ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ

Το οποίο, ενάντια σε ορισμένους καλοθελητές οι οποίοι υποστηρίζουν ότι απουσίαζε ο ανοιχτός διάλογος, στην πράξη υπεράσπιζε τον αυτοκριτικό και κριτικό λόγο, που βοηθούσε τους καλλιτέχνες να βελτιώνονται ως δημιουργοί, έχοντας τη δυνατότητα - με όρους αισθητικής πάντα υπέρ του λαού - να διατυπώνουν τη γνώμη τους για το έργο συναδέλφων τους.

Το έργο το οποίο θα μας απασχολήσει αυτό το Σαββατοκύριακο είναι η 10η Συμφωνία του Σοβιετικού συμφωνιστή (να θυμίσουμε ότι συνέθεσε 15 Συμφωνίες). Την συνέλαβε και την επεξεργάστηκε το καλοκαίρι του 1953, εντατικά εργαζόμενος σε Μόσχα και Κομάροβο, και ολοκλήρωσε την αποτύπωσή της σε παρτιτούρες τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς.

Από κοινού με τον συνάδελφό του, Μοϊσέι Βάινμπεργκ (1919 - 1996), παρουσίασαν τη μεταγραφή της Συμφωνίας για δύο πιάνα, με ακροατήριο τους καθηγητές και τους σπουδαστές του Ωδείου της Μόσχας. Η πρεμιέρα της έγινε την 17η Δεκέμβρη, στη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ, υπό τη διεύθυνση του Εβγκένι Μραβίνσκι (1903 - 1988). Ο ίδιος αρχιμουσικός διηύθυνε την πρώτη εκτέλεση της 10ης Συμφωνίας, στις 28 Δεκέμβρη, στη Μόσχα.

Την επόμενη χρονιά, και συγκεκριμένα στις 29 - 30 Μάρτη 1954, σε ανοιχτή συνεδρίαση της Γραμματείας του Συνδικάτου Συνθετών ξέσπασε έντονη μουσική αντιπαράθεση με θέμα το εν λόγω συμφωνικό έργο. Στην ομιλία του ο Σοστακόβιτς - ο οποίος είχε προβλέψει την μορφή της συζήτησης που θα ακολουθούσε - ήταν προετοιμασμένος και απέδειξε με στιβαρά επιχειρήματα ότι αποτελεί παράδειγμα μετριοφροσύνης και αυτοκριτικής.

Ας έρθουμε όμως στη συζήτηση που προκλήθηκε, με πρωταγωνιστή τον αρμενικής καταγωγής Σοβιετικό συνθέτη Αράμ Χατσατουριάν. Την παρέμβασή του την εντοπίσαμε σε ελληνική απόδοση στο περιοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης» (τεύχος 20, Αύγουστος 1956).

Στον πρόλογο της ελληνικής απόδοσης γίνεται αναφορά στη συναυλία του Δημήτρη Μητρόπουλου με τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης στο κινηματοθέατρο «Ορφεύς», όπου παρουσιάστηκε η 10η Συμφωνία, καθώς λόγω κακοκαιρίας δεν ήταν δυνατή η ερμηνεία της στο Ηρώδειο.

Διαβάζοντας το κείμενό του, διαπιστώνουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος είναι επαινετικό:

«Εχουμε μια αληθινή Συμφωνία, ένα έργο δηλαδή που στηρίζεται πάνω σε μια μεγάλη καταφατική ιδέα της ζωής και έχει ένα βαθύ συγκινησιακό και φιλοσοφικό περιεχόμενο. Τα τέσσερα μέρη της Συμφωνίας περικλείουν έναν ολόκληρο κόσμο από εικόνες, φωτεινές και τραγικές, που έχουν έναν οδυνηρό λυρισμό και μια θριαμβευτική χαρά.

Ως συνθέτης κι εγώ, δεν μπορώ παρά να θαυμάζω τη δραματική κυριαρχία του Ντ. Σοστακόβιτς, αυτό το δώρο του να χτίζει μορφές μεγάλων διαστάσεων, να διαποτίζει με κίνηση ακόμα και το πιο μικρό απόσπασμα της Συμφωνίας, να κρατάει αδιάκοπα την ανάσα μουσικής.

Είναι ολοφάνερο πως η δραματική σύλληψη της συμφωνίας έκανε αναγκαία την προσφυγή σε ορχηστρικά και αρμονικά μέσα έκφρασης, ικανά να ενεργήσουν δυνατά, και όχι σπάνια, τολμηρά».

Ωστόσο, τον ικανοποίησε σε μέγιστο βαθμό η ακρόαση του συμφωνικού αποτελέσματος; «Οχι βέβαια», απαντά και αιτιολογεί την ένστασή του: «Μου φαίνεται π.χ. πως το φινάλε της Συμφωνίας, παρ' όλη τη γοητεία των φωτεινών του εικόνων, δεν αντιζυγίζει, τόσο στο συγκινησιακό πεδίο όσο και στο πεδίο της συγκρότησης, τα επεισόδια μιας δραματικής σφοδρότητας, ακόμα και της τραγικής έντασης. Ετσι, αποκομίζει κανείς πως το φινάλε περιορίζει λιγάκι το βάθος και την αρχιτεκτονική λογική του συνόλου της Συμφωνίας και εξασθενίζει την αίσθηση που προκαλεί το σύνολο.

Μέσα στη Συμφωνία οι κακές, σκοτεινές δυνάμεις ζωγραφίζονται πολύ ανάγλυφα και πειστικά, με μια συνταρακτική "ζωγραφική" δύναμη. Ο μεγάλος ουμανισμός της ειρηνικής ανθρωπότητας, που τους αντιτάσσεται, εκφράζεται με μικρότερη δύναμη και πλαστική τελειότητα. Θα 'θελα να εκφράσω την ευχή ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς να βεβαιώσει με πιο σταθερό και σίγουρο τρόπο το θετικό στοιχείο. Γιατί το σκοτεινό και το τραγικό ξέρει καλύτερα από τον καθένα να το ζωγραφίζει στη μουσική του».

Αλήθεια, όμως, τι έχει να καταθέσει ο ίδιος ο συνθέτης; Πρωτίστως, δεν αποκρύπτει τις αδυναμίες και τα σφάλματά του. Την κατάθεσή του για τη 10η Συμφωνία τη μεταφέρουμε από την έκδοση «Ντμίτρι Σοστακόβιτς - Για τον ίδιο και την εποχή του» («Σύγχρονη Εποχή»), που την αναδημοσιεύει από το περιοδικό «Σοβιέτσκαγια Μούζικα» (αρ. 8, 1953):

«Οπως και τα περισσότερα έργα μου, την έγραψα γρήγορα. Αυτό είναι μάλλον αδυναμία παρά χάρισμά μου, γιατί όταν κανείς δουλεύει τόσο γρήγορα δεν πάνε όλα όπως πρέπει. Μόλις ολοκληρωθεί το έργο και καταλαγιάσει ο δημιουργικός πυρετός, αρχίζεις να βλέπεις τα λάθη της σύνθεσης, που μερικά απ' αυτά είναι βασικά - και αναλαμβάνεις την υποχρέωση να προσπαθήσεις να τα αποφύγεις στα επόμενα έργα σου. Και όσο γι' αυτό που μόλις έχεις γράψει, ε, ό,τι έγινε έγινε και έχει φύγει ένα βάρος από πάνω σου.

Θα συμβούλευα τον καθέναν (και πρώτα - πρώτα τον εαυτό μου) να μη βιάζεται. Καλύτερα να απασχολείσαι πιο πολύ με μια σύνθεση και να διορθώνεις όλα τα λάθη όσο προχωράς.

Κοιτάζοντας κριτικά το πρώτο μέρος, βλέπω ότι ακόμα δεν έχω πετύχει να πραγματοποιήσω το όνειρό μου, να γράψω ένα συμφωνικό αλέγκρο.

Γενικά, αισθάνομαι ότι το δεύτερο μέρος αντιστοιχεί στην αρχική μου σύλληψη και καταλαμβάνει στο όλο έργο τη θέση που του προοριζόταν.

Το τρίτο μέρος εξελίχθηκε λίγο - πολύ έτσι όπως το σχεδίαζα, αν και μερικά αποσπάσματα και εδώ ίσως είναι παρατραβηγμένα, ενώ άλλα μάλλον σύντομα.

Η εισαγωγή στο φινάλε ίσως φανεί κάπως μεγάλη, αλλά την τελευταία φορά που την άκουσα ένιωσα ότι εκπληρώνει τις σημειολογικές και συνθετικές λειτουργίες της και λίγο - πολύ ισορροπεί το όλο μέρος».

Ωστόσο, στο κείμενό του «Συζήτηση με τους νέους» («Επιθεώρηση Τέχνης», τεύχος 14, Φλεβάρης 1956) επανέρχεται στις κριτικές που δέχτηκε για τη 10η Συμφωνία:

«Στο φινάλε (...) κυριαρχούν μόνο γρήγορα και ευκίνητα θεματάκια, ενώ χρειαζόταν ένα πλατύ αρμονικό θέμα κάπου στη μέση του φινάλε, ή κοντά στο τέλος, ή ακόμα και σ' αυτό το ίδιο το τέλος. Αυτό θα δυνάμωνε τον τόνο του φινάλε και θα πρόβαλλε ολόκληρη τη Συμφωνία. Πρέπει άραγε να ξαναδουλέψω το τελευταίο μέρος της Συμφωνίας ή να το γράψω από την αρχή; Το έργο στο σύνολό του κλείνει ένα μέρος από την ψυχή μου και μου είναι δύσκολο, τουλάχιστον για τώρα, να γυρίσω πάλι σε αυτό».