Ο αεικίνητος και πάντα μαχητικός και ανήσυχος Χρήστος Λεοντής, όταν τον ρωτάω πώς τα 'βγαλε πέρα σ' αυτόν τον 60χρονο αγώνα, επισημαίνει: «Αυτός ο αγώνας ήταν η κινητήρια δύναμη στην προσπάθεια της επικοινωνίας μαζί σας και, ευτυχώς, η αγάπη του κόσμου ήταν αυτή που με κράτησε όρθιο όλα αυτά τα χρόνια».

-- Κοίταξε Σεμίνα, οι συγκινήσεις ήταν πολλές και προέρχονταν κυρίως από την αποδοχή του κόσμου. Η στήριξη και η συμπόρευση του κόσμου ήταν αυτό που με ωθούσε και μου έδινε δύναμη και πίστη, ότι μπορώ άξια να κάνω αυτή τη δουλειά.

-- Εκείνη η πέτρα που σας προσέφερε - ακριβώς 60 χρόνια πριν - ο Μίκης Θεοδωράκης, στο τέλος της παρθενικής σας συναυλίας με τον Μάνο Λοΐζο, στο κατάμεστο «Ακροπόλ», ήταν τελικά ένα είδος σκυτάλης;

-- Τότε είχανε ρίξει μια πέτρα στον Μίκη, στη Νάουσα, σε ώρα συναυλίας. Οι νεότεροι δεν τα έχουν ζήσει και ευτυχώς. Αλλες δυσκολίες έχουν οι σημερινοί νέοι. Τότε ήταν άθλος το να πας να παρακολουθήσεις μια συναυλία του Μίκη. Του είχαν πετάξει μια πέτρα την ώρα που διηύθυνε, για να τον σκοτώσουν. Η πράξη του Μίκη να μας δώσει αυτήν την πέτρα όταν ήμασταν επί σκηνής ο Λοΐζος, ο Μάνος ο Ελευθερίου, ο Φώντας Λάδης και εγώ, νέα παιδιά που τότε θέλαμε να αλλάξουμε τον κόσμο, ήταν μία συμβολική πράξη αγώνα μέσα από τη μουσική και μέσα από το τραγούδι. Ηταν Μάρτης του 1963.

-- Η γενιά μου τραγούδησε τα τραγούδια σου, εμπνεύστηκε απ' αυτά, πήρε δύναμη και ονειρεύτηκε. Εσύ τι πήρες από εμάς;

-- Γνωρίζω πως είναι βαθιά ριζωμένη μέσα σου η πεποίθηση ότι το «εγώ» δεν οδηγεί πουθενά και ότι αν κάτι μπορεί να γίνει, θα γίνει μόνο με το «εμείς». Πόσο ζωτικής σημασίας είναι αυτό, ειδικά σήμερα;

-- Προφανώς και είναι ζωτικής σημασίας. Ειδικά σήμερα, που βλέπω να είναι οι άνθρωποι χωρισμένοι και ο καθένας να είναι περιχαρακωμένος, ένας κόσμος μόνος του. Δεν ξέρω να ήταν έτσι παλιά βρε παιδάκι μου κι αναρωτιέμαι, δεν παίρνει κανείς δίδαγμα - ας πούμε - από την πρόσφατη Ιστορία; Μέσα στο ΕΑΜ υπήρχαν όλοι μαζί, για τον ίδιο σκοπό, δεν το έζησα εγώ γιατί γεννήθηκα το '40, αλλά εκεί ήταν όλος μαζί ο λαός. Ενωμένος. Σήμερα γιατί είναι χωρισμένος; Δεν το καταλαβαίνω. Εμένα το έμβλημά μου είναι το τραγούδι του Ρίτσου: «Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο, όχι για να τον χωρίσουμε τον κόσμο».

-- Τι σχόλιο να κάνω; Η κυρία Ευαγγελάτου και η «παρέα» της συνηθίζουν να εγκρίνουν ...τον εαυτό τους. Από τη μια μεριά υποβάλλουν αίτηση στο Φεστιβάλ, από την άλλη είναι αυτοί οι ίδιοι που την εγκρίνουν. Αλλά, βέβαια, είναι πολλά τα χρήματα. Συγγνώμη που το λέω έτσι ωμά, αλλά έχω γίνει έξαλλος με όλη αυτήν την αθλιότητα που υπάρχει. Σαν να μην τους φτάνουν όλα αυτά που κάνουν στον Ευριπίδη και τον Αριστοφάνη. Νομίζουν π.χ. ότι με το να βάλουν ένα τζιν στον Χορό κάνουν μοντέρνο θέατρο, γερμανικού τύπου... Οτιδήποτε ελληνικό το αφελληνίζουν. Οι ποιητές μας εκφράζανε τη συλλογική, τη λαϊκή συνείδηση. Αυτά τα έργα είναι μεγάλα και σε πλήρη επάρκεια. Ξεχειλίζουν από ανθρωπιά, ξεχειλίζουν από αισθητική, ξεχειλίζουν από ομορφιά. Το τι έχουν δει τα μάτια μας δεν λέγεται, τι γερανούς, τι καπνούς, τι σκαλωσιές, τι κόκα κόλα, δεν ξέρω κι εγώ τι άλλο. Οι άνθρωποι που πήγαιναν τότε στο θέατρο, απόγευμα πήγαιναν, ούτε φώτα είχαν, ούτε προβολείς, ούτε μικρόφωνα. Ολοι οι ξένοι θεατές στην Επίδαυρο μιλούν για την εκπληκτική ακουστική του θεάτρου. Τώρα βάζουν μικρόφωνα. Να τα κάνουν τι;

-- Χωρισμένοι είναι και οι δημιουργοί. Ο ένας από δω, ο άλλος από κει. Γι' αυτό βρισκόμαστε ως κοινωνία σ' αυτήν την αθλιότητα. Ολοι νομίζουμε ότι δεν υπάρχει άλλος δίπλα. Είναι η εποχή που το «εγώ» βρίσκεται στο απόγειό του, το «εμείς» δεν το ξέρει κανείς. Δεν πάει άλλο αυτός ο χωρισμός της κοινωνίας. Πρέπει να δώσουμε τα χέρια και να δούμε τι θα κάνουμε όλοι μαζί.

-- Εχεις χαρακτηρίσει πράξη ελευθερίας τις ανεξάρτητες παραγωγές, αυτές δηλαδή που γίνονται εκτός δισκογραφικών εταιρειών και εκτός της λογικής και της αισθητικής τους. Γιατί;

-- Οι δυνατότητες που παρέχονται σήμερα από την τεχνολογία στους νέους μουσικούς τούς δίνουν τη δυνατότητα να κάνουν τα πάντα... σε ένα σπίτι. Ενα καλό μικρόφωνο χρειάζεται και ένας υπολογιστής. Μπορούν να εκφράζονται με αυτόν τον τρόπο. Το ζήτημα δεν είναι αυτό. Υπάρχουν εξαιρετικοί μουσικοί, νέοι μουσικοί, αλλά δεν τους ακούει κανείς, γιατί δυστυχώς τα μέσα - τηλεόραση, ραδιόφωνα - είναι εξαγορασμένα, οπότε δεν έχουν βήμα να εκφραστούν και να τους ακούσει ο κόσμος. Τα ΜΜΕ βάζουν μόνο αυτά που βάζουν και που είναι προορισμένα για τις ορμόνες των δεκαπεντάρηδων και την αποχαύνωση.

-- Πώς έχει επηρεάσει το ελληνικό τραγούδι η λογική του μεγαλύτερου κέρδους, με τη ...συμμαχία τηλεόρασης, μαγαζιών, εταιρειών, live, ραδιοφώνων, μάνατζερς; Τι είδους κατάσταση διαμορφώνεται;

-- Τα Μέσα Ενημέρωσης και ιδιαίτερα η εικόνα, η τηλεόραση, είναι ένα στοιχείο πολύ δυνατό. Η εικόνα δηλαδή μαζί με τον ήχο μες στο σπίτι σου είναι ισχυρό στοιχείο. Ε, όταν αυτά τα μέσα ελέγχονται από πέντε ανθρώπους, από πέντε εφοπλιστές και βιομήχανους και μεγαλοεπιχειρηματίες, τι περιμένεις; Να σε καθοδηγήσουν σωστά; Σε βάζουν σε ένα λούκι και σου λένε, αυτά θα βλέπεις και θα τρως κουτόχορτο. Με τη συνεχή επανάληψη και την πλύση εγκεφάλου, σε κάνουν να συνηθίζεις να τα βλέπεις και να τα ακούς όλα αυτά.

-- Με τα γεγονότα της Νομικής στη χούντα είχες γράψει το «Καπνισμένο Τσουκάλι» και είχες ανοίξει και μια μπουάτ, νομίζω την «Αγρύπνια» στην Πλάκα, που την έκλεισαν λίγες μέρες μετά, ως «κακόφημο κέντρο».

-- Ναι, εκείνη την περίοδο ακριβώς, το '72. Με τα γεγονότα στη Νομική είχα ανοίξει αυτήν την μπουάτ και την κλείσανε - πολύ σωστά επισημαίνεις - ως «κακόφημο κέντρο», μαζί με τη «Λήδρα», πιο κάτω, με τον Μαρκόπουλο. Νομίζω πως ήταν κι ο Μικρούτσικος εκεί και έπαιζε, μας κλείσανε όλους ως «κακόφημα κέντρα». Εκεί παρουσίασα για πρώτη φορά το «Καπνισμένο Τσουκάλι» και είχαν έρθει να μας ακούσουν ο Ρίτσος και ο Νίκος Καββαδίας. Είχε έρθει πολύ σημαντικός κόσμος εκεί, και αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που μας έκλεισαν.

-- Τότε ήταν που μπήκε στη ζωή σου - μέσω Σκούρτη - ο Κουν;

-- Τότε ήταν, ναι. Είχε έρθει μια μέρα και ο Σκούρτης και μου λέει: «Θα ανεβάσει ο Κουν ένα έργο μου, το "Καραγκιόζης παραλίγο βεζίρης", και θέλει να γράψεις εσύ τη μουσική. Θέλεις; Λεφτά δεν υπάρχουν». «Βεβαιότατα», του λέω. Την άλλη μέρα πήγα στο θέατρο, με υποδέχτηκε ο Κουν με πολύ θερμή αγκαλιά και καλοσύνη, και μάλιστα εκείνη την ώρα έρχεται και ο Λαζάνης και μου λέει «να κι ο Καραγκιόζης», και βάζουμε όλοι τα γέλια. Ε, από τότε δέσαμε κι απ' ό,τι φάνηκε, δέσαμε και ιδεολογικά και αισθητικά και στα περισσότερα έργα του Κουν - άμα δεις τα προγράμματα που έχει στις προθήκες στο θέατρο, έχω γράψει εγώ τη μουσική. Ταιριάξαμε πολύ στην ιδεολογία θεάτρου. Το θέατρο για μένα ήταν ο μεγάλος έρωτας, το θέατρο σου δίνει την ευκαιρία να καθίσεις σε ένα τραπέζι και να ανταλλάξεις τις απόψεις και την αισθητική σου, να πάρεις και να δώσεις αυτό που αισθάνεσαι, από ανθρώπους, από συγγραφείς, από σκηνοθέτες. Δεν είναι λίγο πράγμα να κουβεντιάζεις και να συναποφασίζεις με τον Κουν, τον Τσαρούχη, τον Καμπανέλλη, τον Διονύση Φωτόπουλο, με μερικούς ανθρώπους που είναι ό,τι καλύτερο στον πνευματικό χώρο της Ελλάδας. Είχα τη μεγάλη τύχη να αφιερώσω μεγάλο μέρος της δραστηριότητάς μου στο θέατρο και μου έδωσε την ευκαιρία να συνεργαστώ με σπουδαίες προσωπικότητες της Τέχνης, αλλά και να πατήσω πάνω σε ποιητικά κείμενα προερχόμενα απ' αυτό.

-- Η μακρόχρονη πορεία σου δεν ήταν εύκολη, ούτε ρόδινη. Είχες όμως σπουδαίες συναντήσεις και συνεργασίες. Πες μου, πώς έγινε και το 1963 στο Θέατρο «Παρκ», στη «Μαγική Πόλη», βρέθηκες να διευθύνεις την ορχήστρα των Χατζιδάκι - Θεοδωράκη;

-- Εγώ είχα γνωριστεί με τον Μίκη όταν ήρθε από το Παρίσι και ήθελε βοηθό αντιγραφέα. Εγώ ήμουν τότε μαζί με τον Μαρκόπουλο στο Ωδείο Αθηνών και έμαθε ο Μαρκόπουλος ότι έχει έρθει ένας μουσικός από το Παρίσι που θα κάνει κάποια τραγούδια, λέει, με την ορχήστρα της ΕΡΤ και ζητάει αντιγραφείς. Μου λέει «Πάμε;», λέω «Φουλ, πάμε», διότι έτσι θα βγάζαμε και κανένα φράγκο, γιατί ήταν 7 δραχμές η σελίδα τα αντιγραφικά και εμείς γράψαμε γύρω στις 2.000 σελίδες. Ετσι, γνωριστήκαμε με τον Μίκη και μέναμε μια βδομάδα νυχθημερόν στο σπίτι της πεθεράς του, που ήτανε στην Κωνσταντινουπόλεως στη Νέα Σμύρνη και εκεί ήμασταν μέρα νύχτα, δεν φεύγαμε, τρώγαμε και ό,τι βρίσκαμε, είχε κάτι πορτοκάλια, κάτι γλυκά, κάτι πούρα που του είχαν χαρίσει, γιατί μόλις είχε έρθει από την Αβάνα. Ηταν επεισοδιακή αλλά και δημιουργική εκείνη η βδομάδα. Και μου λέει μια μέρα ο Μίκης, «γράφεις τραγούδια;», λέω «γράφω». Λέει «παίξε μου ένα». Του παίζω «Το σπίτι γέμισε με λύπη». Λέει «παίξε μου άλλο ένα». Του παίζω. Λέει, «θέλεις να κάνουμε μαζί συναυλίες;». Εγώ τρελάθηκα. Ακουγόταν τότε παντού ο «Επιτάφιος», ήταν στο ζενίθ η επιτυχία του.

-- Υπάρχει κι άλλη μια ιστορία πίσω από αυτό το πρώτο σου τραγούδι, με την οποία συνδέονται ο Αλέκος Σακελλάριος και ο Μάνος Χατζιδάκις;

-- Είχα μάθει σε έναν φιλαράκο το τραγούδι στην κιθάρα - Διονύση τον λέγανε - κι αυτός, για να βγάλει κάνα φράγκο, πήγαινε τα βράδια με την κιθάρα σε ταβέρνες και έπαιζε. Ενα βράδυ, εκεί που τραγουδούσε στον «Βάκχο», στην Πλάκα, όπου σύχναζε ο Σακελλάριος, λέει και το δικό μου. Ο Σακελλάριος τότε κυριαρχούσε στην αγορά του τραγουδιού, με αμέτρητα σουξέ. Τον σταματάει και του λέει «Τι είναι αυτό που τραγουδάς;». «Τίποτα, ενός φίλου», λέει. «Πώς τον λένε;». «Δεν τον ξέρεις». «Βρε πώς τον λένε;». Τέλος πάντων, του λέει το όνομά μου και του λέει ο Σακελλάριος: «Αύριο να μου τον φέρεις εδώ μαζί σου, αν δεν τον φέρεις να μην έρθεις ούτε εσύ». Ερχεται λοιπόν ο Διονύσης, μου το λέει, εμένα με πιάνει η μούρλα, το κρητικό μου, και λέω «Δεν πάω πουθενά, επειδή είναι ο Σακελλάριος θα κάνω ό,τι θέλει; Δεν πάω». Πάει ο Διονύσης μόνος, επιστρέφει αμέσως και μου λέει «Με έδιωξε». Τον λυπήθηκα και τελικά πήγαμε μαζί, έτσι γνώρισα τον Σακελλάριο, ο οποίος με περιποιήθηκε, με κέρασε κιόλας και φαγητό και μου είπε: «Στην επόμενη ταινία θα μου κάνεις εσύ τη μουσική». Λέω «καλά, εντάξει» και έμεινε έτσι το πράγμα, στον αέρα. Λίγες μέρες μετά, ένας φίλος μου στον δρόμο μού λέει «πάρε την εφημερίδα "Το Εθνος", γράφει κάτι για σένα ο Χατζιδάκις». Και λέω «Πού με ξέρει εμένα ο Χατζιδάκις;». Τέλος πάντων, παίρνω την εφημερίδα και διαβάζω τη δήλωσή του: «Στο τραγούδι υπάρχει μεγάλη ελπίδα όσο υπάρχουν μουσικοί που γράφουν τραγούδια σαν "Το σπίτι γέμισε με λύπη"». Εμεινα κατάπληκτος. Φαίνεται πως επειδή ήταν και πολύ φίλοι με τον Σακελλάριο, και μόνο ο Διονύσης το έλεγε στην ταβέρνα, ο Χατζιδάκις το άκουσε εκεί. Εμαθα αργότερα το στέκι του στο Ζόναρς και πήγα και τον ευχαρίστησα. Το καλοκαίρι λοιπόν που προετοίμαζαν τη «Μαγική Πόλη» ο Μίκης με τον Μάνο, μου λέει ο Μίκης, «θα έρθεις να διευθύνεις στο "Παρκ", επειδή εμείς δεν προλαβαίνουμε». Και λέω, «θα έρθω, αλλά θα πάρουμε και τον Μάνο Λοΐζο να διευθύνει αυτός τον έναν και εγώ τον άλλον». Και μας έδωσαν και τη δυνατότητα να παίζουμε από δύο τραγούδια ο καθένας στο ιντερμέτζο. Και εκεί μας παρουσίασε ο Χατζηδάκις, στο θεατρόφιλο κοινό, με ευχές και θερμά λόγια, ο οποίος επέμενε, «εγώ θα παρουσιάσω τα παιδιά», και του λέει ο Μίκης: «Κάτσε ρε, εγώ τους έφερα, εσύ θα τους παρουσιάσεις;». Ετσι έγινε η γνωριμία και με τον έναν και με τον άλλον, και η ενθάρρυνση που μας έδωσαν και η θερμή τους αγάπη ήταν η πιο σημαντική στήριξη στο ξεκίνημά μας.

-- Τι σκέφτεσαι σήμερα για τον μουσικό σου δίδυμο, τον Μάνο Λοΐζο;

-- Ο Μάνος μου λείπει πρώτα πρώτα σαν φίλος, γιατί ήμασταν σαν αδέρφια. Φίλους τώρα δεν έχω. Ο φίλος μου ήταν ο Μάνος. Είχε γράψει εξαιρετικά τραγούδια, τα οποία τα βλέπετε και σήμερα, όχι μόνο στέκουν αλλά είναι και μία ανάσα για όλους μας. Εμείς επιδιώκαμε τότε να παίζουμε ο ένας τα τραγούδια του αλλουνού, παντού. Κάθε μέρα ήμασταν μαζί. Οταν ακούω ένα τραγούδι του Μάνου αγαλλιάζει η ψυχή μου. Γεμίζει αισθητική, ηθική, μια μελωδικότητα, μια τρυφερότητα, όπως ήταν ο Μάνος. Φαντάζομαι ότι δεν είναι πρωτότυπο αυτό που λέω, γιατί το αισθάνεται όλος ο κόσμος.

-- Εχεις πει ότι τίποτα δεν γίνεται χωρίς ιδεολογία και ότι είναι σημαντικό ο καλλιτέχνης να ξέρει αυτό που κάνει από πού ξεκινάει και σε ποιους απευθύνεται. Μπορεί, πιστεύεις, ο άνθρωπος της Τέχνης να δημιουργήσει και να αντέξει μέσα σε καθεστώς νέου τύπου λογοκρισίας, που καταδικάζει στη σιωπή, στη λήθη και την αφάνεια οποιονδήποτε δεν βολεύει το σύστημα;

-- Κοίταξε, όλα αυτά τα περάσαμε, σε χαμηλότερο ή σε εντονότερο βαθμό. Ομως όταν η ανάγκη να εκφραστείς και η απόφαση να υπερασπιστείς αυτό που αισθάνεσαι είναι ισχυρές, δεν σε σταματάει τίποτα. Αντίθετα, παίρνεις δύναμη και εκφράζεσαι με τον πιο έντονο και δυνατό τρόπο. Γι' αυτό λέω, άμα δεν έχεις μια ιδεολογία δεν μπορείς να είσαι «και με τον αστυφύλαξ και με τον χωροφύλαξ». Γράφεις και ξέρεις γιατί γράφεις. Ξέρεις πού, πώς και γιατί τα λες.

-- Η Ελλάδα που κάηκε, οι κυβερνητικοί σχεδιασμοί για ακόμα μεγαλύτερη εμπλοκή στον πόλεμο της Ουκρανίας, η αποθράσυνση των φασιστών και το κατάπτυστο άρθρο 61 για την αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης στα 74 χρόνια, τι σκέψεις σου δημιουργούν;

-- Τώρα μάλιστα. Δεν άφησες και τίποτα, Σεμίνα. Αθλιότης αθλιοτήτων. Τίποτε άλλο. Τι να πω τώρα εγώ; Οτι καίγεται όλη η Ελλάδα και ο Μητσοτάκης φιλοξενεί τον Ζελένσκι, με όλα όσα σημαίνει για εμάς αυτή η κίνηση; Τι να πω εγώ; Και ο κόσμος ψηφίζει αυτά που ψηφίζει, με τα γνωστά αποτελέσματα. Οσο για τη δουλειά μέχρι τα 74, σου λένε οι «αρμόδιοι»: «Το προσδόκιμο ζωής είναι μέχρι τότε, άντε κάνα δυο χρονάκια μετά και πολλά σας είναι. Να φεύγουν οι ηλικιωμένοι από τη μέση, γιατί έχουμε και δουλειές». Ο πρώτος διδάξας, ο άλλος ...φιλόσοφος, ο Μακρόν, προσπάθησε να ανοίξει αυτόν τον απάνθρωπο δρόμο. Κάτι τέτοιοι σοφοί κανονίζουν πλέον το μέλλον της ανθρωπότητας, και σίγουρα σκέφτονται «Ευρωπαϊκή Ενωση δεν θέλατε; Φάτε την».

-- Εμείς τι κάνουμε είναι το θέμα.

-- Ακριβώς. Εμείς τι οφείλουμε να κάνουμε. Ας θυμηθούμε ότι η χρεοκοπία, της Ελλάδας, στην Ευρωπαϊκή Ενωση έγινε. Ολοι βλέπουμε πια πως δεν μπορούμε να εργαζόμαστε ανθρώπινα, αυτά που παίρνει ο μέσος Ελληνας δεν μπορούν να θρέψουν την οικογένειά του - δεν ξέρω αν του επιτρέπεται πλέον να κάνει οικογένεια. Βήχει ένας στην Αμερική και ακριβαίνει το πετρέλαιο εδώ, το πληρώνουμε 2 ευρώ. Σηκώνει κανείς τα χέρια ψηλά. Ζούμε σ' ένα σύστημα στο οποίο είσαι δούλος θέλοντας και μη. Αντί να κοιτάξουμε το πώς θα αποτινάξουμε όλη αυτήν την ασχήμια, διατρέχουμε τον μεγάλο κίνδυνο να τη συνηθίσουμε.

Πληροφορίες για τη συναυλία:

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΕΟΝΤΗΣ «60 χρόνια μαζί»

«Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο...»

Ωδείο Ηρώδου Αττικού, Τρίτη 26 Σεπτεμβρίου, 8.30 μ.μ.

Ερμηνεύουν: Μ. Πασχαλίδης, Γ. Κότσιρας, Κ. Τριανταφυλλίδης - Η. Σαΐα, Ιω.Φόρτη, Αγγ. Τουμπανάκη, Π. Μπούσαλης

Εκτακτη συμμετοχή: Maria del Mar Bonet

Φιλική συμμετοχή: Στ. Κραουνάκης

Συμμετέχουν οι χορωδίες AMBITUS και των δήμων Κηφισιάς και Βύρωνα

Παρουσιάζει ο Σπ. Παπαδόπουλος

Σκηνοθεσία: Κ. Καπελώνης

Διεύθυνση ορχήστρας: Χ. Λεοντής

Τον Κώστα Κοτζιούλα τον γνώρισα το 1970, όταν μπήκαμε κι οι δυο στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Ηταν ένα καλοκάγαθο παιδί, πολύ ευαίσθητο, ειλικρινές και αυθόρμητο, με πολλά ενδιαφέροντα, ακόμα και για το ποδόσφαιρο, που παίζαμε τότε.

Μετά την αποφοίτηση, το 1976, προσφέρθηκε πρόθυμα να μου δώσει υλικό, ανέκδοτα και χειρόγραφα ποιήματα του πατέρα του, Γιώργου Κοτζιούλα, για κάποιο μικρό περιοδικό που έβγαζα, τις «Οψεις». Εκανα τότε ένα αρκετά εκτενές αφιέρωμα στον ποιητή, με βιογραφικό, συγκριτικό χρονολογικό πίνακα, τα ποιήματα και επιλογή κριτικών για το έργο του. Με την ευκαιρία αυτή κατάλαβα, για πρώτη φορά, την αγάπη που είχε για τον πατέρα του, που τον έχασε τόσο μικρός, και τη θέλησή του να εκδώσει και να αναδείξει το τεράστιο ανέκδοτο έργο του Γιώργου Κοτζιούλα.

Οι δρόμοι μας χώρισαν για πολλά χρόνια, ώσπου την τελευταία δεκαετία άρχισα να ενδιαφέρομαι ξανά για τον συγκεκριμένο ποιητή και συγγραφέα και το τόσο αξιόλογο έργο του. Ετσι συνδεθήκαμε ξανά, πολύ στενά αυτήν τη φορά, με αφορμή τη μελέτη και την έκδοσή του. Συχνά του έλεγα μάλιστα, όταν με ευχαριστούσε, πως δεν το έκανα για τον ίδιο αλλά για τον πατέρα του, αν και πιστεύω ότι ήταν εν μέρει αλήθεια, γιατί έβλεπα και τον μεγάλο αγώνα του και ήθελα να βοηθήσω.

Μια μεγάλη απογοήτευσή του υπήρξε το γεγονός ότι μολονότι είχε καταθέσει το αρχείο του πατέρα του στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων, ελάχιστοι ενδιαφέρθηκαν και φρόντισαν για τη μελέτη και την αξιοποίησή του, με φωτεινές εξαιρέσεις τους καθηγητές Αθηνά Βογιατζόγλου και Σταμάτη Μερσινιά. Για την πρώτη αναφέρω κυρίως το μεγάλο έργο της, «Ποίηση και πολεμική. Μια βιογραφία του Γιώργου Κοτζιούλα» (2015), και για τον δεύτερο το πολύτιμο έργο «Τα χειρόγραφα του Γιώργου Κοτζιούλα. Περιγραφή και ταξινόμηση» (2017), καρπό πολύχρονης και πολύμοχθης προσπάθειας. Τελικά αναγκάστηκε να μεταφέρει το αρχείο στο σπίτι του και να το μελετήσει ο ίδιος μαζί με την σύζυγό του, επίσης φιλόλογο.

Γνώρισα από κοντά τις απερίγραπτες δυσκολίες που αντιμετώπιζε, όχι τόσο για τη μελέτη όσο για την ανεύρεση των έργων του ποιητή. Οφειλε να ψάξει και να βρει όλα τα κείμενα για τα οποία είχε αναφορές και πληροφορίες σε εφημερίδες και περιοδικά, βραχύβια συνήθως, στην Αθήνα ή στην επαρχία, αλλά και σε έντυπα της Κατοχής, της Αντίστασης, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, και αργότερα. Με διαρκή επικοινωνία, αλληλογραφία και αιτήματα σε διάφορα πανεπιστήμια, συλλόγους, ιδιώτες, αρχεία και βιβλιοθήκες, συμπλήρωνε τις ελλείψεις και τις γνώσεις του. Ενθουσιαζόταν όταν ανακάλυπτε κάποια πληροφορία για κείμενο που αγνοούσε και πολύ περισσότερο όταν το έβρισκε. Κάποτε ανακάλυπτα κι εγώ κάποια πηγή ή κείμενο και τότε οι ευχαριστίες του ήταν παραπάνω από υπερβολικές. Χαιρόμουν κι εγώ με τη χαρά του. Πάντως πιστεύω πως ακόμη και τώρα υπάρχουν κείμενα του Γιώργου Κοτζιούλα που είτε αγνοούνται εντελώς, υπογεγραμμένα συνήθως με ψευδώνυμα, εκείνους τους δύσκολους για έναν αριστερό λογοτέχνη καιρούς, είτε είναι γνωστά αλλά δεν έχουν ανευρεθεί.

Εξίσου κοπιαστικές ήταν η μεταγραφή και η μελέτη των χειρογράφων του ποιητή. Ο Κώστας έβγαζε τα μάτια του πάνω από τα πολύ πυκνογραμμένα χειρόγραφα του πατέρα του, άλλοτε δυσανάγνωστα λόγω του χρόνου και της ταλαιπωρίας που είχαν υποστεί και άλλοτε λόγω της οικονομίας που έκανε ο ίδιος ο ποιητής, γράφοντας δύο γραμμές κειμένου σε μία σειρά, λόγω της έλλειψης του χαρτιού. Γνώρισα από κοντά αυτήν τη δυσκολία, μολονότι το γράψιμο του Κοτζιούλα είναι γενικά στρωτό, με στρογγυλά αλλά πολύ μικρά γράμματα, εκτός από κάποιες εξαιρέσεις, λόγω των συνθηκών.

Αφιέρωνε όλο τον χρόνο του, έγκλειστος σχεδόν στο σπίτι μετά τη συνταξιοδότησή του και παρά τα τεράστια προβλήματα υγείας που είχε, αλλά και τη μέριμνά του για την οικογένεια και τα δύο του παιδιά, στο τεράστιο καθήκον που είχε αναθέσει από χρόνια στον εαυτό του: Να αναστήσει, όσο μπορούσε, και να επαναφέρει στο προσκήνιο τον εντελώς άδικα σχεδόν λησμονημένο πατέρα του και τον τεράστιο όγκο του έργου του.

Ετσι, κατόρθωσε μέσα σε ελάχιστα χρόνια να εκδώσει μια ολόκληρη σειρά ανέκδοτων έργων, αλλά και να επανεκδώσει τα ήδη παλιότερα και εξαντλημένα, με τη βοήθεια και του εκδοτικού οίκου «Δρόμων». Ομως απομένουν ακόμη ανέκδοτα έργα, όπως τα «Ημερολόγια» του ποιητή, έτοιμα για έκδοση από τον Νίκο Σαραντάκο, που εκτιμούσε ιδιαίτερα τον ποιητή. Μένουν ακόμη ανέκδοτες οι λατινικές μεταφράσεις του, οι μεταφράσεις αρχαίων πεζών κειμένων ή διηγημάτων ξένων συγγραφέων, καθώς και ένας μεγάλος αριθμός επιστολών.

Παράλληλα, φρόντισε όσο μπορούσε για την προβολή αυτού του άγνωστου σχεδόν έργου σε ημερίδες, διημερίδες, συνέδρια, τα οποία προκάλεσε ή στα οποία συμμετείχε ανελλιπώς. Καρπός αυτών των εκδηλώσεων είναι πολλά έργα με μελέτες και άρθρα για τον Γιώργο Κοτζιούλα, που εκδόθηκαν τα τελευταία χρόνια, αλλά και η τόνωση του ενδιαφέροντος και η συμμετοχή σ' αυτά πολλών επιστημόνων, πανεπιστημιακών και ερευνητών.

Στάθηκε επίσης τυχερός, γιατί έκανε δύο πολύ άξια παιδιά, τον Γιώργο, που πήρε το όνομα του ποιητή, και την Ιωάννα, επιστήμονες και οι δύο τώρα, στα χνάρια του πατέρα και της μητέρας τους. Ακόμα πιο τυχερός όμως στάθηκε στην επιλογή συζύγου. Η βοήθεια και η προσφορά της γυναίκας του, της Σωτηρίας Μελετίου, υπήρξε καθοριστική, γιατί όχι μόνο του συμπαραστάθηκε στα δύσκολα χρόνια της αρρώστιας του αλλά στάθηκε και πολύτιμη συνεργάτις του στη μελέτη του έργου του Γιώργου Κοτζιούλα. Σε πολλά από τα έργα που εκδόθηκαν τελευταία έχει συμβολή και συμμετοχή η ίδια, με επιμέλειες, εισαγωγές, σχόλια.

Τελικά, αισθάνομαι πολύ ευτυχής που τον Κώστα τον είχα συμφοιτητή και φίλο, που υπήρξα συνεργάτης και σύντροφος στα τελευταία χρόνια της ζωής του.

Ο Κώστας ήταν μαχητής μέχρι το τέλος, πιστός στα ιδανικά του, ένας αληθινός αριστερός δάσκαλος, ένας αγνός άνθρωπος. Δεν επιδίωξε ποτέ την προσωπική του προβολή, αλλά πρόσφερε πάντα πρόθυμα τη βοήθειά του και την πρόσβαση στο αρχείο σε οποιονδήποτε μελετητή ενδιαφέρθηκε γι' αυτό, γεγονός που δεν ήταν πάντα χωρίς κόστος. Από την άλλη, ήταν τόσο αφιλοκερδής που όχι μόνο αναλάμβανε συχνά την οποιαδήποτε οικονομική επιβάρυνση αλλά και δεν επιδίωξε ποτέ κάποιο υλικό όφελος, ακόμα κι από τις πολλές και αξιομνημόνευτες μεταφράσεις ξένων συγγραφέων που είχε κάνει ο πατέρας του.

Κατάφερε, πιστεύω, με τη βοήθεια και της γυναίκας του, να αναστήσει τον πατέρα του, τον σπουδαίο κατά τη γνώμη μου και πολυσύνθετο ποιητή και συγγραφέα Γιώργο Κοτζιούλα, και να μας δείξει πόση αξία έχει να αναλαμβάνει κανείς ένα καθήκον και να το φέρνει σε πέρας, παρά τις όποιες αντιξοότητες. Κι αυτός, νομίζω, είναι ο μεγαλύτερος έπαινος που του αξίζει, πέρα απ' όλα τα άλλα.

Ο Κώστας Κοτζιούλας, μοναχοπαίδι του ποιητή Γιώργου Κοτζιούλα και της Ευμορφίας Κηπουρού, αχτίδα χαράς και ευτυχίας στις κατατρεγμένες ψυχές τους μέσα σε πέτρινα χρόνια, γεννήθηκε στις 11 Νοέμβρη 1951. Ο θάνατος του πατέρα του τον Αύγουστο του 1956, σε ηλικία μόλις 47 ετών, με μια ζωή γεμάτη αγώνες, διώξεις και κλονισμένη υγεία, πρόσθεσε στη ζωή του Κώστα την ορφάνια πάνω στη φτώχεια και τις δυσκολίες.

Φοιτά στο Δημοτικό και Γυμνάσιο της Σχολής Μωραΐτη, όταν ο Αντώνης Μωραΐτης, φίλος και συμφοιτητής του αδικοχαμένου ποιητή, προσφέρει δωρεάν φοίτηση - χείρα βοηθείας στην χήρα και στο παιδί. Φόρος τιμής στη φιλία του με τον ποιητή.

Ακολουθεί η εισαγωγή του στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Με την αποφοίτησή του θητεύει ως αρχαιολόγος στην Αρχαιολογική Υπηρεσία Δωδεκανήσων, αλλά τον κερδίζει η Μέση Εκπαίδευση, που την αγάπησε και την υπηρέτησε με πάθος και συνέπεια.

Το 1991 παντρεύεται την Σωτηρία Μελετίου και αποκτούν τον Γιώργο και την Ιωάννα - Ομορφιά.

Στο διάστημα 2001 - 2002 υλοποιεί την ίδρυση, στελέχωση και λειτουργία του Γυμνασίου μέσα στο Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία», που το θεωρεί «παιδί» του και είναι περήφανος για αυτό.

Από το 2004 και μετά, αιμοκαθαιρόμενος πια, αντλεί δύναμη από την προσφορά στα νοσηλευόμενα παιδιά και αντιμετωπίζει γενναία και αισιόδοξα τον προσωπικό του Γολγοθά.

Παράλληλα, δουλεύοντας ασταμάτητα, με κλονισμένη την υγεία του, δεν παραμελεί το χρέος του προς τον πατέρα και το ογκώδες ανέκδοτο, σχεδόν λησμονημένο έργο του, και βάζει σκοπό της ζωής του να το ανασύρει και να το παρουσιάσει στο φως.

Εκδίδει τα:

«Θέατρο στα Βουνά» (επανέκδοση, «Δρόμων», Αθήνα 2014).

«Πικρή Ζωή και άλλα πεζογραφήματα» («Δρόμων», Αθήνα 2014).

«Ο Γιώργος Κοτζιούλας μεταφράζει και σχολιάζει αρχαίους Ελληνες ποιητές» («Οδυσσέας», 2015).

«Οταν ήμουν με τον Αρη. Αναμνήσεις και μαρτυρίες» («Δρόμων», 2015).

«Με τον κόμπο στον λαιμό και άλλα διηγήματα» («Δρόμων», Αθήνα 2018).

«Αντάρτες» («Ασίνη», Αθήνα 2019).

«Κριτικά Α' - "Η ασυλία του πνεύματος"», («Δρόμων», 2020).

«Κριτικά Β' - "Μορφές του πνεύματος"», («Δρόμων», 2020).

Βρίσκονται υπό έκδοση τα «Κριτικά Γ'» από τις εκδόσεις «Δρόμων».

Ο Κώστας Κοτζιούλας συνέβαλε αποφασιστικά και πολύπλευρα στην ανάδειξη του πολυσχιδούς έργου του πατέρα του, που ήταν πολυγραφότατος ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, μεταφραστής, ιδρυτής την περίοδο της ΕΑΜικής Αντίστασης του καλλιτεχνικού τμήματος της 8ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ Ηπείρου και του θεατρικού θιάσου «Λαϊκή Σκηνή» και αγωνίστηκε για την αφύπνιση του λαού σαν τεχνίτης του στίχου και του λόγου, δίνοντας ξεκάθαρα το κοινωνικό και ιδεολογικό του στίγμα.

Ο Κώστας Κοτζιούλας προσέφερε σημαντικό μέρος από το υλικό της εργασίας του στο ιστορικό Αρχείο του ΚΚΕ.

Το 2018 μίλησε για το έργο του πατέρα του στο 5ο Επιστημονικό Συνέδριο της ΚΕ του ΚΚΕ, με θέμα «Η συνάντηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας με το εργατικό κίνημα και την κομμουνιστική ιδεολογία από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και τον Μεσοπόλεμο», το οποίο ήταν αφιερωμένο στα 100 χρόνια του ΚΚΕ.

Ο Γιώργος Κοτζιούλας, μάλιστα, έχει παραχωρήσει δικαιώματα από μεταφραστικά και άλλα έργα του πατέρα του στη «Σύγχρονη Εποχή».

Το Τμήμα Πολιτισμού και το Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ εκφράζουν τα θερμά τους συλλυπητήρια για το χαμό του στην γυναίκα του, φιλόλογο Σωτηρία Μελετίου, στα παιδιά του, Γιώργο και Ιωάννα, και σε όλους τους οικείους του.

• Ο «Ριζοσπάστης» ευχαριστεί την οικογένεια του Κ. Κοτζιούλα και τον Σ. Φώκο για την ανεκτίμητη συμβολή τους στη σύνταξη αυτού του αποχαιρετιστήριου σημειώματος.