προσφέρει στα μονοπώλια τη δυνατότητα να παρακάμπτουν τα σύνορα και να εντείνουν την εκμετάλλευση.

Το ΚΚΕ συγκρούεται με αυτή τη νοσηρή πολιτική. Συγκρούεται με το αστικό κράτος, τους καπιταλιστικούς του θεσμούς και τις ιμπεριαλιστικές του ενώσεις. Δεν εγκλωβίζεται στις λογικές του «μικρότερου κακού» ή της «καλύτερης διαχείρισης» του καπιταλιστικού συστήματος. Δυναμώνει την εργατική - λαϊκή πάλη και τις αγωνιστικές του κινητοποιήσεις για ν' ανταποκριθεί στο κάλεσμα της Ιστορίας για τον σοσιαλισμό.

Παραπομπές:

1. Καρλ Μαρξ (2002): «Το Κεφάλαιο». «Σύγχρονη Εποχή». Τόμος Πρώτος. Μτφρ. Παναγιώτης Μαυρομμάτης

2. Smythe, D. W. (1977). Communications: Blind-spot of Western Marxism. Canadian Journal of Political and Social Theory, 1(3), 1-27

3. Standing, G. (2011) : The Precariat: The New Dangerous Class, Bloomsbury Academic