Το σταχανοφικό κίνημα ήταν ένα μαζικό κίνημα καινοτόμων εργατών της σοσιαλιστικής παραγωγής, που στηριζόμενο στην εφαρμογή της νέας, για την εποχή εκείνη, τεχνικής - αυτή ήταν η καινοτομία - αύξησε πολλαπλάσια την παραγωγικότητα της εργασίας, επομένως και την παραγωγή. Η άνοδος στην παραγωγικότητα της εργασίας που πέτυχε ήταν ακόμα και δέκα φορές περισσότερο απ' ό,τι πιο πριν. Ετσι, αυξήθηκε η παραγωγικότητα της εργασίας στη μεγάλης κλίμακας βιομηχανία κατά την περίοδο του δεύτερου πεντάχρονου σχεδίου (1933 - 1936) και έφτασε το 82%, αντί 63% που προέβλεπε το σχέδιο.

Πρόκειται για ένα βαθιά επαναστατικό κίνημα, διότι γεννήθηκε από «τα κάτω», από τους ίδιους τους εργάτες της σοσιαλιστικής παραγωγής, με μοναδικό κίνητρο την κάλυψη των αναγκών του σοβιετικού λαού, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του. Αντικειμενικά οδηγούσε στο στέριωμα της επαναστατικής εργατικής εξουσίας και συνέβαλε αποφασιστικά στη συντριβή των όποιων υπολειμμάτων του καπιταλισμού. Ανέδειξε τα αποτελέσματα που φέρνει στην παραγωγή η νέα τεχνική, όταν είναι κτήμα όλων των εργατών. Κι αυτό, το να γίνεται η τεχνική κτήμα όλων των εργατών, ήταν ένα πρωταρχικό μέλημα της σοβιετικής εξουσίας και μέσω της εκπαίδευσης. Σε αντίθεση με τον καπιταλισμό που όχι μόνο δεν το φροντίζει, αλλά αντίθετα ορθώνει ταξικούς φραγμούς στη μόρφωση και την κατάκτηση της επιστήμης και της τεχνικής από τα παιδιά του λαού. Ηταν ένα μαζικό κίνημα, που συνέβαλε στη δημιουργία συνθηκών για το πέρασμα από τον σοσιαλισμό στον κομμουνισμό.

Το σταχανοφικό κίνημα πήρε το όνομά του από τον ανθρακωρύχο, Σταχάνοφ Αλεξέι Γκριγκόριεβιτς. Τη νύχτα από τις 30 προς τις 31 Αυγούστου του 1935 κατέρριψε κάθε ρεκόρ βγάζοντας στη βάρδιά του (σε 5 ώρες και 45 λεπτά) 102 τόνους κάρβουνο, με νόρμα 7 τόνων! Αυτή την υψηλότερη παραγωγικότητα της δουλειάς την πέτυχε με την τεχνική του κατάρτιση (το 1935 τέλειωσε στο ανθρακωρυχείο τη σχολή μιναδόρων) και τους νεωτερισμούς που ήταν σε θέση να εφαρμόσει πάνω στη δουλειά του. Στις 19 Σεπτέμβρη 1935 πέτυχε νέο ρεκόρ δίνοντας 227 τόνους κάρβουνο στη βάρδιά του.

Το κίνημα αυτό άρχισε αυθόρμητα, από μόνο του, κι αυτό είναι το πιο εντυπωσιακό. Μάλιστα, όπως τονίζει ο Στάλιν σε λόγο που έβγαλε στην πρώτη πανενωσιακή σύσκεψη των σταχανοφικών, «αν εξασκήθηκε κάποια επίδραση από την διοίκηση των επιχειρήσεών μας, η επίδραση αυτή δεν βοηθούσε το σταχανοφικό κίνημα, μα ήταν ενάντιά του. Συνεπώς, το σταχανοφικό κίνημα γεννήθηκε κι αναπτύχθηκε σαν κίνημα απ' τα κάτω. Κι ακριβώς γιατί γεννήθηκε από μόνο του, ακριβώς γιατί γεννήθηκε απ' τα κάτω, είναι το πιο ζωτικό και το πιο ακατανίκητο κίνημα της εποχής μας».

Μετά τον Σταχάνοφ, δύο ακόμη εργάτες, ο Μπουσίγκιν και ο Σμετάνιν, ο ένας στον τομέα της παραγωγής μηχανών κι ο άλλος στον τομέα της βιομηχανίας παπουτσιών, εφάρμοσαν αντίστοιχες καινοτόμες τεχνικές, «στέλνοντας την παραγωγή στον ουρανό». Τα δημοσιεύματα των εφημερίδων στάθηκαν αρκετά για να εξαπλωθεί η φλόγα του σταχανοφικού κινήματος σε όλη τη χώρα. Μονάχα ένα κίνημα που είναι απόλυτα ώριμο και που περιμένει μια ώθηση για να ξεσπάσει, μπορούσε να διαδοθεί τόσο γρήγορα.

Ο ίδιος ο Σταχάνωφ, στα μέσα του 1938 έγραφε: «Σε πολλές βιομηχανίες το 1/3 ως το μισό από τους εργάτες που απασχολούν, είναι σταχανωφικοί, άνθρωποι που κατέχουν ένα μεγάλο βαθμό αποδοτικότητας στην εργασία τους, που έχουν πετάξει τις παλιές, αναχρονιστικές πια ιδέες για το τι μπορεί να δώσει η μηχανή».

Οπως ανέφερε ο Στάλιν μιλώντας στους σταχανοφικούς, «γιατί ο καπιταλισμός τσάκισε και κατανίκησε το φεουδαρχισμό; Επειδή δημιούργησε πιο ψηλές νόρμες παραγωγικότητας της δουλειάς κι έδωσε τη δυνατότητα στην κοινωνία να παίρνει ασύγκριτα περισσότερα προϊόντα, από όσα έπαιρνε στο φεουδαρχικό καθεστώς». Ακριβώς επειδή ο σοσιαλισμός μπορεί να δώσει υψηλότερα δείγματα δουλειάς, πιο υψηλή παραγωγικότητα, θα νικήσει υποχρεωτικά.

Το σταχανοφικό κίνημα αποτέλεσε και αποτελεί μέχρι τις μέρες μας μια τρανή απόδειξη: Τις τεράστιες δυνατότητες ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων - και πρωτ' απ' όλα της κύριας παραγωγικής δύναμης, της εργατικής δύναμης - που δίνει ο σοσιαλιστικός τρόπος παραγωγής. Οι παραγωγικές δυνάμεις, άρα και η εργατική δύναμη, στριμώχνονται στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, είναι δέσμιες ενός πράγματος: Της ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Ο καπιταλισμός, μπορεί να αναπτύσσει σε ένα βαθμό τις παραγωγικές δυνάμεις, μα - για να υπάρχει κέρδος - έχει και την ανάγκη να τις καταστρέφει (ανεργία, πόλεμοι, έλλειψη δημόσιας, δωρεάν υγείας κ.ά.).

Οι εργάτες στο σοσιαλισμό, όπου τα μέσα παραγωγής είναι κοινωνικοποιημένα, απολαμβάνουν άμεσα, έμμεσα, με χίλιους δυο τρόπους, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα τα αποτελέσματα της εργασίας τους. «Αυτός είναι ο λόγος που ο σοβιετικός λαός βάνει την καρδιά του και την ψυχή του στην εργασία του, που δίνει κάθε του προσπάθεια, που μεταχειρίζεται τις ικανότητές του στο ανώτατο σημείο: Για να μεγαλώσει την ευτυχία της χώρας του», είναι τα λόγια του Σταχάνωφ.

Στο καπιταλισμό, όπου τα μέσα παραγωγής ανήκουν σε μια χούφτα εκμεταλλευτές, τα αποτελέσματα της δουλιάς τα καρπώνονται οι εκμεταλλευτές. Οι εργάτες, από την μεριά τους, βλέπουν την τεχνολογία, την επιστήμη να εξελίσσεται και τη ζωή τους να χειροτερεύει. Βλέπουν να «χρειάζεται» να δουλεύουν πιο σκληρά, να αμείβονται πιο λίγο, να βρίσκονται συνεχώς «στην κόντρα» για να μη χάσουν κι αυτά τα λίγα που έχουν. Βλέπουν γύρω τους τεράστιο πλούτο, δημιούργημα της δικής τους εργασίας, και οι ίδιοι να μην έχουν καμία πρόσβαση σε αυτόν. Ακούν συνεχώς για μια «ανάπτυξη», την οποία οι ίδιοι ποτέ δεν καρπώνονται. Η ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας δεν είναι δική τους υπόθεση, ακριβώς επειδή η εργασία στον καπιταλισμό δεν είναι μέσο προόδου και ευημερίας της κοινωνίας, αλλά μέσο πλουτισμού των κατόχων των μέσων παραγωγής. Ποιος μπορεί να φανταστεί σε αυτές τις συνθήκες, να γεννιέται αντίστοιχα ένα «σταχανοφικό κίνημα»;

Σαν μια ακόμη «πηγή του σταχανοφικού κινήματος πρέπει να θεωρούμε την ύπαρξη της νέας τεχνικής στη χώρα μας», σημειώνει στο λόγο του ο Στάλιν. Για να συμπληρώσει αμέσως μετά πως «για να μπορέσει η νέα τεχνική να δώσει τα αποτελέσματά της, πρέπει να έχει και ανθρώπους, στελέχη από εργάτες και εργάτριες που να είναι ικανά να μπουν επικεφαλής της τεχνικής και να την κινήσουν μπροστά».

Και στο σοσιαλισμό και στον καπιταλισμό, η εκπαίδευση και η τεχνολογία είναι συνδεδεμένες με την παραγωγή. Η διαφορά έγκειται στο εξής: Ο σοσιαλιστικός τρόπος παραγωγής προϋποθέτει και συνεπάγεται ότι η τεχνολογία και η επιστήμη είναι στην υπηρεσία της κοινωνίας. Η μόρφωση και η τεχνική εκπαίδευση των εργαζομένων είναι «προίκα» όλης της κοινωνίας. Ο Σταχάνωφ εξηγεί: «Ο Σοβιετικός λαός έμαθε να προωθεί την τεχνική της παραγωγής, έτσι που να βγάζει δυο, τρεις και δέκα φορές περισσότερα με τη μηχανή του, απ' ό,τι πριν. Πολλοί σταχανωφικοί μπορούν δίκαια να ονομαστούν δάσκαλοι στην τεχνική τους - τόσο καλά ξέρουν τη δουλειά τους, τόσο τέλεια έχουν μυηθεί σε όλα τα μυστικά της εργασιακής αποτελεσματικότητας».

Και αλλού υπογραμμίζει: «Η σταχανωφική εργασία δε ζητάει μεγάλη σωματική προσπάθεια. Θέλει μόνο ομαδική αντίληψη της κάθε δουλειάς και επιμελημένη σπουδή της κάθε μηχανής και της τεχνικής της. Το σταχανωφικό σύστημα είναι ένας συνδυασμός σωματικής και διανοητικής εργασίας. Δίνει διέξοδο στις δημιουργικές ιδέες του ανθρώπου».

Στον καπιταλισμό, η εκπαίδευση και η τεχνολογία υποτάσσονται στο κέρδος των κατόχων των μέσων παραγωγής. Και κέρδος φέρνει μόνο η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης. Γι' αυτό, στον καπιταλισμό οι εργαζόμενοι παίρνουν μόνο τόση γνώση και τόση κατάρτιση, όσο είναι απαραίτητη για την κερδοφορία των κεφαλαιοκρατών. Γι' αυτό τους παρέχεται ρηχή, ληξιπρόθεσμη κατάρτιση, χωρίς γενικές γνώσεις, χωρίς ουσιαστικές τεχνικές γνώσεις. Για να είναι περιορισμένα έως και ανύπαρκτα τα επαγγελματικά τους δικαιώματα, για να αγγίζουν πάτο οι μισθοί, να νιώθουν ότι οι ίδιοι - ημιμορφωμένοι, ημικαταρτισμένοι - ευθύνονται που δεν έχουν σταθερή δουλειά.