Το 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος είναι μια ταινία - ορόσημο για την ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου. Βασισμένο στη νουβέλα του Αρθουρ Σ. Κλαρκ The Sentinel (1951) και γυρισμένο κάτω από απόλυτη μυστικότητα, το αριστούργημα του Κιούμπρικ (το σενάριο σε συνεργασία με τον Κλαρκ) προβλήθηκε στους κινηματογράφους το 1968. Αν και αρχικά η απήχηση της ταινίας ήταν μικρή, με την πάροδο του χρόνου το φιλμ αναγνωρίστηκε σαν μια από τις κορυφαίες ταινίες.

Η υπόθεση του φιλμ είναι μάλλον αρχέτυπη: Ενας μυστηριώδης μονόλιθος ο οποίος εκπέμπει κάποιου είδους σήμα προς τον πλανήτη Δία εντοπίζεται στη Σελήνη. Αυτό γίνεται θέμα Εθνικής Ασφάλειας στη Γη και αμέσως μια αποστολή οργανώνεται για τη Σελήνη...

Εν μέσω της κούρσας των δύο υπερδυνάμεων για την «κατάκτηση» της σελήνης και με έντονο το ενδιαφέρον του κόσμου για ταινίες επιστημονικής φαντασίας, το 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος αποδείχτηκε κάτι πέρα από μια ταινία επιστημονικής φαντασίας. Ο σκηνοθέτης στην ουσία έκανε μια δήλωση φιλοσοφική /υπαρξιακή, αξιοποιώντας τον κινηματογράφο όχι σαν απλό μέσο, αλλά σαν: μια μορφή τέχνης. Χρησιμοποίησε τα εργαλεία της τέχνης (το μοντάζ, τον ήχο, τα σκηνικά κ.ο.κ.) και παρήγαγε νόημα πέρα από το οπτικό πεδίο. Δεν πρόκειται για μια διαστημική περιπέτεια στο ύφος του Ο Πόλεμος των Αστρων ή άλλων παρόμοιων. Η ταινία δεν έχει σταρ - πρωταγωνιστές, και εξελίσσεται με αργό ρυθμό. Η αισθητική αξία των κάδρων, η απόλυτη σιωπή του διαστημικού περιβάλλοντος - αλλά και η ηχητική επένδυση του φιλμ βοηθούν το θεατή να σκεφτεί πάνω στο νόημα των εικόνων, των ήχων και της σιωπής... Το 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος είναι ένας διάλογος μεταξύ της ταινίας και των θεατών της για το νόημα της ζωής...

Ωστόσο, το γεγονός ότι η ταινία δεν αναπαράγει τα στερεότυπα ούτε του είδους ούτε του κινηματογράφου γενικότερα δε σημαίνει ότι είναι και ακατανόητη. Απλά, απαιτεί από τον θεατή να την παρακολουθεί με τη σκέψη του σε εγρήγορση, και, μετά την προβολή της, να συνεχίσει νοερά την Οδύσσεια, χωρίς να ελπίζει υποχρεωτικά σε μια Ιθάκη.

Τα βιβλία με περιπέτειες σε κόσμους και καιρούς της φαντασίας ήταν πάντα εξαιρετικά δημοφιλή. Οι άνθρωποι γοητεύονται από το ενδεχόμενο υπέρβασης της καθημερινότητας, κι ενώ με τη λογική απωθούν το υπερφυσικό, ενδόμυχα συχνά το ονειρεύονται. Οι θρύλοι, σε όλες τις εποχές, τα ιπποτικά μυθιστορήματα, στον Ρομαντισμό, οι φαντασμαγορίες της τεχνολογίας, στον 20ό αιώνα, φέρνουν στην πεζή ζωή ρίγη από το παράδοξο, το ασυνήθιστο, το τρομαχτικό.

Αν και η λογοτεχνία στηρίζεται έτσι κι αλλιώς στη φαντασία, στην κατασκευή ενός κόσμου ανύπαρκτου, φιλολογικά μιλώντας, το είδος «Φαντασία» αποτελεί μια αυτόνομη, διακριτή και πλούσια επικράτεια, με πολλούς τομείς.

- Διακρίνουμε τη «Φαντασία Τρόμου», με κείμενα διαποτισμένα από τον φόβο μπροστά στις σκοτεινές και αρχέγονες δυνάμεις του κακού, με κύριο εκπρόσωπο τον Λάβκραφτ και την τρομαχτική του Κθούλου (1925).

- Εχουμε την «Ηρωική Φαντασία», όπου κυριαρχεί η μορφή του μοναχικού υπεράνθρωπου που σε μια εποχή ή χώρα βαρβαρότητας αποκαθιστά τη δικαιοσύνη και τη νομιμότητα χάρη στην απίστευτη σωματική του δύναμη και στην προσήλωση στον σκοπό του, με πιο γνωστό βέβαια ήρωα τον Κόναν τον βάρβαρο (1930) του Ρ. Χάουαρντ.

- Με τη «Ρομαντική Φαντασία» μεταφερόμαστε στο κλίμα των μεσαιωνικών μυθιστορημάτων, μόνο που τώρα εδώ κυριαρχούν οι γυναικείες μορφές, ωραίες, μοιραίες και συχνά μάγισσες, ανακατεμένες με προφητείες, κατάρες και έρωτες - ατμόσφαιρα Αρθούρου και Αβαλον.

- Στην «Επιστημονική Φαντασία» οι περιπέτειες εκτυλίσσονται στο μακρινό σύμπαν ή στην ίδια τη Γη μας που η τεχνολογία έχει καταστήσει αβίωτη ή υπό απειλή εξόντωσης, με παιχνίδια βίας και ανατροπής του χρόνου και του πολιτισμού. Ο Ουέλς το είχε ήδη ξεκινήσει με την εισβολή των Αρειανών στο Ο πόλεμος των Κόσμων, αν και ο «ποιητής του Διαστήματος» θεωρείται ο πρόσφατα αποβιώσας Αρθουρ Κλαρκ.

- Τέλος, ως έργα «Μαγικής Φαντασίας» θεωρούμε αυτά που περιγράφουν συγκρούσεις και δοκιμασίες ηρώων, που υπερασπίζονται το καλό ενάντια σε πολύ ανώτερές τους δυνάμεις ολέθρου, που συγκρούονται με πλάσματα αποκρουστικά, σε χώρους άσχημους, θλιβερούς, κατεστραμμένους... ηρώων με αδυναμίες και σφάλματα, που πορεύονται μαζί με πολλούς συντρόφους, ενωμένοι στο ίδιο ιδανικό, σε αναζήτηση δικαίωσης και αυτογνωσίας.

Σ' αυτό το είδος ανήκουν τα διάσημα μυθιστορήματα του Τ.Ρ.Ρ. Τόλκιν (John Ronald Reuel Tolkien, 1892-1973), για τα οποία θα μιλήσουμε εδώ, Χόμπιτ (1937) και Ο Αρχοντας των Δαχτυλιδιών -τριλογία (1954-1955).

Τόσο ο Μπίλμπο το Χόμπιτ όσο και η τριλογία Ο Αρχοντας των Δαχτυλιδιών, γνώρισαν αμέσως τεράστια επιτυχία. Λέσχες οπαδών του Τόλκιν δημιουργήθηκαν σε διάφορα σημεία του κόσμου, με τους αναγνώστες του να γράφουν και να συνεννοούνται στη γλώσσα που έφτιαξε ο συγγραφέας - τη γλώσσα των Ξωτικών που εμπνεύστηκε από τις αρχαίες Κελτικές και τις βόρειες θρησκευτικές δοξασίες και λατρείες!

Φιλόλογος και γλωσσολόγος, λάτρης και γνώστης αρχαίων γλωσσών, θρησκειών και μυθολογιών, ο διακριτικός καθηγητής της Οξφόρδης, θα φτιάξει τη Μέση Γη, έναν κόσμο ανάμεσα στις εθνότητες και στις θεότητες του πάνω κόσμου και στους χθόνιους και σκοτεινούς συναδέλφους τους, επινοώντας χάρτες και τέτοιο πλήθος λεπτομερειών που να φαντάζει σχεδόν αληθινή... Ηρωές του θα είναι σε όλα τα βιβλία κάποια Χόμπιτ, παράξενα πλάσματα με μικρό ανάστημα, τριχωτά πόδια και κλίση στην ήρεμη ζωή και στο καλό φαΐ. Κι όμως, όταν χρειαστεί, αυτά τα αδύναμα πλάσματα θα αγωνιστούν με την ίδια αυταπάρνηση για να κερδίσουν το μαγικό δαχτυλίδι της δύναμης και της εξουσίας, όπως και για να το επιστρέψουν (στο χάος). Μαζί τους ξωτικά που ζουν σε ανθισμένους παραδείσους, νάνοι που τρυπώνουν στα έγκατα της γης, πλάνητες βασιλιάδες και πλανεροί σφετεριστές, μάγοι καλοί και άρχοντες του σκότους, σκελετοί και σκιές, φύση πανέμορφη ή εφιαλτική.

Η μεταφορά του Αρχοντα των Δαχτυλιδιών στην οθόνη, απογείωσε τις πωλήσεις της ομώνυμης τριλογίας. Ωστόσο, ενώ η κινηματογραφική μεταφορά κάνει πιο προσιτά και κατανοητά τα δυσκολοδιάβαστα μυθιστορήματα και με συνέπεια ακολουθεί και φωτίζει αντιφάσεις κι αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης που απασχολούν τον Τόλκιν, τα εντυπωσιακά ψηφιακά εφέ, η μπαρόκ αισθητική, η πολύβουη εικόνα, αφαιρούν κάτι από το βάθος της σκέψης του. Ο Τόλκιν δεν κάνει έπη θριάμβων, αλλά έπη μελαγχολίας, νοσταλγίας και θανάτου.

Το πρώτο του βιβλίο, το Χόμπιτ, εξαιρετικό και συναρπαστικό, είναι και για παιδιά. Σ' αυτό παρακολουθούμε πώς στην ήρεμη ζωή του Μπίλμπο Μπάγκινς, στο ειδυλλιακό Σάιρ, με τα λιβάδια και τις ωραίες γιορτές, εισβάλλει ο μάγος Γκάνταλφ και η πρόκληση της περιπέτειας.

Το Χόμπιτ θα χρειαστεί να διασχίσει αφιλόξενες και επικίνδυνες εκτάσεις, να αντισταθεί στην προοπτική της ευτυχίας στη χώρα των γλυκύτατων ξωτικών, να νικήσει την απέχθεια σε σκοτεινές σπηλιές με πλάσματα δολερά και αδίσταχτα και τελικά να βρει τη δύναμη να αντιμετωπίσει τον υπέρτατο τρόμο κάθε ανθρώπινης ψυχής, τον δράκο!