Από τον τίτλο της έκθεσης¹ γίνεται φανερό ότι στο μικροσκόπιο των μετρήσεων της ανάπτυξης των προσχολικών δομών δεν μπαίνει το παιδί και οι ανάγκες του, αλλά η «χασούρα» από την αεργία και την υποαπασχόληση των γυναικών, με δεδομένες τις ευθύνες φροντίδας που αναλαμβάνουν, ελλείψει δομών. Χαρακτηριστικά αναφέρουν στο κείμενο ότι η Ευρώπη χάνει 370 δισ. ευρώ από τη χαμηλή συμμετοχή των γυναικών στην παραγωγική διαδικασία και συστήνουν στα κράτη - μέλη να επιδείξουν προσαρμοστικότητα των υπηρεσιών στις ανάγκες των γονέων και στην πρόβλεψη των ωρών λειτουργίας προσαρμοσμένη στις μορφές εργασίας και τις ανάγκες τους.

Διαχρονικά, λοιπόν, στην καπιταλιστική κοινωνία, τα κριτήρια για τη μέριμνα που οφείλει να επιδεικνύει το κράτος σε έναν τόσο ευαίσθητο χώρο, όπως είναι η Προσχολική Αγωγή, ιεραρχούνται με αφετηρία τις οικονομικές και κατ' επέκταση πολιτικές προτεραιότητες, προσδοκώντας τη μέγιστη και αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση της παραγωγικής δύναμης, στην προκειμένη περίπτωση της ίδιας της γυναίκας, και δευτερευόντως, με γνώμονα τις σύνθετες ανάγκες των παιδιών αυτής της ηλικίας, για την ολόπλευρη ανάπτυξή τους.

Βέβαια, θα μπορούσε να πει ένας καλοπροαίρετος, προβληματισμένος γονέας ότι δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά στο πλαίσιο αυτής της κοινωνίας, όμως ακόμα και με αυτό ως βασικό κριτήριο, δηλαδή το αποτελεσματικότερο ξεζούμισμά του, ελπίζει ότι το παιδί του θα βρει μια θέση σε μια προσχολική δομή. Ομως, η ίδια η πραγματικότητα και τα μεγέθη διαψεύδουν τις προσδοκίες του με τον πλέον βασανιστικό και δαπανηρό τρόπο, αφού καλείται ο ίδιος να καλύψει αυτή την ανάγκη!

Η περιγραφή του ελλείμματος αποτυπώνεται στην έκθεση. Ετσι, αν και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το 2002, έθεσε δύο στόχους μέχρι το 2010² για να δημιουργηθούν προσχολικές δομές ώστε να καλύψουν τον «μεγαλεπήβολο» στόχο της φοίτησης των παιδιών, στο 33% κάτω των τριών ετών, στο 90% άνω των τριών ετών μέχρι την είσοδό τους στο σχολείο, το 2016, δηλαδή 14 χρόνια μετά, κάνοντας αποτίμηση της πορείας κάλυψης των στόχων, εκτιμούν ότι είναι πολύ πίσω.

Τα συγκεντρωμένα στοιχεία που δίνονται αφορούν σε όλες τις προσχολικές δομές, δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, και οι καταριθμημένες θέσεις δεν αφορούν την πλήρη ημερήσια φροντίδα αποκλειστικά, αλλά με ανομοιομορφία από κράτος σε κράτος. Προσμετράται ακόμα και η φοίτηση του παιδιού για μερικές ώρες τη βδομάδα σε κάποια προσχολική δομή!

Πιο συγκεκριμένα, με βάση τα παραπάνω, για τα παιδιά της πρώτης ηλικιακής κατηγορίας, από μηνών έως τριών ετών, 12 κράτη έχουν πιάσει και ξεπεράσει τον στόχο, ενώ για τα υπόλοιπα 16 κράτη - μέλη η εικόνα είναι φθίνουσα. Από αυτά, τα 6 κράτη είναι στο 25% - 33%, 10 κράτη έχουν ποσοστό χαμηλότερο του 25% και στην τελευταία κατηγορία, κάτω του 10% της φοίτησης είναι 4 κράτη, μεταξύ αυτών η Ελλάδα (8,9%)! Στο ίδιο το κείμενο εντοπίζεται ότι από το 2011 μέχρι το 2016, δηλαδή μεσούσης της καπιταλιστικής κρίσης, το ποσοστό συμμετοχής των παιδιών στην Ελλάδα μειώθηκε κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες (από 19% στο 9%)!

Για τη δεύτερη ηλικιακή κατηγορία, από τριών ετών έως την ηλικία υποχρεωτικής σχολικής φοίτησης, ο στόχος επιτεύχθηκε σε 12 κράτη - μέλη. Και σε αυτή την κατηγορία η Ελλάδα έχει τα χαμηλότερα ποσοστά, 55%, με 20% ποσοστιαία μείωση, από το 2011 μέχρι το 2016 (από 75% σε 55,6%).³

Εκτιμώντας, λοιπόν, ότι η πορεία δεν είναι αντιστρέψιμη, με δεδομένα τα χαμηλά ποσοστά συμμετοχής των παιδιών, προκρίνουν ως μορφή φροντίδας την άτυπη/ιδιωτική για να συμπληρώσει και να υποκαταστήσει την επίσημη κρατική. Σύμφωνα με την Eurostat, το 2016, το 30,2% των παιδιών ηλικίας κάτω των τριών ετών και το 28,7% μεταξύ των τριών και της ηλικίας εισόδου στο σχολείο έλαβαν τέτοιου είδους φροντίδα.⁴

Διευκρινίζεται, μάλιστα, στο κείμενο ότι η άτυπη φροντίδα προσφέρεται από παππούδες, γιαγιάδες, φίλους, γείτονες, από εγγεγραμμένους παιδονόμους, νταντάδες και εσωτερικούς άμισθους βοηθούς! Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει ιδιωτική φροντίδα που παρέχεται από επαγγελματία παιδοκόμο μισθωμένο απευθείας από τους γονείς, συχνά στο σπίτι του παιδιού, χωρίς καταχώρηση και παρακολούθηση από τις αρχές. Συστήνουν την άτυπη, ιδιωτική απασχόληση, καθώς από τα ίδια τα στοιχεία προκύπτει ότι ήδη είναι εκτεταμένη και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού με δεδομένες τις ελλείψεις από την πλευρά του κράτους η ατομική ευθύνη γιγαντώνεται, καλύπτοντας τις ελλείψεις που υπάρχουν.

Πραγματικά πόσο «πρωτοποριακές» για το 2020 είναι αυτές οι απόψεις; Κατά τη γνώμη μας συνιστούν συνολικά πισωγύρισμα, ακόμα και αυτών των αστικών απόψεων, επιβεβαιώνοντας έτσι ότι η πρώτη απόπειρα οικοδόμησης του σοσιαλισμού, με τα θεαματικά άλματα που επέδειξε στην Προσχολική Αγωγή, υποχρέωσε το καπιταλιστικό στρατόπεδο να δημιουργήσει ένα υποτυπώδες δίκτυο προσχολικών δομών με μια ελάχιστη κρατική ευθύνη, επιδρώντας ταυτόχρονα και στις αστικές αντιλήψεις για την αξία της παιδαγωγικής παρέμβασης στην ηλικία που προηγείται του σχολείου.

Απ' όλα τα παραπάνω, γίνεται φανερό ότι η μεγάλη εικόνα της Προσχολικής Αγωγής στην καπιταλιστική Ευρώπη, στην οποία η Ελλάδα έχει τα χαμηλότερα πρωτεία, είναι η έλλειψη δομών, η διαφοροποίηση - πολυδιάσπασή τους, εμπορευματοποίηση με σημαντική επιβάρυνση της οικογένειας, στοιχείο, άλλωστε, της καπιταλιστικής κοινωνίας, όπου όλα έχουν ένα τίμημα και μια διακύμανση στην αγορά των αναγκών. Τέλος, οι «πρωτοποριακές» πολιτικές συστάσεις για γενικευμένη υποκατάσταση της όποιας επιστημονικής φροντίδας παρεχόταν με έναν πιο οργανωμένο τρόπο, από «νταντάδες», εφόσον προκριθούν, θα οδηγήσουν σε παραπέρα υποβάθμιση της παρεχόμενης Προσχολικής Αγωγής, περιορίζοντάς την αυστηρά σε φύλαξη, για να εξυπηρετούνται οι εργαζόμενοι γονείς.

Αλλωστε, η Ελλάδα είναι το πιο ζωντανό παράδειγμα των παραπάνω συμπερασμάτων. Δύο χρόνια από την «έωλη» εφαρμογή της δίχρονης υποχρεωτικής προσχολικής από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, με τη ΝΔ να μη διαφοροποιείται, όπως φαίνεται μέχρι στιγμής, χειροτέρεψαν οι όροι της παιδαγωγικής διαδικασίας για τους δήμους που εντάχθηκαν, αφού δεν δαπανήθηκε ούτε ένα ευρώ για τη στήριξη του μέτρου! Χαρακτηριστικά, να αναφέρουμε ότι φέτος, κατά τον δεύτερο χρόνο υλοποίησης, επιστρατεύτηκαν τα πάντα, αποθήκες, αίθουσες σε Δημοτικά που δεν χρησιμοποιούνται, προκάτ σε αυλές Γυμνασίων - Λυκείων, για να καλυφτούν οι επιπλέον ανάγκες! Ανησυχούμε, μένει όμως να δούμε στον προσεχή προϋπολογισμό που θα καταθέσει η κυβέρνηση, εάν θα προβλέψει κονδύλι για την επέκταση σε όλους τους δήμους και την ουσιαστική υλοποίηση του μέτρου.

Ταυτόχρονα, στους παιδικούς σταθμούς, από τις θέσεις που δημιουργήθηκαν δεν δαπανήθηκε κανένα σημαντικό ποσό ώστε να γίνουν οι αναγκαίες παρεμβάσεις, για να ανταποκριθούν στις ανάγκες των παιδιών βρεφικής ηλικίας ή, πολύ περισσότερο, δεν ιδρύθηκαν νέοι για να καλύψουν τις, έτσι κι αλλιώς, αυξημένες ανάγκες. Οι δυσμενείς όροι υλοποίησης της δίχρονης υποχρεωτικής φανερώνουν ότι οι κυβερνήσεις προσπαθούν να «πάνε το γράμμα» της ΕΕ, αλλά σε βάρος των παιδιών και των λαϊκών οικογενειών τους.

Κατά τη γνώμη μας, η εικόνα αυτή είναι αποτέλεσμα επιλογών σε μια κοινωνία που τα πάντα ρυθμίζονται με βάση το κέρδος. Δηλαδή, αν και οι ίδιοι εντοπίζουν ότι έχουν χασούρα από την έλλειψη προσχολικών δομών, καθώς τους στερεί σημαντικό, αναλώσιμο, αξιόμαχο εργατικό δυναμικό, τις γυναίκες. Ενώ εκτιμούν ότι μεγάλο μέρος των παιδιών από χαμηλά κοινωνικοοικονομικά στρώματα οδηγούνται στο περιθώριο, αχρηστεύονται, και χάνουν οι ίδιοι οι καπιταλιστές τη μελλοντική παραγωγική δύναμη. Ακόμα παραπέρα, αν και η ίδια η αστική επιστήμη επιβεβαιώνει την αναγκαιότητα ανάπτυξης οργανωμένου δικτύου προσχολικών δομών για την ολόπλευρη ανάπτυξη του παιδιού. Η κατάσταση της Προσχολικής Αγωγής βεβαιώνει ότι οι αδήριτες οικονομικές προτεραιότητες, όπως εκφράζονται μέσα από την υλοποίηση των κρατικών και ευρωπαϊκών προϋπολογισμών αλλά όχι μόνο, προκρίνουν την άμεση και ζεστή χρηματοδότηση του κεφαλαίου, ενώ υποβαθμίζουν την έμμεση επένδυση, εν προκειμένω με τη δημιουργία προσχολικού δικτύου, που, ενδεχομένως, θα τους αποφέρει κέρδη μακροπρόθεσμα.

Στον αντίποδα αυτών των αδιεξόδων του συστήματος, είναι ανάγκη να φωτιστεί το σύγχρονο με βάση τις δυνατότητες που γεννάει η αντικειμενική πρόοδος της κοινωνίας, και που γίνεται, εν μέρει, πραγματικότητα, αφορά λίγους, ενώ για τη συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων αυτή πνίγεται στις μυλόπετρες του κέρδους. Ταυτόχρονα, πρέπει να μπει στο επίκεντρο της συζήτησης και πάλης το αναγκαίο, βάζοντας στο μικροσκόπιο τις ανάγκες του παιδιού προσχολικής ηλικίας και της οικογένειάς του.

Το αντικειμενικό, λοιπόν, προκύπτει από την ίδια την υλική δυνατότητα που γεννιέται σήμερα, μέσα σε αυτό το σύστημα, αλλά το απολαμβάνουν λίγοι, δεν προσφέρεται στους πολλούς. Καθημερινά οι θυσίες και οι προσπάθειες της λαϊκής οικογένειας και η ικανοποίηση των αναγκών των παιδιών «κοντράρονται» από μια κοινωνία άδικη, εχθρική απέναντι στις λαϊκές ανάγκες και τις ανάγκες των παιδιών.

• Υπάρχει το πολυάριθμο, υψηλά μορφωμένο παιδαγωγικό προσωπικό, και όχι μόνο, που θα μπορούσε να προσφέρει τις υπηρεσίες του μέσα στις προσχολικές δομές.
• Υπάρχουν η επιστημονική γνώση, η τεχνογνωσία για να κατασκευαστούν σύγχρονα, ασφαλή κτίρια, που οι χώροι τους θα υπηρετούν τη σύνθετη παιδαγωγική διαδικασία.
• Υπάρχουν η επιστημονική γνώση και το ανάλογο εξειδικευμένο επιστημονικό δυναμικό για να κάνει πρώιμη διάγνωση και παρέμβαση, τομέας τόσο κρίσιμος για αυτή την ηλικία, καθοριστικής σημασίας για τη μετέπειτα ανάπτυξη των παιδιών με αναπηρίες.
• Υπάρχει η παραγωγή υλικού πλούτου, παιδαγωγικών, τεχνολογικών μέσων που μπορούν να εμπλουτίσουν την παιδαγωγική διαδικασία, να την κάνουν ομορφότερη και αποτελεσματικότερη. Αυτές είναι οι δυνατότητες που γεννιούνται σήμερα, μέσα από τη συνολική πρόοδο της κοινωνίας.

Ταυτόχρονα, πρέπει να φωτιστούν οι ανάγκες του ίδιου του παιδιού με βάση την ανάπτυξή του. Από ανήμπορο βρέφος που απλά στρέφει το κεφάλι προς τη μεριά της μητέρας του, για να του δώσει τα αναγκαία για να κρατηθεί στη ζωή, μέχρι τα έξι του χρόνια και την είσοδό του στο σχολείο έχει διανύσει μια επαναστατική πορεία ανάπτυξης με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Χωρίς να παραγνωρίζουμε ή να υποτιμούμε την αποστολή, τον χαρακτήρα των επόμενων σχολικών βαθμίδων, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι κατά την προσχολική ηλικία τα παιδιά κατακτούν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που είναι αναγκαία για να ανταποκριθούν στις επόμενες σχολικές βαθμίδες, στην ίδια τη ζωή τους. Αυτή η πορεία είναι ανάγκη να στηριχθεί με κάθε επιστημονικό μέσο, με όλο το μορφωμένο επιστημονικό δυναμικό, για να είναι ολόπλευρη, και δεν μπορεί η ποιότητα και το περιεχόμενό της να εξαρτώνται από το πορτοφόλι του γονέα, το φιλότιμο της «νταντάς» ή το γκουγκλάρισμα του σε απόγνωση γονέα, για το τι πρέπει να πράξει κάθε φορά.

Χωρίς να παραγνωρίζουμε την αναντικατάστατη συμβολή της ίδιας της οικογένειας στην ανατροφή και τη διαπαιδαγώγηση του παιδιού, αυτή για να είναι ολόπλευρη δεν μπορεί να είναι ατομική, αλλά κοινωνική. Αντίθετα, στην καπιταλιστική κοινωνία, καλλιεργείται ο άκρατος ατομισμός, δηλαδή ο κάθε γονέας να κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί για το παιδί του, αφού απουσιάζει παντελώς η κοινωνική φροντίδα και προστασία. Αν τους ενδιέφερε πραγματικά η σχέση γονέα και παιδιού, θα θεσμοθετούσαν ένα ολόκληρο προστατευτικό πλέγμα μέτρων όπως ανθρώπινα ωράρια εργασίας, ικανοποιητικούς μισθούς, δωρεάν κοινωνικές υπηρεσίες αθλητισμού, πολιτισμού, δημιουργικής έκφρασης, ώστε αυτή να παίρνει έναν ουσιαστικό χαρακτήρα. Η πορεία εξέλιξης των πραγμάτων φανερώνει ότι οι όροι εργασίας χειροτερεύουν και κατ' επέκταση οι όροι διαπαιδαγώγησης, φροντίδας των παιδιών, η σχέση των γονέων με αυτά.

Επομένως, το αντικειμενικά δυνατό που προκύπτει από την ίδια την εξέλιξη και την παραγωγή του πλούτου σήμερα και το αναγκαίο, που προκύπτει από το ίδιο το παιδί, πρέπει να γίνουν πυξίδα καθημερινής διεκδίκησης και πάλης. Το μπόλι μας, η προοπτική για τη συνολική ανατροπή αυτού του συστήματος που φρενάρει, εμποδίζει και πνίγει καθετί σύγχρονο. Με όλες μας τις δυνάμεις, το προσωρινό ιστορικό πισωγύρισμα που κάνει καθετί να φαντάζει ανίκητο και αμετάβλητο, ας το κάνουμε σύντομα προσωρινό και ας το στείλουμε στο χρονοντούλαπο της κοινωνικής εξέλιξης.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Εκθεση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Βρυξέλλες, 8/6/2018. Ευρωπαϊκή Επιτροπή

2. Συμπεράσματα της προεδρίας Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της Βαρκελώνης, 15-16 Μάρτη 2002.

3. Εκθεση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Βρυξέλλες, 8/6/2018. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, σελ. 13-16

4. Ο.π. σελ. 20