Πριν την οποιαδήποτε κριτική μας στον τρόπο που συμβάλλει η τηλεόραση στη διαμόρφωση της συνείδησης της νεολαίας, οφείλουμε να κάνουμε ξανά μιαν απαραίτητη διευκρίνιση: Το πρόβλημα δεν είναι το Μέσο, αλλά ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται, από ποιον ελέγχεται και τι σκοπούς εξυπηρετεί. Οποιαδήποτε άποψη, που φορτώνει «όλα τα κακά του κόσμου» σε αυτές καθεαυτές τις νέες τεχνολογίες και που επικαλείται μιαν αναβίωση του κινήματος των λουδιτών, δε μας βρίσκει καθόλου σύμφωνους. Πρόκειται, μάλιστα, για απόψεις, που εκφράζουν χαμηλό επίπεδο πολιτικής συνείδησης και που προωθούνται και προβάλλονται ποικιλοτρόπως, αφού δεν αφήνουν τον κόσμο να δει την πηγή του προβλήματος, αλλά μόνο το φαινόμενο κι αυτό με στρεβλό τρόπο.
Γιατί στον τίτλο μας υποστηρίζουμε ότι η τηλεόραση αποτελεί έναν ιδιότυπο τρόπο εθισμού;
Ας δούμε μερικά από τα συμπτώματα, τα οποία καταγράφονται κατά την παρακολούθησή της:
α) Ενώ μεγάλο μέρος από αυτούς που παρακολουθούν τηλεόραση δηλώνουν δυσαρεστημένοι από αυτά που παρακολουθούν (40% των ενηλίκων και 70% των εφήβων), εν τούτοις εξακολουθούν και βλέπουν τηλεόραση.
β) Τα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα, τα οποία έγιναν την ώρα της παρακολούθησης της τηλεόρασης, έδειξαν χαμηλότερη πνευματική διέγερση κατά την τηλεθέαση από αυτήν που καταγραφόταν σε άλλες δραστηριότητες, όπως, για παράδειγμα, το διάβασμα.
γ) Ενώ η αίσθηση της χαλαρότητας που υπάρχει κατά τη διάρκεια της τηλεθέασης τερματίζεται με το κλείσιμο του δέκτη, τα αισθήματα μειωμένης πνευματικής διέγερσης συνεχίζονται.
δ) Καταγράφεται ένα εξαρτημένο αντανακλαστικό, βάσει του οποίου το άνοιγμα του τηλεοπτικού δέκτη συνδέεται με το αίσθημα της χαλάρωσης, ενώ το κλείσιμο του δέκτη σημαίνει επαναφορά του άγχους και της δυσφορίας12.
Τα συμπτώματα αυτά φαίνεται να μοιάζουν με τα συμπτώματα εξάρτησης, που παρουσιάζονται όταν το υποκείμενο λαμβάνει εξαρτησιογόνες ουσίες. Αυτά τα συμπτώματα εκδηλώνονται με τον πλέον βίαιο τρόπο και στα παιδιά και μάλλον δε χρειάζεται κανένας να είναι ειδικός, προκειμένου να καταλάβει τη ζημιά που υφίσταται ο παιδικός και νεανικός εγκέφαλος, διευκρινίζοντας παράλληλα ότι το πρόβλημα δεν είναι μόνο βιολογικής φύσης, αφού η πολύωρη παρακολούθηση διαμορφώνει μια στάση ζωής κι ένα συνειδησιακό εγκλωβισμό. Δημιουργείται συχνά η ψευδαίσθηση ότι με την παρακολούθηση των τηλεοπτικών προγραμμάτων «αποσπάσαι από τη δυσάρεστη πραγματικότητα που βιώνεις, μεταφέρεσαι σε έναν άλλο κόσμο που σου αδειάζει το μυαλό από τις έγνοιες που σε βασανίζουν διαρκώς». Αντίθετα, «το να σκέφτεσαι συνεχώς τα προβλήματα, να αναζητάς τις αιτίες τους, να επιδιώκεις μιαν αγωνιστική στάση για την αντιμετώπισή τους, απλώς θα σου εντείνει τα άγχη σου»... Αυτό είναι το μήνυμα, που τελικά περνά υποσυνείδητα. Τώρα, αν σκεφτούμε ότι τα Ελληνόπουλα ηλικίας 4-15 ετών βλέπουν τηλεόραση κατά μέσο όρο δυόμισι ώρες την ημέρα13, δηλαδή κάποια από αυτά ξεπερνούσαν τις τρεις ώρες παρακολούθησης, πιθανώς και τις τέσσερις, είναι ευνόητο τι μπορεί να σημαίνει αυτό για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Οι επιπτώσεις σε κάποιες περιπτώσεις είναι εντυπωσιακές και συνδέονται όχι μόνο με τη διάρκεια παρακολούθησης, αλλά και με το περιεχόμενο των όσων βλέπει το παιδί14. Καταγράφουμε μερικές ενδιαφέρουσες επιστημονικές διαπιστώσεις, που δείχνουν, είτε άμεσα είτε έμμεσα, τον τρόπο χειραγώγησης της νεολαίας και τον τρόπο διαμόρφωσης της συνείδησής της:
Μεγάλο ρόλο στα παιδικά κι εφηβικά προγράμματα (κινούμενα σχέδια, ταινίες κλπ.) παίζει η βία.
Σύμφωνα με κάποια στοιχεία15 ένας Αμερικανός έφηβος στα 18 του χρόνια έχει παρακολουθήσει στην τηλεόραση 200.000 πράξεις βίας, εκ των οποίων οι 40.000 είναι φόνοι. Σε διάστημα 18 ωρών, οι δημοσιογράφοι του περιοδικού «TV Guide» μέτρησαν 1.846 πράξεις βίας στα προγράμματα ενός δείγματος που αποτελούσαν δέκα σταθμοί. Σύμφωνα με άλλη έρευνα, που διήρκεσε 17 χρόνια και που παρακολουθήθηκαν 700 παιδιά από την ηλικία των 6 ετών έως την ενηλικίωση, διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά που ξόδευαν πάνω από 3 ώρες την ημέρα παρακολουθώντας τηλεόραση στην ηλικία των 14 ετών ήταν 4 φορές πιο πιθανό να έχουν δράσει επιθετικά έως την ηλικία των 22 ετών, σε σχέση με εκείνα τα παιδιά που έβλεπαν λιγότερο από 1 ώρα τηλεόραση16.
Μια άλλη μελέτη υποστηρίζει ότι «από 1,4 σκηνές βίας ανά λεπτό το 1996 στην ελληνική τηλεόραση, φτάσαμε σε 3-4 σκηνές βίας ανά λεπτό το 1999. Συγχρόνως, αν συγκρίνει κάποιος ταινίες του παρελθόντος με σύγχρονες, θα διαπιστώσει χωρίς πολλή έρευνα ότι οι περισσότερες σκηνές βίας των παλαιότερων παραγωγών σήμερα φαίνονται φυσιολογικές ή "αφελείς" ως προς την απεικόνιση της βίας. Αν συγκρίνουμε τις ταινίες, παρατηρούμε ότι στο "Batman" του 1966 δεν υπάρχει θάνατος, ενώ στην επανέκδοση του 1989 καταγράφονται 41 θάνατοι. Στο "Robocop 1" του 1987 καταγράφονται 32 θάνατοι και στο "Robocop 2" του 1991, 81 θάνατοι. Στο "Rabbo 1" υπάρχουν 62 θάνατοι και στο "Rabbo 3" καταμετρούνται 106 θάνατοι και 245 σκηνές βίας»17.
Πώς, άραγε, εξηγείται η αύξηση των σκηνών βίας στις ταινίες, τις οποίες παρακολουθούν σε μεγάλο βαθμό νεολαίοι, αλλά ακόμα και σε ταινίες που απευθύνονται καθαρά σε παιδιά και νέους, όπως «ο άρχοντας των δαχτυλιδιών»; Ταινίες που προβάλλονται και στον κινηματογράφο και στις τηλεοράσεις; Αν δούμε την επεκτατική πολιτική του ιμπεριαλισμού, που τα τελευταία χρόνια παίρνει νέες διαστάσεις με τη διεξαγωγή περιφερειακών πολέμων, θα πάρουμε μια πειστική απάντηση, που δεν είναι απλώς πειστική γιατί είναι αληθοφανής, αλλά γιατί στηρίζεται στην ίδια την αλήθεια. Οι ΗΠΑ, η ΕΕ και οι μηχανισμοί στρατιωτικής επιβολής της θέλησής τους (ΝΑΤΟ και ευρωστρατός) πρέπει ανά πάσα στιγμή, όταν θεωρηθεί αναγκαίο, να παρεμβαίνουν στρατιωτικά με μισθοφορικούς στρατούς και να ελέγχουν τις πολιτικές εξελίξεις κατά το δοκούν. Αυτό, όμως, απαιτεί όχι μόνο τη «σωστή» εκπαίδευση των μισθοφόρων, αλλά και το ολοκληρωτικό «δόσιμό» τους σε ψυχολογικό και ιδεολογικό επίπεδο. Απαιτεί στρατιώτες, που θα είναι εθισμένοι στην ιδέα να σκοτώσουν και να σκοτωθούν, να χρησιμοποιήσουν βία χωρίς διάκριση σε αντίπαλους στρατιώτες, σε αιχμαλώτους, σε τραυματίες, σε παιδιά και άμαχα τμήματα του πληθυσμού. Για το ότι αυτό πράγματι συμβαίνει και δεν υποθέτουμε ότι απλώς θα συμβεί, αρκεί να στρέψουμε τα βλέμματά μας στην κατοχή του Ιράκ, όπου τα παραδείγματα αφθονούν (βασανιστήρια στους Ιρακινούς κρατούμενους, εκτελέσεις παιδιών και τραυματιών εν ψυχρώ κλπ.).
Στη συγκεκριμένη περίπτωση των ταινιών τύπου «Rabbo», υποστηρίζουμε ότι δεν πρόκειται για κατασκευάσματα που επιδιώκουν μόνο να «κόψουν εισιτήρια» για την αποκόμιση κερδών, αλλά ότι πιθανόν - για να μην πούμε σίγουρα - πρόκειται για κατασκευάσματα κατά παραγγελία (ας θυμηθούμε τον σωτήρα Σταλόνε, που έσωζε τους «άμοιρους» Αφγανούς από τη σοβιετική «δικτατορία»).
Το μήνυμα της βίας είναι μόνο μια πλευρά, που μπορεί κανείς να σημειώσει στον τρόπο με τον οποίο χειραγωγείται η νεανική συνείδηση μέσω της τηλεόρασης. Μια άλλη πλευρά έχει να κάνει με τη διαμόρφωση των «καταναλωτικών προτύπων»: «Σύμφωνα με πανεθνική έρευνα του συγκεκριμένου φύλλου (σ.σ. εννοεί την εφημερίδα «Die Zeit»), οι έφηβοι ηλικίας 12-18 ετών γνωρίζουν ήδη 130 μάρκες ρούχων, 100 τίτλους περιοδικών, 93 είδη γλυκών και σνακς, καθώς και 80 και πλέον διαφορετικά αναψυκτικά και χυμούς»18. Σε μεγάλο βαθμό, μια τέτοια αντίληψη - του να γνωρίζω δηλαδή τις φίρμες μιας μεγάλης γκάμας προϊόντων - την καλλιεργεί η τηλεόραση. Ο στόχος είναι διττός: Από τη μια, η νεολαία πρέπει κι αυτή να συμβάλει μέσω της κατανάλωσης στα κέρδη των μονοπωλίων, από την άλλη η νεολαία, και ως νεολαία, και ως αυριανή βάρδια της εργατικής τάξης, θα πρέπει να περιορίζει τη σκέψη της στο πώς θα καταναλώσει (όχι πώς θα ζήσει καλύτερα) και στο τι θα καταναλώσει, προκειμένου το προϊόν που καταναλώνει να το χρησιμοποιήσει ως μέσο κοινωνικής προβολής (αυτό το τελευταίο έχει ολέθριες επιπτώσεις, αφού συχνά συγκροτούνται εφηβικές συμμορίες, που ως στόχο έχουν την κλοπή κινητών τηλεφώνων, παπουτσιών και άλλων ειδών. Οι συμμορίες αυτές έχουν πλέον διάδοση όχι μόνο στις ΗΠΑ, αλλά και στα καθ' ημάς). Βέβαια, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι τα μονοπώλια καλούνται να λύσουν μιαν (άλυτη) αντίφαση μέσα από αυτήν τη διαδικασία. Στη μια πλευρά του αντιφατικού δίπολου βρίσκεται η επιθυμία των μονοπωλίων για εκτεταμένη κατανάλωση, που συνεχώς πρέπει να διευρύνεται και, από την άλλη, η συνεχής επιδίωξή τους να πέφτει η τιμή της εργατικής δύναμης. Ακόμα, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι τα πρότυπα που δημιουργούνται δεν αντιστοιχούν σε ανύπαρκτες ανάγκες, αλλά σε απολύτως υπαρκτές, μόνο που αυτές εκφράζονται με στρεβλό τρόπο.
12. Σ. Ξενικουδάκης: «Ο μηχανισμός του εθισμού στην τηλεόραση». Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 24.2.2002.
13. Μαρία Δεληθανάση: «Ενας ...μικρόκοσμος γεμάτος βία και σεξ». Εφημερίδα «Καθημερινή», 1.12.2002.
14. Σημειώνουμε ενδεικτικά ότι πριν από μερικά χρόνια περισσότεροι από 700 μικροί Γιαπωνέζοι παρουσίασαν μια σειρά από «περίεργα» συμπτώματα, όπως ερεθισμούς στα μάτια, σπασμούς, έντονα αναπνευστικά προβλήματα και κρίσεις επιληψίας. Το κοινό στοιχείο που τους συνέδεε ήταν η παρακολούθηση της γνωστής σειράς Πόκεμον. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται φωτοευαίσθητη επιληπτική κρίση και ερμηνεύεται με τις συνεχείς εναλλαγές φωτεινών και σκοτεινών εικόνων, τη συνεχή δράση, τις έντονες ακτινοβολίες δυνατού μπλε, κόκκινου και λευκού χρώματος με συχνότητα 1/30 το δευτερόλεπτο (αντίστοιχα προβλήματα παρουσιάστηκαν και σε ομάδες εφήβων κατά την παρακολούθηση βιντεοπαιχνιδιών της εταιρίας «ΝΙΤΕΝΤΟ»). Δες αναλυτικότερα: α) «Επεισοδιακή προβολή επικίνδυνου καρτούν». Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 18.12.1997. β) Μ. Νταλιάνη - Ε. Ελευθεριάδου: «Η TV αρρωσταίνει τα παιδιά». Εφημερίδα «Τα Νέα», 7.1.1998.
15. Δ. Μητρόπουλος: «Τρόμος πάνω από τα παιδιά». Εφημερίδα «Το Βήμα», 21.1.1996.
16. Σ. Ξενικουδάκης: «Βία στην τηλεόραση, βιντεοπαιχνίδια και παιδική ψυχή». Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 18.5.2003.
17. Μ. Δεληθανάση: «Ενας ...μικρόκοσμος γεμάτος βία και σεξ». Εφημερίδα «Καθημερινή», 1.12.2002.
18. Εφημερίδα «Καθημερινή», 30.5.2004: «Στην παγίδα διαφημιστών από κούνια...».
Αναδημοσιεύεται από την ΚΟΜΕΠ, τεύχος 4/2005
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
Του
Βασίλη ΛΙΟΣΗ*
*Ο Βασίλης Λιόσης είναι συνεργάτης της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ
Κυρίως φύλλο
Feeds
