Οι μελέτες απεικόνισης του εγκεφάλου αποκάλυψαν ότι αρκετές περιοχές μεγέθους βατόμουρου μέσα στους μετωπιαίους λοβούς του εγκεφάλου ειδικεύονται στην αναγνώριση προσώπων. Οι νευροεπιστήμονες ονομάζουν αυτές τις περιοχές «λωρίδες προσώπων». Ομως, ούτε οι σαρώσεις του εγκεφάλου, ούτε οι κλινικές έρευνες με ασθενείς, που έχουν εμφυτευμένα ηλεκτρόδια στον εγκέφαλό τους, μπόρεσαν να εξηγήσουν πώς λειτουργούν αυτές οι λωρίδες.

Πρόσφατα, η βιολόγος Ντόρις Τσάο και οι συνάδελφοί της στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια, κατάφεραν τελικά να αποκρυπτογραφήσουν τον νευρωνικό κώδικα αναγνώρισης προσώπων, στα πρωτεύοντα θηλαστικά. Ανακάλυψαν ότι η ταχύτητα πυροδότησης κάθε νευρικού κυττάρου μέσα στις λωρίδες προσώπων αντιστοιχεί σε ένα διαφορετικό χαρακτηριστικό του προσώπου. Οι νευρώνες ρυθμίζονται καθώς αναπτύσσεται ο εγκέφαλος και αλληλεπιδρά με το περιβάλλον, ώστε ο καθένας να αντιδρά σε μικρά τμήματα πληροφοριών, που μετά συνδυάζονται με ποικίλους τρόπους, για να συνθέσουν την εικόνα κάθε προσώπου που συναντά το ζώο. «Οι τιμές κάθε ρυθμιστή είναι τόσο προβλέψιμες, που μπορούμε να ανασυνθέσουμε το πρόσωπο που βλέπει ο πίθηκος, απλώς παρακολουθώντας την ηλεκτρική δραστηριότητα των (σ.σ. εξειδικευμένων) κυττάρων που διαθέτει για τα πρόσωπα».

Παλιότερες έρευνες είχαν δείξει ότι ενδεχομένως υπάρχουν στον εγκέφαλο νευρώνες που ο καθένας κωδικοποιεί τα χαρακτηριστικά προσώπου ενός και μόνο ατόμου. Η έρευνα της Τσάο και των συνεργατών της κατέρριψε αυτήν τη θεωρία, διαπιστώνοντας ότι οι νευρώνες στις λωρίδες προσώπου έχουν διαφορετικό καταμερισμό εργασίας, με τους νευρώνες κάθε λωρίδας να ειδικεύονται σε κάποιο επιμέρους, συμπληρωματικό χαρακτηριστικό ενός προσώπου και όλοι μαζί να συνεργάζονται, να επικοινωνούν και να οικοδομούν τη συνολική εικόνα του προσώπου. Από τη στιγμή που αναγνώρισαν την ύπαρξη αυτού του καταμερισμού, οι ερευνητές ανέπτυξαν αντίστοιχο νευρωνικό μαθηματικό μοντέλο και έδειξαν σε πιθήκους εικόνες προσώπων που δεν είχαν ξαναδεί. Χρησιμοποιώντας το μοντέλο και τον αλγόριθμο για το πώς αντιδρούν οι διάφοροι νευρώνες, μπόρεσαν να αναπαράγουν ψηφιακά την εικόνα που έβλεπε ο πίθηκος. Οι αναπαραστάσεις των εικόνων ήταν εκπληκτικά ακριβείς, σχεδόν αξεχώριστες από τις πραγματικές εικόνες που είχαν δει οι πίθηκοι.

Διαπιστώθηκε ότι χρειαζόταν μικρός αριθμός νευρώνων για να αναπαρασταθούν από το μαθηματικό μοντέλο τα πρόσωπα που δείχνονταν στα ζώα. Μόλις 205 κύτταρα! Αυτό δείχνει την αποτελεσματικότητα και πόσο συμπαγές είναι το σύστημα αναγνώρισης προσώπων και γιατί μπορούμε να διακρίνουμε ένα πρόσωπο ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα, χωρίς να χρειάζεται να αφιερώσουμε μεγάλο μέρος του εγκεφάλου μας σε αυτήν τη δραστηριότητα. Οπως έδειξαν λειτουργικές απεικονίσεις μαγνητικού συντονισμού (fMRI), ο εγκεφαλικός μηχανισμός αναγνώρισης προσώπων στον άνθρωπο είναι παρόμοιος με εκείνον των πιθήκων, αν και ο αριθμός των λωρίδων προσώπων στον άνθρωπο μπορεί να είναι διαφορετικός.

Οπως επισημαίνει ο Αντριαν Νέστορ, νευροεπιστήμονας του πανεπιστημίου του Τορόντο, που επίσης μελετά την αναγνώριση προσώπων, το θέμα δεν περιορίζεται στα πρόσωπα. Τελικός σκοπός είναι η αποκωδικοποίηση του νευρωνικού κώδικα αναγνώρισης οποιουδήποτε αντικειμένου.

Με άλλα λόγια, έχει ανοίξει ο δρόμος ώστε να είναι δυνατό να «κρυφοκοιτάξει» κανείς μέσα στον εγκέφαλο, για να δει το πρόσωπο του ανθρώπου που σκέφτεσαι. Αύριο ίσως μπορεί να έχει πλήρη και ακριβή εικόνα, τουλάχιστον των μη αφηρημένων σκέψεων, που σχετίζονται με πρόσωπα και πράγματα, ακόμη και να «βιντεοσκοπεί» τα όνειρά σου.

Η αντίληψη του ανθρώπινου μυαλού ως πεδίου απόλυτης προστασίας όσων συμβαίνουν μέσα σε αυτό, δηλαδή των σκέψεων, από οποιαδήποτε εξωτερική επέμβαση θεωρείται δεδομένη από την απαρχή του πολιτισμού. Μπορούσες να διωχθείς μόνο για εκείνα που διατύπωσες δημόσια και για εκείνα που έκανες, όχι για εκείνα που σκεφτόσουν και δεν τα αποκάλυψες σε κανέναν. Οι επαναστάτες, καθένας που στο διάβα των αιώνων ερχόταν σε αντιπαράθεση με τις κυρίαρχες αντιδραστικές δυνάμεις, οι διωκόμενοι αγωνιστές ήξεραν ότι ο αντίπαλος είχε μόνο εξωτερικά μέσα, με τη μορφή λόγων και ...έργων, για να προσπαθήσει να τους λυγίσει. Το μυαλό του καθενός ήταν δικό του βασίλειο.

Σήμερα, το δεδομένο αυτό τείνει να μην ισχύει πια. Εξεζητημένες μηχανές νευροαπεικόνισης και διεπαφές εγκεφάλου - υπολογιστή ανιχνεύουν την ηλεκτρική δραστηριότητα των νευρώνων, επιτρέποντας την αποκωδικοποίηση ακόμη και την αλλαγή των σημάτων του νευρικού συστήματος, μέσω των οποίων πραγματοποιούνται οι νοητικές διαδικασίες. Αν και αυτές οι πρόοδοι έχουν μεγάλη σημασία για την επιστημονική έρευνα σε διάφορους τομείς και ειδικότερα για την ιατρική, ταυτόχρονα βάζουν επί τάπητος το ζήτημα της ανεξέλεγκτης, ή «ελεγχόμενης», στο πλαίσιο του καπιταλιστικού κοινωνικού - οικονομικού σχηματισμού, πρόσβασης ή και παρέμβασης στη νευρική δραστηριότητα των ανθρώπων.

Το ζήτημα δεν είναι θεωρητικό, καθώς νέες ριζοσπαστικές νευροτεχνολογίες ήδη έχουν κάνει το πέρασμα από τον ιατρικό τομέα χρήσης τους στον ...εμπορικό. Προσπάθειες αποκωδικοποίησης νοητικών πληροφοριών μέσω τεχνικών απεικόνισης εμφανίζονται ήδη, ακόμη και σε δικαστικές υποθέσεις, συχνά με επιστημονικά αμφισβητήσιμο τρόπο. Για παράδειγμα, το 2008 μια γυναίκα στην Ινδία καταδικάστηκε ισόβια για φόνο στη βάση σάρωσης του εγκεφάλου της, που έδειξε - κατά τον δικαστή - «γνώση από εμπειρία» γύρω από το έγκλημα. Πλασάρονται, επίσης, χρήσεις νευροτεχνολογίας ως ανιχνευτές ψεύδους στο πλαίσιο ανακριτικών διαδικασιών. Παρά τον σκεπτικισμό που εκφράζουν οι ειδικοί επιστήμονες, επιχειρήσεις προβάλλουν μέσω μάρκετινγκ τη χρήση της λειτουργικής απεικόνισης μαγνητικού συντονισμού (fMRI) και μιας τεχνολογίας βασισμένης στην ηλεκτροεγκεφαλογραφία, ως τεχνικές, που μπορούν να αποκαλύψουν το αληθές ή το ψευδές ενός ισχυρισμού. Στο στρατιωτικό τομέα εξετάζονται οι σχετικές τεχνολογίες για άλλο λόγο: Για χρήση ως μέσα εγκεφαλικής διέγερσης, που θα αυξήσουν την ετοιμότητα και την προσοχή των στρατιωτών. Οι ίδιες τεχνολογίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και για να κάνουν τους στρατιώτες πιο φιλοπόλεμους και άφοβους, καλύτερο κρέας για τα καπιταλιστικά κανόνια.

Οι αστικές διακηρύξεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθερίας της συνείδησης, που γίνονται όλο και περισσότερο κουρέλι από τότε που ο καπιταλισμός κυριάρχησε και η αστική τάξη από επαναστατική έγινε αντιδραστική, τώρα ανοίγεται ο δρόμος να κουρελιαστούν σε βαθύτερο από κάθε άλλη φορά επίπεδο. Νομικοί στις ΗΠΑ και αλλού συζητούν ήδη για την επανατοποθέτηση σε νέα βάση των «βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων», ακόμη και για τη δημιουργία ειδικών δικαιωμάτων σχετικών με τις νευρικές λειτουργίες του ανθρώπου. Μιλούν για το δικαίωμα στη γνωστική ελευθερία, που θα επιτρέπει στους ανθρώπους να παίρνουν ελεύθερα και με πλήρη γνώση αποφάσεις σχετικές με τη χρήση τεχνολογίας που μπορεί να επηρεάσει τις σκέψεις τους! «Ελεύθερα» και «με πλήρη γνώση» στον καπιταλισμό ακούγεται σαν ανέκδοτο, τουλάχιστον όσον αφορά τις μάζες των εκμεταλλευομένων.

Η παραβίαση της προσωπικότητας στο νευρολογικό επίπεδο είναι πολύ πιο επικίνδυνη, επειδή παρακάμπτει το επίπεδο της συνείδησης και της λογικής σκέψης, αφήνοντας το άτομο ανυπεράσπιστο να αντιδρά ακούσια. Ο κίνδυνος δεν βρίσκεται μόνο στις επιθετικές εκστρατείες μάρκετινγκ και σε κάποιες αποφάσεις δικαστηρίων, αλλά και στην αξιοποίηση των νευροτεχνολογιών σε εφαρμογές που αφορούν τον κοινό ...καταναλωτή. Τέτοιες χρήσεις αυξάνουν διαρκώς. Πρόσφατα το Facebook αποκάλυψε ένα σχέδιο για τη δημιουργία διεπαφής μετατροπής λόγου σε κείμενο, με απευθείας μετάφραση των σκέψεων στον εγκέφαλο από υπολογιστή. Παρόμοιες προσπάθειες έχουν κάνει εταιρείες όπως η «Samsung» και η «Netflix». Πολλά μονοπώλια της Πληροφορικής και της Ηλεκτρονικής σχεδιάζουν συστήματα αντικατάστασης του πληκτρολογίου με απευθείας έλεγχο από τον εγκέφαλο, ως κύριο τρόπο αλληλεπίδρασης με τους υπολογιστές.

Και βέβαια, αν τα εργαλεία απεικονιστικής σάρωσης του εγκεφάλου γίνουν αντικείμενα ευρέως προσιτά, ανοίγονται νέες δυνατότητες για κακοπροαίρετη χρήση τους από κάθε λογής εγκληματίες, π.χ. για κυβερνοεπιθέσεις. Οι ιατρικές συσκευές που συνδέονται απευθείας με τον εγκέφαλο είναι ευάλωτες σε σαμποτάζ και οι νευροεπιστήμονες του πανεπιστημίου της Οξφόρδης τονίζουν ότι το ίδιο ευάλωτα είναι και τα εγκεφαλικά εμφυτεύματα, ανοίγοντας το δρόμο για ένα φαινόμενο, που ίσως ονομαστεί «απαγωγή εγκεφάλου»...

Οι εξελίξεις αυτές, όπως και οι εξελίξεις που σχετίζονται με τη ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη, δείχνουν πόσο άστοχη είναι η αναβλητικότητα, στη βάση της λαθεμένης εκτίμησης ότι όλα αυτά απέχουν ακόμη πολύ από το να γίνουν πραγματικότητα. Η ζωή, η κοινωνία, η επιστήμη προχωρούν κάνοντας και μεγάλα άλματα κατά διαστήματα. Τα άλματα που είναι μπροστά μας δεν πρέπει να γίνουν προς την άβυσσο, αλλά στην κατεύθυνση της οικοδόμησης ενός κόσμου πιο φιλικού προς τον άνθρωπο, προς το σύνολο των ανθρώπων και τις ανάγκες τους. Και αυτός ο κόσμος δεν μπορεί να οικοδομηθεί αν δεν γκρεμιστεί ο κόσμος των ανταγωνιστικών αντιθέσεων, τις οποίες γεννά η ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και η συνεπακόλουθη εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.