Συχνά μας αντιτείνουν πως το σχολείο στις σοσιαλιστικές χώρες ήταν «πολιτικοποιημένο», «κομματικοποιημένο», ενώ, όπως υποστηρίζουν, το δικό μας είναι «απολιτικό», «ανεξάρτητο», ότι δήθεν αφήνει την πολιτική «έξω από τα σχολικά κτίρια και τις σχολικές αυλές». Τελείως υποκριτικός ισχυρισμός αφού το εκπαιδευτικό σύστημα κάθε χώρας παίζει σημαντικότατο ρόλο στην παραγωγή και αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας, στα πλαίσια του κοινωνικοπολιτικού συστήματος της συγκεκριμένης χώρας. Σε διαφορετική περίπτωση, π.χ., οι κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ δε θα είχαν πρόβλημα να διδάξουν στα παιδιά της ΣΤ΄ Δημοτικού στο μάθημα της Ιστορίας ότι την Αντίσταση στη χώρα μας ενάντια στη χιτλερική λαίλαπα την έκαναν το ΕΑΜ κι ο ΕΛΑΣ, που ιδρύθηκαν με πρωτοβουλία και καθοδήγηση του ΚΚΕ. Οτι υπήρξε ο ηρωικός ΔΣΕ που διεξήγαγε ένα σκληρό αντιιμπεριαλιστικό πόλεμο και τόσες άλλες ιστορικές αλήθειες, που βέβαια ποτέ δε μαθαίνουν τα παιδιά στα σχολικά έδρανα της χώρας μας.

Σε αντίθεση με τα ιδανικά του ευρωπαϊκού κοσμοπολιτισμού, που σήμερα κυριαρχούν στην ελληνική Παιδεία ως «σήμα κατατεθέν» της ενσωμάτωσης της χώρας στους ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς, το σοβιετικό παιδαγωγικό σύστημα έθετε ως στόχο του τη διαπαιδαγώγηση στη βάση των αρχών της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ισότητας, του προλεταριακού διεθνισμού.

Η διαμόρφωση ενός νέου ανθρώπου ήταν επιταγή, όρος διατήρησης κι αυτο-εξυγίανσης του σοσιαλιστικού συστήματος. Ανάγκη για την οποία μίλησαν τόσο οι Μαρξ - Ενγκελς, όσο και ο Λένιν. Κι αν είναι κάτι στο οποίο θα μπορούσε να κάνει κάποιος κριτική, είναι όχι στο ότι γινόταν στα σχολεία αυτή η προσπάθεια διαμόρφωσης ενός νέου ανθρώπου που θα βάζει υπεράνω τα κοινωνικά ιδανικά, αλλά το ότι από ένα σημείο κι έπειτα όλη αυτή η δουλιά του σοβιετικού σχολείου υπονομευόταν από την πραγματικότητα των παρεκκλίσεων από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση.

Το σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστημα είχε αποστολή του τη διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς στη βάση της κομμουνιστικής κοσμοθεωρίας, στη βάση των αρχών της συλλογικότητας, της ισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, του προλεταριακού διεθνισμού. Αυτές οι αρχές είχαν εγκαθιδρυθεί στη χώρα με το αίμα και τις θυσίες των τριών ρωσικών Επαναστάσεων - με κορυφαία τη Μεγάλη Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση, τον Εμφύλιο Πόλεμο και την απόκρουση της ιμπεριαλιστικής επέμβασης -, του Αντιφασιστικού Πολέμου και των θυσιών που απαιτεί η σοσιαλιστική οικοδόμηση! Δεν ήταν δηλαδή κάτι το διαπραγματεύσιμο για το σοσιαλισμό, μια και συνδεόταν άμεσα με την ίδια την ύπαρξή του!

Υπάρχει βέβαια η άποψη πως οι Σοβιετικοί παιδαγωγοί ήταν εξαναγκασμένοι να ακολουθούν τις «εντολές του κόμματος». Αυτή η άποψη νομίζω ότι υποτιμά τη νοημοσύνη μας. Μήπως όμως και στη χώρα μας οι εκπαιδευτικοί δεν καλούνται να εφαρμόσουν την πολιτική που χαράσσουν τα κόμματα της αστικής τάξης (ΠΑΣΟΚ ή ΝΔ) μέσα από τις εγκυκλίους και τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις; Γιατί λοιπόν ήταν κάτι το «απαράδεκτο» να καθορίζει το ΚΚ, που ήταν το κυβερνητικό κόμμα, τις βασικές κατευθύνσεις της εκπαιδευτικής πολιτικής;

Μας λένε επίσης συχνά πως οι Σοβιετικοί εκπαιδευτικοί δεν μπορούσαν να πάρουν «σωστές» και «καλές» ιδέες και πρακτικές από άλλες επιστημονικές και παιδαγωγικές σχολές και να τις εφαρμόσουν στο σχολείο τους. Οτι είχαν «ασφυχτικό έλεγχο» από τον κρατικό και κομματικό «μηχανισμό».

Αν οι εκπαιδευτικοί ήταν μέλισσες κι οι διαφορετικές παιδαγωγικές σχολές τα διαφορετικά άνθη, από τα οποία πρέπει υποχρεωτικά οι μέλισσες να περάσουν για να παράγουν το μέλι τους, την παιδαγωγική πράξη τους, τότε οπωσδήποτε θα ήταν πρόβλημα. Ομως, δε μιλάμε για μέλισσες, αλλά για ανθρώπους, για εκπαιδευτικούς. Ούτε για άνθη, αλλά για το σχολείο, για το εκπαιδευτικό σύστημα! Πράγματα με διαφορετική ...ποιότητα! Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι στις συνθήκες του σοσιαλισμού δε γίνονταν έρευνες, ότι δε μεταφερόταν η πρωτοπόρα παιδαγωγική εμπειρία, ότι δεν υπήρχε ανάπτυξη της παιδαγωγικής σκέψης και πρακτικής. Σε όλη την περίοδο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης πραγματοποιούνταν σοβαρές συζητήσεις παιδαγωγών και ψυχολόγων. Γίνονταν εκπαιδευτικά συνέδρια για διάφορα ζητήματα, τα οποία μάλιστα συχνά επεξεργάζονταν μέτρα κι αποφάσεις δεσμευτικές για το υπουργείο Παιδείας. Υπήρχε ένα πλατύ δίκτυο παιδαγωγικών και ψυχολογικών περιοδικών με μεγάλη κυκλοφορία, που έφθανε σε κάθε εκπαιδευτικό. Υπήρχε ένα σύστημα βοήθειας και ελέγχου του παιδαγωγικού έργου, που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να συγκριθεί με την ανυπαρξία βοήθειας που βιώνει ο Ελληνας εκπαιδευτικός ή με τα σχέδια «αξιολόγησης» του εκπαιδευτικού έργου και των σχολείων που άρχισαν να εφαρμόζονται τώρα στη Ρωσία και προωθούνται και στη χώρα μας.

Θα κλείσω αυτό το ζήτημα με μια αναφορά στον Βιγκότσκι, ο οποίος στη χώρα μας πέφτει «θύμα» αποσπασματικής παρουσίασης και εμφανίζεται σαν «αποξηραμένο άνθος», έτοιμο να κοσμήσει αστικές εκδοτικές δουλιές. Ο ίδιος ήταν με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο αντίθετος στον εκλεκτικισμό. Στο θεμελιακό έργο του «Το ιστορικό νόημα της κρίσης στην ψυχολογία» γράφει μεταξύ των άλλων πως οι εκλεκτικιστικές συνθέσεις τμημάτων δύο ή περισσότερων θεωρητικών συστημάτων, π.χ., του μαρξισμού με το φροϋδισμό, χάνουν την ουσία, που βρίσκεται στη σχέση της κεντρικής ιδέας του συστήματος και της επιμέρους θέσης ή πρακτικής που «προσκολλάται». Πολύ εύγλωττα σημειώνει: «Σε όλες αυτές τις προσπάθειες παίρνεται η ουρά από το ένα σύστημα και συγκολλείται στο κεφάλι του άλλου, αφού στη μέση μπει το σώμα κάποιου τρίτου συστήματος. Οχι πως δεν είναι σωστοί αυτοί οι τερατώδεις συνδυασμοί, είναι σωστοί ως τον τελευταίο δεκαδικό, αλλά το ερώτημα στο οποίο θέλουν να απαντήσουν έχει τοποθετηθεί λάθος. Μπορείς τον αριθμό των κατοίκων της Παραγουάης να τον πολλαπλασιάσεις με τον αριθμό της χιλιομετρικής απόστασης της Γης από τη Σελήνη και το νούμερο που θα πάρεις να το διαιρέσεις με το μέσο όρο ζωής του ελέφαντα και τέλεια να κάνεις όλες τις πράξεις, χωρίς λάθη ούτε σ' έναν αριθμό, παρ' όλα αυτά ο αριθμός που θα σου προκύψει μπορεί να οδηγήσει σε μπέρδεμα αυτόν που θα ήθελε να μάθει ποιο είναι το εθνικό εισόδημα της χώρας αυτής. Αυτό που κάνουν οι εκλεκτικιστές σ' ένα ερώτημα που έθεσε η μαρξιστική φιλοσοφία, είναι να δίνουν την απάντηση που τους ψιθύρισε η φροϋδική μεταψυχολογία»¹¹, τόνιζε ο Βιγκότσκι, που τασσόταν υπέρ των «καθαρών» μεθοδολογικών απαντήσεων.

Δεν ισχυρίζομαι πως στο εκπαιδευτικό σύστημα της Σοβιετικής Ενωσης δεν υπήρχαν προβλήματα. Και βέβαια υπήρχαν! Ομως αυτά δεν είχαν καμία σχέση με τα προβλήματα που υπάρχουν στον καπιταλισμό. `Η, καλύτερα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο σοσιαλισμός είχε λύσει υπέρ των εργαζομένων μια σειρά σημαντικών προβλημάτων που ο καπιταλισμός όχι μόνο δεν μπορεί να λύσει, αλλά ούτε και έχει τη διάθεση να το κάνει. Αυτό σημαίνει η εφαρμογή στο σοσιαλισμό στην πράξη της Ενιαίας, 100% Δημόσιας, Δωρεάν και Υποχρεωτικής Βασικής Εκπαίδευσης, που μαζί με ένα πλατύ δίκτυο Δημόσιας Προσχολικής Αγωγής αποτελούσε τη βάση του εκπαιδευτικού συστήματος. Μια βάση ικανή να δώσει πρωτοπόρους καρπούς υψηλής γνώσης στην Ανώτατη Εκπαίδευση, η οποία ήταν επίσης 100% Δημόσια και Δωρεάν με πτυχία που είχαν άμεσο επαγγελματικό αντίκρισμα!

Βέβαια, το προοδευτικότερο σύστημα που γνώρισε ως τα σήμερα η ανθρωπότητα, ο σοσιαλισμός κι η Λαϊκή Παιδεία δεν έρχονται από μόνα τους. Οπως λέει ο Μπρεχτ, «ποιος φταίει σαν η καταπίεση παραμένει; Εμείς. Ποιος φταίει σαν η καταπίεση συντριβεί; Εμείς πάλι!».

11. Λ. Σ. ΒΙΓΚΟΤΣΚΙ: «Το ιστορικό νόημα της κρίσης της ψυχολογίας - Μεθοδολογική μελέτη». Απαντα, τόμος 1ος, σελ. 292-436. Μόσχα, 1982, εκδόσεις «Πενταγκόγκικα».

* Το κείμενο προέρχεται από Διάλεξη στο Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών στις 19 του Φλεβάρη 2004